Қазақстан азамат соғысы жылдарында

Елдегі бұл бей-берекетсіздікті  ретке келтіруге және билік жүргізу  ауқымын шектеуге күш салған Омбы облыстық қазақ комитеті атынан Абылайханов  пен Сәдуақасов 1918 жылы 29 маусымда қол  қойып, облыстық комиссариатқа (Сібір  үкіметінің органы. — авт.) жіберген хатында былай деп атап көрсетеді: «Кейбір станидалық және поселкелік басқармалар, сондай-ақ шаруалардың  болыс селолық комитеттері қырғыздардың (қазақтардың) жекелеген шағымдары бойынша уездік және облыстық қазақ комитеттерінің келісімінсіз ауылдарға қарулы отрядтар жібереді.

Бұл әрекет дұрыс емес және мұндай келенсіз көріністер бұл билік басында  тұрған қырғыз (қазақ) органдарының беделін  түсіреді деп есептей отырып, облыстық комитет комиссариаттан алдағы уақытта  мұндай шара қолданбауды, қолдану қажет  болған жағдайда, ол туралы уездік немесе облыстық қазақ комитетіне дер кезінде  хабарлауды сұрайды.

Қазақтардың әскери аппаратынан да станицалық және поселкелік басқармаларда  осындай оқиғаларға жол бермеуін өтінеді». 

Комиссар осындай жағдайда не істеу  керек екендігін үкіметтен сұрағанда, оған: «Уездік және облыстық қырғыз (қазақ) комитеттері дербес ұйымдар, не істеу керегін өздерің шешіндер»  деген жауап келген. 

Алаш басшылығы үш ай бойы мемлекет қалпы, жергілікті бостандық, негізгі  құқық, ел қорғау, сот, жер мәселелері бойынша бұйрықтар шығарып, өз билігін орнықтыруға тырысты.  Сібір үкіметі тарапынан Алашорда билігіне қолдау көрсетілмеді. Сібір кадеттерінің орталық органында басылған мақала Сібір үкіметінің ұстанған бағытын ашып берді. Ол «Қырғыз (қазақ) автономиясы туралы мәселеге» («К вопросу о киргизской автономии») деп аталды. Онда былай делінді: «Қырғыз өкілдері талап етіп отырған нысандағы автономия Ресейден толық бөлінді, оның аумағында дербес қырғыз мемлекетін құруды көздейді.

Біз бұратана халықтың мәдени-ұлттық қажеттерін қанағаттандыру туралы талаптарын кеңінен қолдауға әзірміз, бірақ  дербестікке ұмтылу мемлекетгін  өзін-өзі құртуына алып келеді. 

Бұл мақаланың жариялануына Алашорда басшылығының 1918 жылы 23 шілдеде Сібір  үкіметінің премьер-министріне жолдаған хаты себепші болды. Онда Алашорданың  басшылығы басқару органдарын құру мен Алашорда үкіметінің заңдылығын дәлелдеуге тырысты. «Дәл қазіргі сәтте  Ресей бірыңғай біртұтас мемлекет ретінде  өмір сүріп отырған жоқ. Сол себепті  автономиялық облыстар мен халықтар большевиктер билігінен құтылып, өзін-өзі  басқару жолына түсуге тиіс...

Сібір мен Алаш арасындағы мүдде  жақындығы екі автономияның тығыз  одақ құруын қажет етеді. Өзара түсіністік олардың күшін біріктіреді. Біз  Сібір автономиялық үкіметінің талқылауына  өзара келісімнің мынадай пункттерін ұсынамыз.

1. Сібір үкіметі мен Алаш автономиясы бірін-бірі тану, мойындау

аркылы карым-катынаска түседі». 

Келесі бес пункттің мазмұны  мына тұрғыда болып келеді:

1. Алашорда тек казак халкының ғана билік органы болып табылады;
2. ұлттық әскер жалпы сібірлік басқарма мен Алашорданың әскери бөліміне бағынады;
3. банк пен қаржы-қаражат мекемелері Сібір үкіметінің қарамағына беріледі;
4. федералдық үкімет құру үшін большевиктерден тазарған өңірлер халықтарының конгресін шақыру қажет. 

Бұл жазбада не нәрсе өзіне назар  аудартады?

Біріншісі - өзін танытуға тырысу, яғни Алашорда үкіметі келіссөз жүргізу  барысында өз мемлекеттілігін көрсетуге  ұмтылды. Екіншісі — Алашорда бірыңғай ресейлік биліктің күйреуі жағдайында дербес өмір сүру заңдылығын дәлелдеуге талпыныс жасады. Үшіншісі — Алашорда билігін қалыптастыруға тырысты. Төртіншісі — Қазақ автономиясын тану қажеттігін, жергілікті жерлерде автономияның қалыптасу үрдісі басталғанын дәлелдеуге ұмтылды: «Біздің Сібір үкіметімен ұзаққа созылған келіссөздеріміз Орал облысындағы Алаш автономиясын жойды. Мүмкін, большевиктерден азат етілген қырғыз облыстары Алаш автономиясын күтіп отырмастан,Түркістанмен жақындасудың бағыт-бағдарын іздер». ^[16]. Бесіншісі — Ресей Алаш автономиясын мойындамаған жағдайда Түркістаннан айырылады, ал Сібір Алаш сияқты одақтасын жоғалтады: «Автономияның құлау қаупі Алаш партиясына қалай болғанда да Алашорданы Сібірмен одақ болудан бас тартуға, Алаш автономиясын жариялауға және қырғыз халқының бірлігін сақтап қалуға тырысуға мәжбүр етеді.

Сібір үкіметінің Алаш автономиясын мойындауы Түркістанды Ресей  аумағындағы федерациялық құрылым  ретінде орнығуына мүмкіндік  берер еді». 

Хатавторлары кандай нәтиже күтседе, ол өз рөлін атқарып шықты. Майдандағы жағдай сенімсіз болды, сібірлік ақ гвардияшылар жақын тұрған одақтасын жоғалтып алғысы келмеді. Олар бірқатар шара қолдануға дейін барды. Премьер-министр П.В. Вологодскийдің өкімімен алғаш «бұратаналар ісі» бойынша министр Б.М. Шатиловтың, кейін халық ағарту министрлігінің басшысы профессор В.В.Сапожниковтың жетекшілігімен арнайы комиссия құрылды. Комиссия мүшелері: Ішкі істер министрінің орынбасары В.Д. Михайлов, Министрлер кабинеті қоныс аудару бөлімінің меңгерушісі A.M. Ярмош, әскери ведомствоның өкілі генерал В.Л. Поповтан құрылды.

«Комиссияға білікті, жөн білетін  адам ретінде Алашорданың басшысы  Ә. Бөкейханов тартылды.  Төрт күн бойы — 29,30 шілде, 2,3 тамыз күндері комиссия Алашорда басшыларының ұсыныстарын қарап, Сібір үкіметі Алашордамен белгілі бір келісімге келуі қажет деген қорытындыға келді. Комиссия Алашорда мен қазақ автономиясының саяси статусы туралы мәселені айналып өтіп, хаттағы бірқатар ұсыныстар бойынша келісілген шешімдер қабылдады: Алашорда қазақ халқының билік органы деп танылды, оған киіз үй басы бойынша және арнайы салық жинауға рұқсат етілді. Бұдан басқа, Алашорда ұлттық сот жүйесін құруға мүмкіндік алды. Қарулы күштерге - ұлттық әскерге келетін болсақ, ол Сібірдің белгілі бір әскери ведомствосының принциптеріне негізделе отырып құрылатын және қару-жарақпен қамтамасыз етілетін болды. Ұлттық әскердің басшысын, бөлімшелердің командирлерін Алашорда үкіметінің келісімімен Сібір әскери үкіметі тағайындайтын болды.  Сөйтіп, Алашорданы жартылай тану мәмілесіне қол жеткізілді, бірақ мұнымен бірге Сібір үкіметіне бұл келісімді қайта қарауға мүмкіндік берілді. Алашордаға белгілі бір жеңілдік бере отырып, Сібір үкіметі басты саяси мәселеде өктемдік танытты.

Алашорда делегациясы (Бөкейханов оған Ә.А. Ермеков пен X. Тоқтамышевті қосты) мен Сібір үкіметі комиссиясының  келісіміне Уфа мемлекеттік мәжілісінің  басталу қарсанында қол жеткізілді.

Мәжіліс 1918жылы 8 қыркүйекте ашылды. Оның жұмысына 147адам қатысты, оның ішінде 81 адам Құрылтай жиналысының мүшесі болды. Оған барлық қазақ облыстары, оның ішінде Түркістан автономиясынан Ә. Бөкейханов, X. Досмұхамедов, Ж. Досмұхамедов, С. Досжанов, Б. Жақандамов, А. Байтұрсынов, Ғ. Әлімбеков, М.Тынышбаев, М. Шоқай, Е. Тұрмұхамедовтар  қатысты. 

Уфа мемлекеттік мәжілісінің қараған  басты мәселесі Бүкілресейлік жоғаргы  өкімет билігін құру болатын. Жаңа үкімет Директория деген атқа ие болды. Ол әсерлер партиясы ОК-нің мүшесі Н. Авсентьев төрағалық еткен бес  адамнан тұрды.

Директорияның басты міндеттері былай  деп жарияланды:

1. Ресейді Кеңес өкіметінен азат ету үшін күресу;
2. Ресейдің күшпен тартып алынған, ыдыраған және бөлініп кеткен облыстарын біріктіру;
3. Брест келісімі мен Ресейдің мүддесіне қайшы келетін барлық басқа да келісімдерді мойындамау;
4. Германия одақтастарына қарсы соғысты одан әрі жалғастыру». 

Уфа мемлекеттік мәжілісі күшті  орталық мемлекеттік билік орнатуға қарсы тұрушылармен аяусыз күресетіндіктерін  ашық мәлімдеді. Мемлекет тұтастығы, күшті мемлекет билігі көптеген адамдарды, солардың қатарында Алаш көсемі Ә. Бөкейхановты да аландатты. Ол оңтүстік облыстардың Түркістан құрамында болуы, қазақ мемлекеттілігін қалыптастыру жолында көптеген проблемалар туғызатынын айқын түсінді. Алаштың батыс тобының күш салуымен құрылған автономиялық сипаттағы облыстық ұлттық аумақтық Ойыл уәлаяты да бұдан кем аландаткан жоқ. Ә.Н. Бөкейханов Уфада Ойыл уәлаяты жетекшілерінің жиынына қатысуын пайдалана отырып, Мемлекеттік мәжіліске Қазақстаннан келген барлық Алашорда мүшелерінің арнайы отырысын өткізді. 1918 жылы 11 кыркүйекте Ә.Н. Бөкейхановтың төрағалық етуімен Алашорданың басшылары Ж. Досмұхамедов, X. Досмұхамедов, А. Бірімжанов, Ә. Ермеков, М. Тынышбаевтар автономияны басқару мен бүкіл Қазақстан көлемінде үкімет аппаратын құру мәселелерін талқылады. Осы мәселеге байланысты қабылданған қаулы 11 пункттен тұрды және автономиялық уәлаятты жойып, оның ісін Алашорданың қайта құрылған Батыс бөлімшесінің арнайы өкілетті органының басшылығына беру жағдайы қарастырылды. Өкілетті органның құрамы төрт адамнан: X. Досмұхамедов, Ж. Досмұхамедов, Б. Құлманов және Е. Тұрмұхамедовтерден тұрды.

Алаш көсемі Ә.Н. Бөкейхановтын  бірқатар мәселені бірден шешкенін байқаймыз: ол Уфа мемлекеттік мәжілісінің  облыстық үкіметтерді жою туралы шешімін орындады және ең бастысы, оралдық радикалдардың сепаратистік пиғылдарына елеулі түрде соққы берді. Досмұхамедовтар тобымен арадағы қатынасты тым ушықтырып алмау үшін, ол топтың екі басшысы Жанша мен Халел де Алашорданың Батыс бөлімшесі басшылығының құрамына енгізілді, бірақ бұдан былай олар Ә.Н. Бөкейхановтың жақтастары Б. Құлманов пен Е. Тұрмұхамедовтың бақылауында болатын болды.

Алашорда Қазақстанның аумақтық тұтастығы  проблемасын шешіп жатқан осы  тұста мәселені түбірінен өзгерткен  саяси оқиға өтіп жатты. Сібір  әскерінің құрылуы мен нығаюы және әскері қатты женіліске ұшыраған Құрылтай жиналысы комитетінің күйреуімен байланысты Директорияның ішінде күштердін  арасалмағы елеулі түрде өзгерді. Оның әсерлер партиясынан сайланған  мүшелері беделден мүлде айырылды. Олардың нақты тірегі болмады. Директорияның  Сібір үкіметін таратып жіберуге тырысқан әрекетінен ештене шықпады.

Н.Д. Авсентьев пен оның әріптестері  Алашорда үкіметі жойылсын, оның кызметі  мәдени-тұрмыстық және шаруашылық-экономикалық мәселелермен шектелсін деген шешімге келді. 

Алашорданы тарату туралы шешім  Ә. Бөкейханов пен барлық Алаш қайраткерлеріне  мүлде күтпеген жағдай болды.

Шын мәнінде Алашорда басшылығы 1918 жылы ұлттық қарулы күшті құрумен  айналысқан еді. Алғашқы Алаш отряды, айтылып өткендей, 1918 жылы қаңтар-ақпандаВерныйда құрылған болатын, бірақ Жетісуда Кеңес өкіметі орнасымен (1918 жылғы наурыз) ол қарусыздандырылып, таратылды.

Алаш көсемдері Ә. Бөкейханов пен  Ә. Ермеков әскери бөлімнің меңгерушісі X. Тоқтамышевпен бірге 1918 жылы шілде  мен тамызда Самарадағы Құрылтай жиналысының комитеті және Омбыдағы Уақытша Сібір үкіметімен Алашорда қарулы күштерін құруға көмек көрсету  мәселесі бойынша келіссөздер жүргізді. Алашорданың батыс бөлімшесінің басшылары Жанша мен Халел  Досмұхамедовтер Самарадан Құрылтай жиналысынын комитеті арқылы 600 винтовка мен пулемет алды және жақын уақытта 2000 адамнан тұратын қазақ әскерін  ұйымдастыруға уәде етті.

Алашорданың Торғай бөлімшесіне 1918 жылы қыркүйекте 300 берденке, 20 мың патрон және көп мөлшерде киім-кешек бөлінген болатын. Дутовтың көмегімен екі  атты полк: бірі – Қостанай, екіншісі - Ырғыз уезінде құру ісі қолға алынды. 1918 жылы тамызда Семейде Уақытша Сібір үкіметінің сенімді өкілі Давыдовтың көмегімен екінші бір атты полк құрылып, оның құрамы 38 офицер мен 750 жауынгерден тұрды. 

Бұдан басқа, Жетісу облысының шығысында  екінші полк құрылды, ал оған қосымша  Семейде үшінші полк жасақталынды. Торғайда төртінші атты әскер полкі құрылды; Орал бойында, Жымпиты унтер-офицерлер курсының базасында Оралдан, Гурьевтен және басқа жерлерден келген нұсқаушылардың көмегімен прапорщиктер мектебі ашылды; саны 2 мың адам болатын жекелеген атты бригадалар құрыла бастады. 1918 жылы 26 қазанда ұлттық әскер құру ісінің жағдайын Алашорда үкіметінін бір өкілі былай деп бейнелеп берді: «Қырғыздардан (қазақтардан) жасақталған бөлімдер дер кезінде қаруланып үлгермегендіктен, большевиктерге қарсы ұрыстарға кенінен қатыса алмады.

Қарудың неге жетіспей жатқан себебін  жақсы түсінеміз. Қазіргі кезде  большевиктерге қарсы күреске Жетісуда 500-дей адамы бар қырғыз (казак) отрядтары, Жетісу облысында 8 мы ерікті, Семейде - 2 мың, Оралда – 2 мың, Қостанайда - 450 адам қатысуда».  1919 жылы 11 ақпанда Сібір Уақытша үкіметі делегаттарымен келіссөз жүргізу барысында Ә. Бөкейханов та шамамен осындай деректер келтірді. Ішкі істер министрлігі Сібір Уақытша үкіметінің төрағасы А. Малаховтың: «Милиция деген не?» деген сұрағына Ә. Бөкейханов былай деп жауап қайтарған: «Милиция — ол біздің әскеріміз. Ол қазірдің өзінде бар: біздің 700 жігіт Жетісуда шайқасуда. 540 адам Троицкіде, 2000 адам Орал облысында әскери жаттығудан өтуде». 

Сібір үкіметінен белгілі мөлшерде көмек алып тұрған Алашорда көсемдері  оның орнына келген Директориядан ұлттық әскер құру ісінде ондай көмек  ала алмады. Мұнымен қоса, Алашорданың  билігін жою және Ә. Бөкейхановтың  басшылығымен қазақ істерін басқарудың арнаулы органын құру туралы Директорияның  қаулысынан кейін (1918 жылғы қыркүйек) ұлттық-мемлекеттік құрылыс процесі  мүлде тоқтап қалды. Бүдан кейінгі  оқиғалардың бүкіл барысы ресейлік биліктің Алашордаға кері қатынаста  болғанын көрсетті. Алашорда Ресейдің орталық мемлекеттік билігіне төнетін  қауіп ретінде қарастырылды. Дәл  осы көзқарас алғашында Директорияның, кейін Колчак үкіметінің ұстанымына айналды.

Ұлттық мемлекеттілікті құру мүмкіндігінен  айыру қазақ халқынын басым көпшілігін Кеңес өкіметімен белсенді түрде  күресуден шет қалдырды. Оның үстіне аз санды, нашар қаруланған «халық милициясының»  құрамалары Қазақстандағы Азамат соғысының  барысымен қорытындыларында қандай да бір елеулі рөл атқара алмады.

Қазақстандағы қарулы қақтығыс Ресейдегі Азамат соғысының құрамдас бөлігі болды. Сондықтан қазақстандық майдандардағы ұрыс қимылдарының барысына Азамат соғысының басты майдандарындағы шайқастардың нәтижесі ғана шешуші ықпал етіп қойган жоқ, сондай-ақ жергілікті әскери құрамалар мен партизандардың іс-қимылдары және Қазақстан аумағындағы ақ гвардияшылар басып алған жерлердегі көтерілістер Шығыс пен Оңтүстік майдандарда соғысып жатқан Қызыл Армияның негізгі күштеріне айтарлықтай көмек көрсетті. Бұл әсіресе Орынбор мен Оралды азат етуде, Колчакты түбегейлі талқандауда, ақ гвардияшылар мен олардың одақтастарын Солтүстік, Солтүстік-Шығыс Қазақстаннан және Жетісу жерінен қуу кездерінде айқын көрінді. Кеңес үкіметі Қазақстан майдандарында соғысып жатқан Қызыл Армия бөлімдеріне қажетті әскери көмегін аямады. Мұндай әскери көмектердің айқын мысалдарының бірі Ә. Жангелдин экспедициясы болып табылады. Ол 1918 жылы 20 шілдеде мол қару-жарақпен Мәскеуден теміржол арқылы шығып, 1 тамызда Астраханға келеді. 21 тамызда экспедиция екі желкенді кемемен Каспий арқылы Александровскіге (қазіргі Ақтау қаласы), одан Құланды аралы арқылы Бұзашыға келіп, Жандауыр мүйісіне жүктерін түсіреді. Осында бір ай бойы даламен жүріп өтуге дайындалады. Экспедицияның табысқа жетуі енді жүк көлігімен және әр түрлі керек-жарақтармен қамтамасыз еткен жергілікті қазақтардың қолдауына байланысты болды.

11 карашада, 57 күннен кейін, аса  киын дала жолымен жүріп өткен  экспедициялық отряд өзін асыға  күтіп отырған Ақтобе майданының  әскері тұрған Шалқар стансасына келіп жетті. 1927 жылы Ә. Жангелдин осы экспедицияны ұйымдастырғаны және Отан алдында басқа да сіңірген еңбектері үшін Қызыл Жұлдыз орденімен марапатталды.