Брэсцкая ўнія і яе наступствы

Змест.

1. Уводзіны…………………………………………………………………………2
2. Пачатак дзяржаўна-царкоўнага суперніцтва паміж Вільняй і Масквой……………………………………………………………………………2
3. Уніяцкая дзейнасць вялікіх князёў…………………………………………4
4. Ідэя верацерпнасці, як альтэрнатыва ідэі ўніі……………………………7
5. Адраджэнне ідэі царкоўнай уніі ў другой палове XVI стагоддзі…………………………………………………………………………9
6. Карэнны пералом у дзяржаўнай палітыцы: курс на лакальную царкоўную ўнію …………………………………………………………………11
7. Першая хваля антыўніяцкага пратэсту. Сувязь  праваслаўных з пратэстантамі……………………………………………………………………15
8. Каралеўскі ўніверсал ад 24 верасня 1595 гады.  Місія ў Рым………………………………………………………………………………16
9. Брэсцкая царкоўная ўнія: уніяцкі і  праваслаўны саборы……………………………………………………………………………17
10. Антыўніяцкіпратэст…………………………………………………………19
11. Вынікі Брэсцкага варыянту царкоўнай уніі……………………………20
12. Лёс уніяцкай царквы (XVII-XX стагоддзі)………………………………21
13. Канцоўка…………………………………………………………………22

Спіс літаратуры………………………………………………………………24  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Частка 1. Уводзіны 

      Гісторыя  ўніяцкага рэлігійна-царкоўнага руху ва ўсходне-еўрапейскім рэгіёне - навуковая праблема, над рашэннем якой працавалі, працуюць і яшчэ доўга будуць працаваць навукоўцы. Праблема гэта злучана з побач актуальных пытанняў гісторыі беларускага народа, у першую чаргу з пытаннем спецыфікі рэлігійна-царкоўнага і грамадска-палітычнага жыцця Беларусі ў XIII-XX стст., станаўленні дзяржаўнасці, развіцці нацыянальнай культуры і інш. Царкоўнай уніі, і Брэсцкай уніі ў прыватнасці, прысвечана мноства літаратуры, якая месціць самыя разнастайныя, дыяметральна процілеглыя адзнакі гэтай гістарычнай падзеі.

      Як  правільна адзначаюць сучасныя даследнікі, унія - з'ява супярэчлівая і неадназначная. Яе немагчыма ахарактарызаваць палярна: ці са знакам "мінус" ці са знакам "плюс". Разглядаць царкоўную ўнію неабходна ў яе дынаміку, гістарычным развіцці, як падзею, прама ці ўскосна злучаную са складаным сацыяльным, дзяржаўным, духоўна-культурным жыццём беларускага і ўкраінскага народаў, пачынаючы з узнікнення Вялікага Княства Літоўскага і да нашых дзён. 

Частка 2. Пачатак дзяржаўна-царкоўнага суперніцтва паміж Вільняй і Масквой. 

      Ужо першыя вялікія кіеўскія князі разумелі, што незалежная царква ўмацоўвае  суверэнітэт дзяржавы. Таму на мітрапалісцкі  пасад яны імкнуліся пасадзіць  не прызначанага з Канстанцінопаля  грэка, а свайго - кіеўскага, смаленскага, полацкага - святара. Пазней да гэтага ж імкнуліся вялікія князі  літоўскія і маскоўскія. Як вядома, першым мітрапалітам-славянінам быў  Іларыён (1051), адзін з найболей утвораных  людзей свайго часу, аўтар знакамітага "Слова пра Закон i Боскую ласку". Іншым шырокавядомым мясцовым мітрапалітам быў Клімент Смалятіч (1147), "кніжнік і філосаў, якога на рускай зямлі яшчэ не было". Характэрна, што Клімента, як выразніка заходняправаслаўнай царкоўнай аўтаноміі, падтрымліваў вялікі кіеўскі князь Ізяслаў, у той час як супраць яго кандыдатуры выступіў уладзіміра-суздальскі князь, заснавальнік Масквы Юры Даўгарукі. Барацьба, якая разгарнулася каля кандыдатуры Клімента Смалятіча, сведчыла пра ўзнікненне супярэчнасцяў у арганізацыйна-царкоўнай арыентацыі заходняй і ўсходняй частак Кіеўскай Русі.

      Першую  спробу стварыць асобную мітраполію на ўсходніх землях Кіеўскай Русі распачаў суздальскі князь Андрэй Богалюбскі (1155). Ён абвясціў біскупам Растоўскім і Суздальскім папа Фёдара, аднак канстанцінопальскі патрыярх не прызнаў новай мітраполіі. Паступова Паўночна-усходняя Русь пачынае лічыць сябе выдатнай ад Русі Паўднёва-заходняй, а Суздаль, Уладзімір, Растоў Вялікі, а потым і Масква пачынаюць супрацьпастауляць сябе Кіеву. Яркім сведчаннем гэтага з'яўляецца паход Андрэя Багаслоўскага на Кіеў у 1171 годзе, у выніку чаго "маці гарадоў рускіх" падверглася страшнаму рабаванню, прычым асабліва папакутавалі цэрквы і манастыры.

      У выніку распаду Кіеўскай Русі пасля  татара-мангольскага нашэсця пазначыліся  тры цэнтра, якія прэтэндуюць на дзяржаўную гегемонію: паўднёва-заходні (Галіч, Уладзімір-Валынскі, Львоў), паўночна-заходні (Наваградак, Вільня, Полацак) і паўночна-усходні (Уладзімір, Суздаль, Цвер, Масква). Калі паўночна-усходнія княствы ў сваёй  палітычнай дзейнасці абапіраліся  галоўным чынам на татара-мангольскіх  ханаў, то паўночна-заходнія і паўднёва-заходнія землі былой Кіеўскай Русі арыентаваліся  на падтрымку заходніх краін і  заходняй царквы. Усё гэта не магло не паўплываць на менталітэт усходняга і заходняга праваслаўя. Тым часам Кіеў стаў вельмі небяспечным для праваслаўных мітрапалітаў, і ў 1300 г. пасля чарговага рабавання Кіева татара-манголамі кіеўскі мітрапаліт пераносіць сваю рэзідэнцыю ва Ўладзімір.

      Напачатку XIV стагоддзя адбываецца ўзвышэнне маскоўскага князя, якога падтрымала праваслаўная царква. У выніку палітычнай памылкі цвярскога князя Міхася Яраслававіча (ён не прызнаў мітрапаліта Пятра, прызначанага Канстанцінопалем) Пётр стаў заўзятым прыхільнікам Юрыя, і часцей жыў у Маскве, чым ва Ўладзіміру. У 1355 году рашэннем канстанцінопальскага патрыяршага сінода рэзідэнцыя кіеўскіх мітрапалітаў была перанесена ва Ўладзімір, фактычна ж мітрапаліт жыў у Маскве.

      Праблема аўтаноміі заходняправаслаўнай царквы была вельмі важнай у палітычнай дзейнасці вялікіх князёў літоўскіх. Каля 1320 года вялікі князь Гедэмін дамогся адкрыцці новай мітраполіі з цэнтрам у Наваградку, у якую ўваходзілі Полацкая і Тураўская епархіі. Аднак у выніку высілкаў маскоўскага мітрапаліта яна хутка была зачынена.

      Вялікі князь Альгерд прыклаў значныя высілкі, каб перамясціць духоўна-адміністрацыйны цэнтр усходнеславянскага праваслаўя ў ВКЛ. У 1354 годзе ён паспрабаваў пасадзіць на мітраполію ў Кіеве свайго швагра Рамана. Яго супернікам выступіў маскоўскі стаўленік Алексій. Урэшце Канстанцінопалем было прынята кампраміснае рашэнне: Алексій стаў мітрапалітам, а пад уладу Рамана акрамя Полацкай і Тураўскай епархій аддаваліся Уладзіміра-Валынская, Луцкая, Холмская, Галіцкая і Перамышльская. Пасля далучэння да ВКЛ Чарнігава і Бранска Раман стаў і бранскім біскупам.

      У 1373 годзе ў ВКЛ з'явіўся пасланец канстанцінопальскага патрыярха іераманах Киприан Цамблак. Ён увайшоў у давер да Альгерду і са згоды Канстанцінопаля быў пастаўлены мітрапалітам "кіеўскім, галіцкім і всея Русі" (1375). Масква катэгарычна адпрэчыла яго ў гэтай якасці. У 1378 годзе, пасля смерці маскоўскага мітрапаліта Алексія, Кіпрыян прыехаў у Маскву з мэтай аб'яднаць цэрквы ВКЛ і Вялікага княства Маскоўскага, але па загадзе Зміцера Іванавіча быў арыштаваны і высланы за межы Масковіі. Неўзабаве Кіпрыян Цамблак пагадзіўся з маскоўскім князем і стаў маскоўскім мітрапалітам. 

Частка 3. Уніяцкая дзейнасць  вялікіх князёў. 

      Каталіцтва  пачало пранікаць у ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі. Пасля яе зняволення (1385) адбываецца масавае вадохрышча літоўцаў і каталіцтва, як і праваслаўе, становіцца дзяржаўным веравызнаннем. Нягледзячы на гэта праваслаўная царква застаецца ў ВКЛ даволі ўплывовым царкоўна-ідэалагічным і сацыяльна-палітычным інстытутам, за якім стаяла значная большасць прадстаўнікоў розных саслоўяў і простага народа. Магутнай падтрымкай праваслаўнага веравызнання ў ВКЛ з'яўлялася дамінантная роля культуры славянскага этнаса, дзяржаўнае становішча беларускай мовы.

      Зразумела, што сваім кампаньёнам заходняе праваслаўе заўсёды лічыла праваслаўе ўсходняе. Але натуральныя рэлігійна-царкоўныя  сувязі паміж гэтымі галінамі адной  веры руйнаваліся дзяржаўнымі інтарэсамі і нарастальным палітычным суперніцтвам паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай. Становішча праваслаўя пачало рэзка  пагаршацца пасля Гарадзельскай  пастановы 1413 года, паводле якога на высокія дзяржаўныя пасады ў ВКЛ прызначаліся толькі людзі рымска-каталічнага веравызнання. Разам з тым вялікія князі разумелі, што двурэлігійнасць асноўнага насельніцтва ВКЛ утойвае ў сабе вызначаную сацыяльна-палітычную небяспеку. У гэтай сувязі ўзнікненне ідэі ўніі было натуральнай з'явай. Калі ў 1396 году Вільню наведаў маскоўскі мітрапаліт Кіпрыян Цамблак, паміж ім і Ягайла адбылася размоба аб неабходнасці уніі паміж праваслаўнай і рымска-каталіцкай царквамі. Кароль і мітрапаліт звярнуліся да канстанцінопальскага патрыярха, які падтрымаў гэту ідэю, але адзначыў, што рэалізацыю яе трэба адкласці ў сувязі з вайной супраць турак.

      Царкоўная палітыка Вітаўта, як і іншых вялікіх князёў, выцякала з яго агульнадзяржаўнай дзейнасці. Імкненне да царкоўнай аўтаноміі і ўніі з'яўлялася часткай яго ўнутранай і ваеннай палітыкі, яго супрацьстаянні і барацьбы за гегемонію з Маскоўскай дзяржавай. Яшчэ да Грунвальда Вітаўт звярнуўся да канстанцінопальскага патрыярха з просьбай прызначыць мітрапалітам "всея Русі" полацкага біскупа Хвядоса і рэзідэнцыяй яго зрабіць Кіеў. Аднак візантыйскі імператар і патрыярх падтрымалі Маскву, і мітрапалітам быў пастаўлены грэк Фоцій.

      Напачатку 1414 г. адбылася сустрэча беларуска-ўкраінскіх біскупаў, якія звярнуліся да вялікага князя са скаргай на мітрапаліта  Фоція, у выніку чаго Вітаўт адмовіўся ад апошняга і выдвінуў на мітрапаліцкі пасад свайго кандыдата - Рыгора Цамблака, пляменніка былога мітрапаліта Кіпрыяна, выдатнага царкоўнага і культурнага дзеяча заходніх славян. Увосень 1414 гады на зборы праваслаўных царкоўных іерархаў ВКЛ, скліканым па ініцыятыве Вітаўта, Рыгор Цамблак быў абраны мітрапалітам. Ён накіраваўся ў Канстанцінопаль для сцвярджэння патрыярхам, але яго апярэдзіў маскоўскі стаўленік Фоцій.

      Напачатку 1415 гады Вітаўт зноў склікае збор, на якім пераконвае беларускіх і ўкраінскіх біскупаў без санкцыі патрыярха паставіць Цамблака на мітраполію. 15 лістапада 1415 гады на зборы ў Наваградку гэта было зроблена. Біскупы абвясцілі пра адрачэнне ад маскоўскага мітрапаліта. Патрыярх і Фоцій здрадзілі Цамблака анафеме.

      У 1418 году на чале вялікай дэлегацыі  Рыгор Цамблак накіраваўся ў Констанцу, дзе павінен быў адбыцца XVI Сусветны збор каталіцкай царквы. Мэта візіту была адзначана загадзя з Ягайлам і Вітаўтам: дамагчыся больш-меней цеснай сувязі паміж каталіцкай і праваслаўнай царквой. У сваіх двух выступленнях на зборы Цамблак заклікаў да аднаўлення былога адзінства хрысціянства. Ён прапанаваў склікаць адмысловы сабор пра веру і ў вольнай дыскусіі, кіруючыся ўзаемнай памяркоўнасцю, вырашыць усе спрэчныя пытанні. Вынікам павіна была стаць раўнапраўная сувязь паміж каталіцкай і праваслаўнай царквой. Па меркаванні даследнікаў, Цамблак з'яўляўся першым аўтарам гуманістычнай мадэлі царкоўна-рэлігійнай згоды, уніі каталіцтва і праваслаўя ў агульнахрысціянскім маштабе. Але план Цамблака не быў прыняты ні Татам, ні большасцю праваслаўных біскупаў. Ён вярнуўся ў Вільню і, па некаторых звестках, памёр у 1419 году.

      Ёсць  дадзеныя пра кантакты з Рымам  адносна ўніі ў 1434 году вялікага князя  Свідрыгайла Альгердавіча і праваслаўнага смаленскага біскупа Герасіма.

      У гады вялікага княжэння Казіміра Ягайлавіча   (1447-1482) была прадпрынятая новая, даволі ўдалая спроба стварэння праваслаўнай аўтакефаліі. У 1458 году Казімір даў згоду на падставу асобнай праваслаўнай мітраполіі для ВКЛ. Намінальным мітрапалітам стаў Ісідар. А паколькі ён быў вельмі стары, то застаўся ў Рыме, а кіраваць беларуска-ўкраінскай царквой даслаў свайго вучня Рыгора, які праз некаторы час быў прысвечаны ў сан мітрапаліта. Як лічыць А.В.Карташеў, менавіта "адгэтуль пачынаецца адмысловая гісторыя заходнярасійскай цэрквы, і ад Рыгора вядзе свой пачатак шэраг незалежных ад Масквы заходнярускіх мітрапалітаў".

      Пасля смерці Рыгора (1473) беларуска-ўкраінскім мітрапалітам стаў смаленскі біскуп Місаіл (1475-1480), які з'яўляўся прыхільнікам уніі. Місаіла актыўна падтрымлівалі дзве найболей уплывовыя праваслаўныя арганізацыі ВКЛ: Кіева-Пячэрская лаўра і Віленскі Свята-Траецкі манастыр, а таксама вызначаная колькасць шляхецкіх праваслаўных свецкіх прадстаўнікаў, якія былі ў сваяцтве з каталіцкімі прозвішчамі. Ад іх імя Таце Сіксту IV у 1476 году была накіравана пісьмовая просьба пра мэтазгоднасць і неабходнасці аб'яднання цэркваў.

      З 1480 года ў ВКЛ усталявалася даволі дэмакратычная працэдура прызначэння праваслаўных мітрапалітаў: са згоды вялікага князя яны выбіраліся зборам, а патрыяршае прысвячэнне атрымлівалі на месцы ад патрыяршага экзарха. Гэта ўжо быў відавочны крок да аўтакефаліі. Беларуска-ўкраінскія мітрапаліты жылі галоўным чынам у Вільні, але фармальна іх рэзідэнцыяй лічылася Кіева-Пячэрская лаўра. У канцы XV стагоддзя зноў была праведзена спроба рэалізацыі ўніяцкай ідэі, ініцыятарам якой выступіў беларуска-ўкраінскі мітрапаліт, смаленскі біскуп Іосіф (1497-1501). Ён уступіў у кантакт з рымскім Татам Аляксандрам VI. Пры гэтым рымска-каталіцкі бок вызначае шэраг дагматычных адрозненняў, якія перашкаджаюць аб'яднанню. Праваслаўныя:

1) не прызнаюць, што Святы Дух зыходзіць і ад Сына;

2) прычашчаюцца кіслым хлебам;

3) выкарыстоўваюць не толькі вінаграднае, але і ягаднае віно;

4) прычашчаюць усіх, нават немаўлятаў;

5) не прызнаюць чысцяцы;

6) не прызнаюць першынствы рымскага Таты. 

Частка 4. Ідэя верацерпнасці, як альтэрнатыва ідэі ўніі.