Қарахан мемлекетінің мәдени мұрасы

“Түркі  тілінің араб тілінен ешқандай кемдігі  жоқ” деген пікірін де автор осы  жерде айтып кетеді. Саманилер  мен Қарахандар әулеттері тұсында  түркі әлемінің мақтанышына айналған ұлы тұлғалар дүниеге келді. Олар ислам руханиятының түркі жұртына ғаламат прогрессивтік әсер еткенінің тірі дәлелдері болды. Олар мұсылман әлемінің түрлі ғылым салаларына елеулі үлес қосты.

      Ислам кезінде түркілер өздерінде бұрын-соңды  болмаған және тіпті сол заманда барлық халықтарды таң қалдырған, аса дамыған білім беру жүйесінде енді. Оның рухани-дүниетанымдық, әлеуметтік салдарын сөзбен айтып жеткізудің өзі қиын. Түркі жастары енді философия, астрономия, математика, химия, география, сол секілді классикалық үлгі болып саналатын араб-парсы әдебиеті мен шет тілдерін (тіпті грек, еврей, үнді, т.б.), түрлі өнерді меңгеруге ұмытылып, Ұлы Жибек жолы бойымен ағылған сауда керуендеріне ілесіп, Таяу Шығыс, Иран, Орта Азия қалаларынан білім алуға ұмталды.

    Немістің  шығыс зерттеушісі Г.Бергитрессер Махмұттың еңбегін Ибрахим Исқақ  ибн Ибраhим әл-Фарабидің (1916 ж. қайтыс болған) “Араб тілінде жазылған әдеби шығңармашылардың жинағы”  деп аталатын кітабының ізімен түзелген болу керек деген ойға келдік, (К.Броккельман ида осы пікірге қосылатын сияқты). Мәселенің бұл арасы беймәлім. Бірақ А.Н.Кононов Мынадай тұжырым айтады: “М.Қашғари – талай кітап оқыған, терең білім тоқыған, зердесіжетік, эрудиясы мол адам болғандықтан, кімнің де болса ізіне түскен, өз бетімен жол салып, бағдар алған азамат. Ол өзінің әдістемесін жасап, оны жетілдіруін түркі тілдерінің өзіндік табиғатын тануға бейімделіп отырған”.

      Сол кездегі алапат заманның ағымына  қарай М.Қашғари былай жазған еді: “ Түркілердін оқтарынан сақтану үшін, олардың барлық іс-әрекеттерін берік ұстауы әрбір ақылды кісіге ләзім және жөні де сол. Бұларға жақын болу үшін  ең басты жол- олардың тілдерінде сөйлесе білу, сондықтан олар бұл тілде сөйлесушілерге ықыласына құрал қояды, өздерін жақын ұстайды, оларға зарар бермейді. Тіпті, олар өз қол астында жүрген басқалардың күнәсі болса, пәм кешіріп жібереді” (1,43) “Сенімді бір бұқаралық ғалымнан мынадай бір сөз естіп едім–деп жазады М.Қашқари одан әрі – Олар бұл сөзді Пайғамбар айтыпты-мыс дегендей қылып айтып еді. “түркі тілдерін үйрен үйткені олардың билігі ұзақ уақыт үстемділік құрады”- деп еді” [46].

    Қорыта  айтқанда күллі түркі дүниесіндегі саналуан ұлттар мен ұлыстардың мәдени тектестігін, рухани туыстығын, адамзат  өркениетінің тұтастығын тарихи тұрғыда  көрсететін, тарихи сананың өрісін биіктетер бір туар сонымен қатар, түркілер арасынан көптеген ислам мәдениетін жетік меңгерген араб – парсы хатымен еңбектер жазған Жүсіп Баласағұн, Қожа Ахмед Яссауи т.б. сияқты ғалым – ағартушылар шыққан.

    Осылайша  түркі мәдениеті, тілі, діні, ойлау қабілеті, әдебиеті мен фольклоры, тұрмыс – тіршілігі, салт – дәстүрі көрсеткіші бойынша дамуы барысында Иран – араб рухани мәдениетімен тығыз байланысты, өзара алмасуда болған.

        Жүсіп Баласағұнның « құтты  білігі»Еропа әлемінде әйгілі болуы австралиялық шығыстанушы Фон Хаммер Пургшталь есімімен байланысты. Ол 1796 жылы Стамбұл қаласында қолжазбаны қолға түсіріп, Вена кітапханасына сыйға тарқан. Еңбек бұдан кейін басқа да неміс, орыс тілдеріне аударылған. Ал дастанды 1986 жылы қазақ тіліне Асқар Егеубаев тәржімалады.

         Жүсіп Баласағұнның «құтты білік»  поэмасында – мемелекеттік басқару  әдістерін, дамгершілік пинциптері, қоғамдық саяси мәні бар түлі  ережелер мен заңдарды, әдет-ғұрыптар, әлеуметтік –экономикалық, мәдениет  т.б. мәсәлелерді өз дәуірінің талап – тілектері тұғысынан жоғары дәрежеде көрсете білді. Поэманың басты идеясы төрт принципке негізделген. Біріншісі – мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділ заңның болуы. Екіншісі – бақ дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек. Үшіншісі – ақыл парасат. Төртіншісі -қанағат-ынсап мәселесі. Кріспесінде тәңірдің құдіреттілігіг сутеттеген кезде оның болмысы – айды , күнді, жерді, көкті жаратқандығы тәпіштеледі. « Төрт тұғырық» өлшемдік қағида «Құтты біліктің» құрылымдық арқауы. Күн туды(әділет), Айәтолды (Дәулет) Огдүлміш(Ақыл), Оғдүміш(Қанағат) бірін-бірі қисынмен толықтырып отыратын кейіпкерлер. Әділеттің ақ туы күн туды- орталық кіндік тұлға, себебі ізгілікті қоғамның мәңгілік арқауы әділеттілік. Ол ана сүтімен сүйекке сіңетін қасиет. Ал ақыл да дәулет те қанағатшылдық сезім де жүре біте қасиеттер. Олар тұрақсыз. Дәулет баянсыз, түлеп жаңғырып тұрады, ақыл адалға да арамға да бітеді, қанағат сараңдықпен дешектесуі мүмкін. Олрадың әрқайсысы жекек дара алып қарағанда дүниеге тұтқа бола алмайды. Төртеуі бірлікке жеткен жағдайда ғана халық бақытқа кенеледі.Жүсіп Баласағұнның шығыс әсерін пайдалана отырып түркі тілін, мәдениетін, шаруашылықтарынан мәлімет бере отырып оларды дамытқан.

      Жоғарыда  айтқандай бұл кезең Орта Азия мұсылмандары үшін де аса жауапты уақыт болды. Осы шақта елдің бірлігін, халық татулығын адамгершілік пен имандылықты Алла тағалаға адалдықты көксеген, соны өз шығармаларына арқау еткен ақыншайырлар тобы тарих сахынасына шықты. Олардың ішінде – хорезімдік Ахмет Игүнеки, Ахмет Яссауи, Сүлеймен Бақырғани т.б. көптеген сопылық әдебиет өкілдері.

            

     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ҚОРЫТЫНДЫ

      Х-ХІІ  ғасырлар аралығында Оңтүстік Қазақстан, Орта Азияның Шығыс бөлігінен  Амударияға дейінгі аумақта құрылған қарахандар әулеті мемлекеті Қазақстан мен Орта Азия халақтары тарихында маңызды орын алады. Қарахан әулеті мемлекетінің құрамына кірген шікілі, яғни, тухси, қарлық т.б. тайпалары қазақ, өзбек, қырғыз т.б. түрік халықтарының этногенезінде елеуші рөлін атқарды. Сондақтан қарахан әулеті мемлекетінің тарихын зерттеу өте манызды болып табылады. ХХ ғасыр басындағы В.В.Бартольд өзбектерінен кейін қарахан әулеті мемлекетіміз саяси тарихы зерттелген тақырыптар аясына енді. Бұдан кейінгі археолог, нумизмат ғылымдар мен тарихшыларда мәселенің басқа да көптеген қырларын жазба деректер мен архиялогиялық мәлеметтер арқалы зерттеп, толықтыра түсті. Алайда бүгінгі танда қарахандар мемлекетінің тарихы толық зертеліп болды. Деп әлі де болса айта алмаймыз. Оған осы күнге дейін қарахан әулеті билеушілерінің шығу тегі, олардын генеологиясы Батыс және Шығыс қанағаттарының құрылған уақыты, аталған мемлекеттегі үлесті жүйенің қалыптасуы мен оның өзіндік ерекшеліктері туралы мәселелерге тарихшы ғыламдар  арасындағы пікір алшақтығы дәлел бола алады. Сондай-ақ аталған мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық құрылымы, мәдени өмірі туралы мәселелер де толық зертеліп біте қойған жоқ.

      Қарахандар  мемлекетінің бастапқы кезенінде жүргізген  сыртқы саясаттары және көршілері мен  қарым - қатынастары ХІ ғасырдың алғашқы жартысында өз жалғасын тапты. Алайда бұл ғасырдың екінші жартысы туралы деректер жоқтын қасы.

      Жалпы алғанда мәдени, экономикалық дамуы  жағынан басқа орта ғасырлық мемлекетер мен салыстырғанда озық тұрған қарахан  әулиеті кезеңіндегі мәдениет өрлеу жағынан ерекше орыналады. Қарахан мемлекетінің мәдениетіне екі құбылыс ықпалын тигізді яғни, дала өркениеті мен көшпелі түрік елдерінің мұрагері болып көрінетін қарахандар, араб – ислам өркенитінің өрлеу процесінің шеңберіне түсті.  

    Ортағасырлық  Қазақстан тарихында маңызды орын алатын қарахан әулеті құрған мемлекетінің мәдениеті тарихының зерттелуіне талдау жасай келе мынандай қорытындылар жасауға болады:

• қарахан әулеті билік құрған түста мәдени өрлеу процесі орын алды. 
  Бұл, әсіресе Ортағасырлық Қазақстанға ислам дінінің енуі мен араб- 
  мұсылман мәдениетінің таралуымен байланысты болған.
• Қарахан әулеті мемлекетіндегі мәдени өрлеу процесі мұсылман-түркі 
  мәдени синтезі негізінде дүниеге келді. Сондай-ақ бұл мәдени өрлеу 
  тек бір жақты ғана жүзеге асқан жоқ, яғни шын мәніндегі мәдени 
  ықпалдастық орын алған.
• Жоғарыда аталған қорытынды пікірлер тәуелсіз Қазақстан дәуірінде 
  жарық көрген ғылыми зерттеулерге тән. Бұл мәселе бүгінгі таңда

Қазақстан тарихшылары мойындаған шындық болғанымен, шетелдік ғылыми орта әлі де болса мойындалмай отыр. Қарахан әулеті билігі тұсында өмір сүріп, шығармашылықтармен айланысқан дана, ғұлама бабаларымыз Ж.Баласағұн, М.Қашқари, А. Иүгники, т.б. мұралары алғашқы кезде орыс шығыстану ғалымдары тарапынан зерттеліп, мәселе негізінің бұл шығармалардың тілі төңірегінде қойылды.

      Қазақ әдебиет танушысы-лингвист ғалымдарымыз да осы мәдени мұрамызды қазақ  әдебиеті тарихының шеңберінде қарастырып зерттегендерімен, осы асыл мұрамыз ана тілімізге кештеу аударылды. Жалпы алғанда қарахан әулеті мемлекеті тұсындағы мәдени мұрамыздың әр саласы жеке-жеке тақырыптар аясында ғана зерттеліп, әлі күнге дейін тұтас бір тақырып ретінде толық зерттелмеген. 
 
 
 
 
 
 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

Деректер:

1. Баласағұн Жүсіп «Құтты білік». Көне түркі тілінен аударған           

   А.Егеубаев. А., «Жазушы», 2005. – 616 б.

2. Юсуф Баласагуни. Благодатное знание / пер. С. Н. Иванова. Л., Наука, 

   1990 – с. 711.

3. Қашғари Мұхаммед. Түбі бір түркі тілі (Диуани лұғат ат - түрік). А.,     

   «Анна тілі», 1993. Т.1 –192 б.

4.Қазақстан тарихы араб деректемелерінде.  1-2 томдар. А., 2005.

  Зерттеулер: 

5. Абрамзон С.М. Киргизы и этногенетические и историко-культурные

   связи. Л., Наука, 1971 – с 288.

6. Бартольд В.В. Тюрки. Двенадцать лекций по истории турецких 

   народов. М., Наука, 1983 – с 650.

7. Бартольд В.В. О христианстве в Туркестане в до монгольский период

   (по поводу семиреченских надписей) Т 8 М., Наука, 1893 – с 731.

8. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Л., Наука,   

    1927 – с 723.

9. Бартольд В.В. Ислам и культура мусульманства. М., Наука, 1992

    - с  780.

10. Байпаков К.М. Средневековые города Казахстана на Великом

    Шелковом пути. А., Ғалым, 1998 – с  216.

11. Беленицкий А.М., Бектович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый

    город Средней Азии. Л., Наука, 1973 – с 512.

12. Валитова А.А. К вопросу о классовой природе Караханидского государства. Фрунзе, Илим, 1963.-с 790.

13. Валитова А.А. Юсуф Баласагунский и его Кутадгу билинг. М., Наука, 1951 - с 255.

14. Великие ученые Средней Азии и Казахстана (VIII-XIX вв.) / под ред. К.Бесембиева и М. Сатбаева. Алма-Ата, Рауан, 1965 – с 300.

15. Давидович Е.А. О двух караханидских каганатах // Народы Азии и Африки. 1968, №1 – с 50.

16. Иванов С.Н. О "Благодатном знании" Юсуфа Баласагунского. Наука М., 1993 – с 276.

17. Кәрібаев Б.Б.Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и Рашиди» еңбегіндегі кейбір тарихи  оқиғалардың мерзімі туралы //ҚазМУ хабаршысы.Тарих сер.1996 -60 №37

18. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Государства и народы Евразийских степей. Древность и средневековье. СПб, 2000 – с 258.

19. А.Н.Кононов Поэма Юсуфа Баласагунского "Благодатное знание". Наука М., 1983 – с 230.

20. Караев О. История Караханидского каганата (X-XIIIвв.). Фрунзе, Илим 1983 – с 266.

21. Культура и искусство народов Средней Азии в древности и средневековье/ под ред. Б.Г.Гафурова., Б.А.Антвинского. М., Наука 1979 – с 305.

22. Нуртазина Н.Д. Ислам в истории средневекового Казахстана (историко - культорологическое исследование). Алматы, 2000 – с 309.

23. Нуртазина Н.Д. Қазақ мәдениеті және ислам. А., 2002 – б 208.

24. Микульский Д.В. Пророчества в арабо-мусульманских династийных хрониках ІХ-Х вв.// Бартольдовские чтения. М., Наука,1990-с 336.

25. Муталибов С. Предисловие к книге "Махмуд Кашгари", "Диван лугат ат-тюрк". Т.1. Ташкент, 1960-с 190.

26. Малов С.Е. Кутадгу билик - факсимиле. Сов. Востоковедение. М.,Л.,Т.5 .1998 –с456.

27. Таиров С.М. «Шелквый путь» - как проводник духовной культуры и исскуства. А.,1983-с 465.2

28. Тенишев Э.Р.Язык древних среднетюрских   писменных памятников                       в функциональном  аспекте.М., Наука,  1979  -с 488.