Восстание Костюшки. Итог

     Як  перакананы рэспубліканец і праціўнік  усякай манархіі, Т. Касцюшка без ваганняў прыняў прысягу на вернасць Канстытуцыі 3 мая і распарадзіўся, каб яе прынялі і падпарадкаваныя яму афіцэры, нягледзячы на тое, што Канстытуцыя прадугледжвала захаванне манархіі.

     Але на шляху ўвасаблення Канстытуцыі 3 мая ў жыццё паўсталі магутныя перашкоды. Рэакцыйныя і клерыкальныя элементы разглядалі новую Канстытуцыю як здзейсненую рэвалюцыю. Вясной 1792 г. рэакцыйная групоўка магнатаў, у якой трымалі вяршэнства Ксаверы Браніцкі, Шчэнсны Патоцкі і Севярын Ржэвускі, выступіла супраць Канстытуцыі 3 мая, стварыла ўзброеную Таргавіцкую канфедэрацыю⁶ і звярнулася за дапамогай да расійскай імператрыцы Кацярыны II, учыніўшы тым самым акт дзяржаўнай здрады. Таргавіцкія канфедэрацыі Кароны і Княства аб'ядналіся ў “Найсвятлейшую канфедэрацыю абодвух народаў”. Акт канфедэрацыі, напісаны пад пільным назіраннем расійскай імператрыцы і абвешчаны ў мястэчку Таргавіца Кіеўскай губерні, заклікаў змагацца супраць Канстытуцыі 3 мая за абарону вольнасцяў шляхты і каталіцкай царквы. Рэформы, прынятыя Чатырохгадовым сеймам, і Канстытуцыя 3 мая страцілі сілу.

     Скарыстаўшы такую зачэпку, Расія абвясціла вайну Рэчы Паспалітай. У маі 1792 года рускае войска ў 32 тысячы салдат на чале з генерал-майорам Крачэтнікавым уступіла на Беларусь. Другая руская армія, якую вёў генерал-маёр Кахоўскі, рухалася на Польшчу з Украіны. За імі пасоўваліся таргавіцкія канфедэраты. Фактычна гэта была нічым не прыкрытая агрэсія. У абарону Канстытуцыі 3 мая выступілі слабыя і раз’яднаныя часці войск Рэчы Паспалітай. Вельмі хутка арміі Крачэтнікава і Кахоўскага захапілі Падолле і Валынь, большую частку Беларусі, Гродна і Вільню. Т. Касцюшка ўдзельнічаў у 1792 г. у вайсковых акцыях супраць Таргавіцкай канфедэрацыі і падтрымліваўшай яе расійскай арміі. Камандаваў дывізіяй на Украіне ў арміі Ю. Панятоўскага, паказаў сябе здольным камандзірам. Вызначыўся ў баях пад Зелянцамі, Уладзімірам-Валынскім. Адна з першых бітваў, у якой вызначылася дывізія пад камандаваннем Т. Касцюшкі, адбылася18 ліпеня 1792 г. каля в. Дубенкі на Заходнім Бугу. У ёй Т. Касцюшка, маючы пад сваім камандаваннем каля 5 тыс салдат і афіцэраў, стрымаў націск 20-тысячнага рускага войска, што дало магчымасць усёй паўднёвай арміі пад камандаваннем князя Ю. Панятоўскага адысці на новыя пазіцыі.

     Аднак лёс гэтай кампаніі быў прадвызначаны. Пасля няўдачных бітваў пад Мірам  і Брэстам войскі ВКЛ перайшлі Буг. Гэта адбылося 23 ліпеня, а 24 ліпеня кароль зразумеў, што вайна прайграна і далучыўся да таргавіцкай канфедэрацыі. Пераходзілі Адначасова з рускімі арміямі супраць Польшчы выступіла прускае войска Фрыдрыха II. Варшаву занялі таргавічане і царскія войскі. І хоць Т. Касцюшка за ваенныя заслугі ў кампаніі 1792 г. быў узнагароджаны ордэнам "Віртуці Мілітары" і атрымаў званне генерал-лейтэнанта, ён 30 ліпеня 1792 г. у знак пратэсту супраць змовы таргавічан з каралём, якая немінуча вяла да другога падзелу Рэчы Паспалітай, у ліку многіх генералаў і афіцэраў падаў у адстаўку і выехаў за мяжу⁷.

     У 1793 годзе адбыўся другі падзел Рэчы Паспалітай. Прусія атрымала Торунь і Гданьск з землямі. Да Расіі адышлі Валынь, Падолле, Менскае ваяводства агульнай плошчай 4550 квадратных міль і з насельніцтвам у тры мільёны чалавек. Каб прылучэнне зямель і ўрачыстыя прысягі набылі характар добраахвотнасці, па загаду Кацярыны сабраўся Гродзенскі сейм, які атрымаў назву “нямога”. Дэпутаты павінны былі ўхваліць другі падзел сваёй радзімы. Тры дні яны маўчалі, ніхто не вымавіў ані слова. Нарэшце хтосьці з адказных назіральнікаў сказаў: “Молчание – знак согласия”. Падзел палічылі ўхваленым. У наступныя два гады пачаўся перавод з уніяцтва ў праваслаўе. Яшчэ з 28 мая 1772 года на беларускіх землях пачала здзяйсняцца русіфікацыя. Паланізацыя праз школьнае навучанне пачала замяняцца русіфікацыяй. Старыя выкладчыкі саступалі месца выпускнікам Пецярбургскай настаўніцкай семінарыі. Адбывалася секвестраванне маёнткаў, раздача зямель і сялян рускаму дваранству, сталася вялізная страта тэрыторый і насельніцтва, была скасавана чужынцамі Канстытуцыя. Натуральна, што перадавыя колы Рэчы Паспалітай, патрыятычныя пачуцці, гістарычная свядомасць большасці жыхарства не маглі змірыцца са здзекамі над краінай, якія ўчынілі манархі Прусіі, Расіі і Аўстрыі.

ГЛАВА 3. ПАДРЫХТОЎКА ПАЎСТАННЯ  І Т. КАСЦЮШКА

     Яшчэ  ў час правядзення II падзелу Рэчы Паспалітай прагрэсіўныя дзеячы краіны пачалі рыхтаваць паўстанне супраць таргавічан і замежных акупантаў. Падрыхтоўкай да паўстання кіравала група патрыётаў, вымушаных пакінуць краіну і выехаць у Лейпцыг і Дрэздэн. Сярод іх былі Г.Калантай, І. Патоцкі і Т. Касцюшка. На тэрыторыі Рэчы Паспалітай пачалі стварацца тайныя патрыятычныя арганізацыі, таварыствы, саюзы прыхільнікаў паўстання, якія ўзначальвалі І. Дзялынскі, Я. Ясінскі і інш.

     Кіраўнікі эміграцыі рабілі захады для атрымання  падтрымкі з боку рэвалюцыйнай Францыі. Т. Касцюшка, які браў актыўны ўдзел  у падрыхтоўцы паўстання, і кандыдатура  якога вылучалася на пасаду кіраўніка, у студзені – маі 1793 г. быў накіраваны ў Парыж у якасці прадстаўніка лейпцыгскага эміграцыйнага камітэта, каб весці перагаворы аб дапамозе будачаму паўстанню. У спецыяльным мемарандуме абвяшчаліся задачы будучага паўстання, якія былі блізкія да буржуазнай рэвалюцыі. Але разлічваючы, што польскае паўстанне прыцягне да сябе войскі Расіі і Прусіі і гэтым палегчыць становішча Францыі, ні якабінцы, ні жырандысты, не імкнуліся рызыкаваць сваімі сіламі і дзейсна падтрымаць Рэч Паспалітую. У жніўні 1793 г. Т. Касцюшка ў Гародні сустракаўся з генераламі Бышэўскім, Грахоўскім і іншымі вайскоўцамі. Ён разумеў, што пры слабасці гарадской буржуазіі і забітасці сялян да барацьбы неабходна далучыць патрыятычна настроеную шляхту. Аднак гэта адштурхоўвала сялян ад актыўнай барацьбы, бо нават прагрэсіўная шляхта не хацела сацыяльнай рэвалюцыі, а імкнулася толькі да аднаўлення парадкаў у адпаведнасці з Канстытуцыяй 3-га мая.

     Паступова сфарміраваліся тры цэнтры падрыхтоўкі  будучага паўстання. Эміграцыйны цэнтр  у Лейпцыгу на чале з Г. Калантаем  і І. Патоцкім аб’ядноўваў эмігрантаў – удзельнікаў Чатырохгадовага сойма і прыхільнікаў Канстытуцыі 3 мая. У Варшаве з мая 1793 г. дзейнічаў “таемны камітэт” на чале І. Дзялынскім, Ф. Алоэ, А. Капостасам інш. Віленскі цэнтр з вясны 1793 г. узначаліў палкоўнік корпуса інжынераў ВКЛ, прыхільнік ідэй французскай рэвалюцыі Я. Ясінскі⁸. Разам з ім над падрыхтоўкай паўстання працавалі К. Ельскі (як прадстаўнік ВКЛ у Варшаве), К. Прозар і інш. Апошнія адносіліся да памяркоўнай плыні, якая выступала толькі за вяртанне Канстытуціі 3 мая. Сярод арганізатараў паўстання, як у самой краіне, так і ў эміграцыі, акрэслілася дзве плыні: памяркоўныя, якія не жадалі сацыяльных пераўтварэнняў і баяліся прыцягнуць да паўстання шырокія народныя масы (Дзялыньскі, Капастас і інш.), і радыкалы, якія імкнуліся вярнуць былыя граніцы Рэчы Паспалітай, пераўтварыць манархію ў рэспубліку і правесці радыкальныя буржуазныя рэформы, далучыць да паўстання гараджан і сялян (Т. Касцюшка, Я. Ясінскі і інш.).Няўзгодненасць мэтаў сярод кіраўнікоў паўстання, якая выявілася ўжо на этапе яго падрыхтоўкі, у далейшым стала адной з прычын няўдачы выступлення.

     У верасні 1793 г. Т. Касцюшка быў абраны правадыром паўстання, якое было першапачаткова прызначана на восень 1793 г. Але да гэтага часу не ўсё яшчэ было падрыхтавана. Паўстанцы меркавалі захапіць Кракаў і адцягнуць туды расійскія войскі, якія былі раскватараваны на тэрыторыі краіны. Пасля – адначасова ў Варшаве, Любліне і Вільні павінны былі ўзняцца паўстанні⁹.

      Усе, хто быў знаёмы з Т. Касцюшкам, падкрэслівалі яго ваенны талент, высокую адукацыю, энергію і прастату. Успрыняўшы вучэнне французскіх рэвалюцыйных і радыкальных філосафаў і публіцыстаў, амерыканскіх прагрэсіўных дзеячаў, Т. Касцюшка выпрацаваў самастойную дзяржаўна-прававую канцэпцыю палітычнага і грамадскага развіцця Рэчы Паспалітай. Ідэалам ён лічыў грамадства, якое складалася з вольных сялян, уласнікаў зямлі, рамеснікаў, купцоў пры захаванні памешчыцкага землеўладання, заснаванага на свабодным найме рабочай сілы. Лепшую форму дзяржаўнага кіравання бачыў у рэспубліцы, тэарэтычныя асновы якой спрабаваў выкласці ў Паланецкім універсале. Аднак ажыццявіць гэтыя ідэі яму не ўдалося.

ГЛАВА 4. ПАЎСТАННЕ 1794 Г. ПАЧАТАК. ХОД. АСАБЛІВАСЦІ  ПАЎСТАННЯ НА БЕЛАРУСКІХ ЗЕМЛЯХ. ПАРАЖЭННЕ  І ЯГО ПРЫЧЫНЫ

     Пад ціскам рускага пасла Ігельстрома, які заўважыў дзеянні тайных таварыстваў  па падрыхтоўцы выступлення, былі праведзены арышты, паскорана расфарміраванне арміі Рэчы Паспалітай (згодна з рашэннямі Гарадзенскага сойма). Паўстанне пачалося 12 сакавіка 1794 г., калі брыгадзір польскага войска А. Мадалінскі адмовіўся выконваць загад Ігельстрома аб скарачэнні 1-й Велікапольскай брыгады і накіраваў войска з Мазовіі, дзе яно стаяла на кватэрах, у бок Кракава, у якім быў прызначаны пачатак паўстання. У адказ на гэта Ігельстром пачаў сцягваць рускія войскі вакол Варшавы, а частку іх накіраваў наўздагон Мадалінскаму. У выніку гэтага Кракаў аказаўся свабодным ад царскай арміі і быў у кароткі тэрмін заняты атрадам Т. Касцюшкі, які ў той час ужо перайшоў мяжу Рэчы Паспалітай. Гэта выклікала выбух патрыятычнага энтузіязму жыхароў горада.

     24 сакавіка 1794 г. на кракаўскім рынку  быў абвешчаны Акт паўстання  грамадзян, жыхароў Кракаўскага ваяводства. Паводле яго Касцюшка атрымліваў найвышэйшую ўладу (з правамі дыктатара) і пасаду галоўнакамандуючага. Т. Касцюшка прысягнуў не выкарыстоўваць давераную яму ўладу ў чыіх-небудзь асабістых інтарэсах, “а толькі для абароны цэласнасці граніц, вяртання самаўладдзя народа і ўстанаўлення ўсеагульнай свабоды”. У “Акце” выкрываліся лжывасць і вераломства царыцы Кацярыны ІІ і прускага караля Фрыдрыха, адзначалася, што галоўнай іх мэтай было жаданне “распаўсюдзіць панаванне тыраніі” і задушэнне свабоды не толькі ў сваіх дзяржавах, але і ў суседніх народаў¹⁰.

     Згодна  з Актам паўстання 21 мая 1794 г. ставараўся рэвалюцыйны ўрад – Найвышэйшая нацыянальная рада, якая брала на сябе кіраўніцтва паўстаннем¹¹. У якасці мясцовых органаў прадугледжвалася стварэнне “парадкавых камісій” па ваяводствах і паветах, якія складаліся са шляхты і мяшчан. Яны павінны былі стварыць “дазорныя ўправы”, кожная з якіх ахоплівала 1000-1200 сялянскіх гаспадарак. Ствараліся рэвалюцыйныя суды, якія разглядалі крымінальныя справы аб злачынствах, накіраваных супраць паўстання. Аднак рэвалюцыйныя органы ўлады не скасоўвалі стары дзяржаўны апарат. Не прадугледжвалася і ліквідацыя манархіі.

     Выданне “Акта...” мела выключнае значэнне для мабілізацыі прагрэсіўных сіл  на барацьбу з унутранай рэакцыяй і замежнымі захопнікамі. “Акт...” абавязваў Т. Касцюшку і Найвышэйшую нацыянальную Раду выпускаць як мага часцей пракламацыі і звароты да народа, паведамляць яму пра сапраўднае становішча спраў. У гэтым выяўлялася імкненне прыцягнуць да ўдзелу ў паўстанні самыя шырокія масы народа. У першы ж дзень паўстанняТ. Касцюшка звярнуўся з адозвамі “Да арміі”, “Да грамадзян”, “Да духавенства”, “Да жанчын”. Кожная з іх глыбока эмацыянальна і пераканаўча заклікала стаць на абарону свабоды і айчыны, узяцца за зброю ўсіх жыхароў краіны ва ўзросце ад 18 да 28 гадоў, абвяшчаў ваенны стан усіх гарадоў і вёсак. У адозвах дэкларавалася свабода веравызнанняў.

     Энергічная  ідэалагічная падрыхтоўка і арганізацыйная работа па ўцягненні простых людзей у барацьбу за свабоду напачатку мелі поспех. Каб далучыць сялян да паўстання, Т. Касцюшка лічыў неабходным адмяніць прыгоннае права, таму Канстытуцыя 3-га мая, якая захоўвала саслоўную няроўнасць і прыгонную залежнасць сялян, не была яго ідэалам. Але “Акт...” не закранаў пытання пра аднаўленне Канстытуцыі, а канчатковае вызначэнне дзяржаўна-грамадскага ладу адносіў да заканчэння рэвалюцыйнай вайны.

     На  працягу тыдня да атрада Т. Касцюшкі далучылася каля 6 тыс. чалавек, з іх больш за 2 тыс. сялян, узброеных косамі і пікамі (касінераў). На чале гэтага войска Т. Касцюшка выступіў на Варшаву. Каб абысці сілы генерала Дзянісава ён быў вымушаны збочыць на кружны шлях. Але і тут натрапіў на часткі генерала Тормасава (3 тыс. чалавек). Выкарыстаўшы перавагу ў жывой сіле, 4 красавіка 1794 г. Т. Касцюшка разбіў гэты атрад пад Рацлавіцамі. Тут упершыню ў якасці ўдарнай сілы былі выкарыстаны сяляне-касінеры, якіянанеслі неспадзяваны моцны ўдар, захапілі рускія гарматы і такім чынам пазбавілі Тормасава перавагі ў артылерыі¹².

     Паўстанне пашыралася. Яно ахапіла Сандамірскае, Люблінскае, Мазавецкае ваяводствы, Холмскую зямлю. 17-18 красавіка паўсталі гараджане Варшавы. Паўстанцы перамаглі моцны расійскі гарнізон (7,5 тыс. чалавек), размешчаны ў сталіцы, захапілі арсенал. Узяцце Варшавы – найвялікшы поспех паўстання¹³.

     Пасля перамогі паўстання ў Варшаве  разгарнулася вострая барацьба за ўладу  паміж памяркоўнымі і радыкаламі. Была створана Часовая замяшчальная Рада, якая складалася галоўным чынам  з прадстаўнікоў памяркоўнага крыла  ў нацыянальна-вызваленчым руху. На чале Часовай Рады стаў Закшэўскі. Аднак рэальную ўладу ў сталіцы меў якабінскі клуб, вакол якога групаваліся радыкальныя дзеячы: Т. Марушэўскі, К. Канопка і інш. Пад ціскам жыхароў сталіцы, якія знаходзіліся пад уплывам якабінцаў, Крымінальны суд вынес прыгавор магнатам-здраднікам – кіраўнікам Таргавіцкай канфедэрацыі. У пачатку мая былі пакараны смерцю чатыры канфедэраты-таргавічане: Ажароўскі, Забела, Анквіч і біскуп Касакоўскі¹⁴.

     Аб  агульнасці падыходаў да арганізцыі паўстання ў ваяводствах і паветах сведчыла арганізацыя “парадкавых камісій” згодна з Кракаўскім актам. “Парадкавыя камісіі” павінны былі стаць арганізацыйнымі цэнтрамі паўстання на месцах. Як форма мясцовай адміністрацыі яны ўзніклі яшчэ падчас працы Чатырохгадовага сойма. Аднак у перыяд паўстання 1794 г. іх прэрагатывы былі пашыраны і прыстасаваны амаль выключна для яго патрэб. Толькі 30 мая Найвышэйшая Нацыянальная Рада ў Варшаве прыняла палажэнне аб умовах стварэння і парадку працы “парадкавых камісій”. Згодна з ім у склад “камісій” павінен быў увайсці 21 “камісар”. Пры іх фарміраванні захоўваўся саслоўны прынцып: 8 чалавек ад землеўладальнікаў (шляхты), 8 – ад мяшчанства і 5 чалавек – ад святарства. Сяляне былі пазбаўлены прадстаўніцтва ў “парадкавых камісіях”. У склад “камісій” уваходзілі сем аддзелаў: парадку, бяспекі, справядлівасці, скарбу, харчавання, войска і інструкцый. Ваяводскія і павятовыя “парадкавыя камісіі” адначасова выконвалі функцыі органаў мясцовага самакіравання і з’яўляліся прадстаўнікамі цэнтральнай улады¹⁵.