Сотқа істі әзірлеу

Қажет болған жағдайларда  сот төрешісі жауап берішіні шақырып  алады, одан істің мән-жайлары бойынша  жауап алады, талап қоюған қандай қарсылықтап бар екенін және бұл қарсылықтарадың қандай дәлелдемелермен расталуы мүмкін екенін анықтайды; айрықша күрделі істер жөнінде жауап берушіге іс бойынша жазбаша түсінік беруді ұсынады, оның іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді. Жауап берушіден жауап алу кезінде сот төрешісі жауап берушіден өзі мойндаған талаптарын және талап қоюшының талаптарын (толықтай немесе бір бөлігін) мойынына аламйтындығы туралы тұжырымын көрсете отырып, талап оюшының арызына қарсы сын-пікірлерін жазбаша жазып беруді талап етеді. (ҚР АІЖК 170-баптың 1-бөлігінің 2-тармағы). Егерде талап қоюшының арызында жауп беругіге қоюатын талаптарлың барлығы, ал жауап берушінің оған қарсы екендігі анықталса, онда сот төрешісі екі тарапты да шақырып, талап қоюшыға қосымша талаптарды қалай ұсыну керектігі, жауап берушіге қарсы талап қою арызын берудегі құқықтарын түсіндіреді. Мұндай жағдайда сот төрешісі олардың талап қоюшы жағынан іске қатысуларын дербес талаптары жоқ үшінші тұлғалар ретінде іс жүргізу түрінде рәсімдеуә тиіс. Бірге талап қоюшылардың келісімінсіз сот оларды іске қатысуға тарта алмайды. Дауға дербес талаптарын қоюшы үшінші тұлғалар  талап етушіге немесе жауап берушіге талап қою арқылы өз бастамалары бойынша талап қоюшы немесе жауап беруші жағынан іске қатыса алады. Бұл тұлғалар тиісті тараптың құқықтары мен міндеттерін пайдалана алады, бірақ талап қою арызының негізін өзгертуге, қойылған талаптардың көлемін ұлғайтуға немесе кішіритуге, талап қою арызынан бас тартуға, талап қою арызын мойныдауға, бейбіт келңсім жасауға немесе қарсы талап қоюға, шешімді мәжбүрлі түрде орындауды талап етуге құқығы жоқ.  Ерекше даулар бойынша сот төрешісі тараптарға мұндай дауларды аралық соттарға беру құқықтарын, осы іс-әрекетті жасау тәртібін және оның құқықтыө салдарын түсіндіреді (ҚР АІЖК 170-баптың 4-бөлігі). Дегенмен де бұл құқық түсіндірілмеді деген тараптың тұжырымдарын істі сот талқылауына тиісті түрде дайындамау растауы тиіс. Істі сот талқылауына дайындау барысында, сот төрешісі тараптарға, іске мүдделі азаматтар мен ұйымдарға істі қараудың уақыты мен орыны туралы хабарлауы тиіс.Тұлғаларды сотқа шақырту мен хабарлаудың тәртібі Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу кодексі 129-135-баптарында анықталған. Істі қарауға қатысы бар барлық тұлғаларға хабарлау және сот талықылауын уақытында және дұрыс өткізудің қажетті жағдай жасау соттың міндеті болып табылады. ҚР АІЖК 129-баптың 2-бөлігіне сәйкес, іске қатысушы тұлғалар, олардың өкілдері, куәгірлер, сарапшылар, мамандар мен аудармашыларға сот отырысының өтетін уақыты мен орны немесе жеке іс жүргізу әрекеттерін жүргізу хабарланады. Олар сотқа сот хабарламасы немесе тапсырғаны туралы ескерту хат арқылы, сонымен қоса телефонограмма немесе телеграмма арқылы және т.б. байланыс құралдарын қолдану арқылы шақырылады (ҚР АІЖК 170-баптың 5-бөлігі);

Істі сот талқылауына  дайындау кезінде куәгерлер сот  отырысына шақырылмайды. Әдетте олар сотқа істі заңды және негізді  шешу үшін олардың жауаптары қажет болған жағдайларда шақырылады және басқа дәлелдеу құралдарымен ауыстырылуы мүмкін емес. Куәгерлерді сот отырысына шақыруд туралы мәселені сот тқрешісі тек өзі ғана шешеді. (ҚР АІЖК 170-батың 6-бөлігі) Іст сот талықылауына дайындау кезінде сот ҚР АІЖК 91-баына сәйкес, тараптардың өтінімі бойынша және өз бастамасы бойынша сараптама тағайындалады. Жазбаша және заттай дәлелдемелердің орнын қарауды, сонымен қоса, іске маманды, аудармашыны (ҚР АІЖК 99-бап) шақыруды шешеді. Сотта құжаттардың тым көптігінен олар кәсіпорынның өалыпты жұмыс істеу үшін аса қажетті болғандықтан, дәлелдемелерді сотқа аоып келуі мүмкін болмайтындықтан және басқа себептерден сотқа алып келуден қиындық тудыратын құжаттарды қарау мен зерттеу қажеттігі жиі туындайды, ал осы құжаттардың алынған және куәландырылған көшірмелері дәлелдемелер ретінде жеткіліксіз болады (ҚР АІЖК 84-бабы). Мұндай жағдайларда сот жазбаша дәлелдемерді тұрған жерінде қарап зерттейді. Сот төрешісі кейіннен қалдыру мүмкін болмайтын кезде, мысалы: дәледлеме тез бұзылатын тауар болса, заттай дәлелдемелерді қарайды. Қажет болған жағдайда, сот төрешісі кеңес беру, түсіндіру және іс бойынша мамандандырылған көмек беру үшін маман шақыру туралы мәселені шешуге міндетті. Талап қоюшыдан іс жүргізу тілін аудару туралы өтініш келіп түскен жағдайда сот отырысындағы істі жүргізуді аудармашымен қамтамассыз ету туралы ұйғарым шығарады. Дәлелдемелердің орнын қарау кезінде суретке түсіру, бецне таспаға жазу қолданылуы мүмкін, маман осы үшін шақырылады.  Аталған іс жүргізу әрекеттері талаптардық қатысуымен жүргізіледі және әрбір жеке сот отырысында қаттама толтырыплып отырады (ҚР АІЖК 255-бап). Сараптама тағайындалған жағдайда, істі сот талқылауына дайындау кезінде сот  отырысының хаттамасы толтырылмайды. (ҚР АІЖК 173-бап 7-9-бөлігі).

ҚР АІЖК 57-бабына сәйкес сот  істі сот талқылауын дайындау тәртібімен сот отысрысына іс бойынша қорытынды  беру үшін мемлекеттік ұйымдардың өкілдерін  және жергілікті басқару органдарын шақыру міселесін шешу тиіс. Тараптардың  өтінімі бойынша ұйымдардан немесе азаматтардан дәлелдемелер талап етіледі (ҚР АІЖК 177-бап 1-бөлігінің 8-тармағы); Тараптармен өкілдердің өздеріне қажетті дәлелдемелерді сотқа ұсыну мүмкін болмайтын және қиындық тудыруы мүмкін деп қауіптенуге негіздері бар арыздары бойынша, сот ҚР АІЖК 74-76 баптарының негізінде дәлелдемелерді қамтамассыз ету шараларын қолдануы керек. Сот төрешісі істі жүргізу кезінде, мысалы, тараптар мен үшінші тұлғалардан түсінік алу нақты бір куәгерден жауап алу, жазбаша және заттай дәлелдемелерді тексеру, сарапшының қорытындысын алу қажеттігі туындаса, және т.б. дәлелдемелердің қамтамассыз ету туралы ұйғарым шығарады. Мұндай жағдайларда, егер дәлелдемелерді жинаудың іс жүргізу құралдары ҚР өзге ауданында, обылысында немесе қаласында бюолатын болса, сот төрешісі өзге соттарға тапсырма жіберуге құқылы. (ҚР АІЖК 177-бап 1-бөлігінің 10-11-тармақтары); Тараптарды дәлелдемелермен қамтамассыз ету немесе шет мемлекеттердегі дәлелдемелерді талап етуге көмектесу үшін сот төрешісі сол мемлекетке жіберетін сот тапсырмасы туралы ұйғарым шығарады. Бұл ұйғарымды шет мемлекет 1993-жылға 22 қаңтарда Минск қаласында Қазақстан Республикасымен жасалған «азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық қатынастар мен құқықтық көмек туралы» конвенция негізінде орындайды.

3. Азаматтық істі соттың талқысына әзірлеудің міндеттері

Мемлекеттік тіл мәселесіне заң  тұрғысынан қарайтын болсақ, Қазақстан  Республикасының 1997 жылғы 11 шілдедегі  «Қазақстан Республикасындағы тіл  туралы» заңы елімізде тілдердің  қолданылуының құқықтық негіздерін, мемлекеттік тілді оқып-үйрену мен  дамыту үшін жағдай жасау жөніндегі  міндеттерін белгіледі. Аталған  заңға сәйкес Қазақстан Республикасында  сот ісі  мемлекеттік тілде жүргізілуге тиіс, қажет болған жағдайда ғана, сот ісін жүргізуде орыс тілі немесе басқа тілдер мемлекеттік тілмен тең қолданатындығы көрсетілген. Еліміздің мемлекеттік тілі – қазақ тілі мемлекет аймағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін, іс қағаздарын жүргізу тілі  екенін айқындау жолында іс-шаралар жүзеге асуда.

Азаматтық істерді сотта қарауға  әзірлеудеудің міндеттері туралы мемлекеттік  тілде ой қозғасақ. Сотқа белгілі бір талап арызбен жүгінген азаматтың не заңды тұлғаның арызын қабылдап, азаматтық істі қозғағаннан кейін, судья істі уақытылы және дұрыс шешуді қамтамасыз ету мақсатымен, әзірлік жұмыстарын жүргізеді. Сотқа жүгінген  кез келген азамат не заңды тұлға өкілі өзінің құқы немесе заңды мүддесінің бұзылғанын талап арыз деп атап көрсеткенімен, көбіне әңгіме түрінде жазбаша жақсы жазып бергенімен, дау бойынша анықталатын мән-жайлар, тараптардың қатынасы, оның дәлелдемелері, қандай заңға негізделгенін анық көрсетпейді, сондықтан істі сот отырысында қарағанға дейін әзірлік жұмыстарын жүргізудің маңызы өте зор. Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу соттың іс бойынша жасайтын іс-әрекетінің қажетті бөлігі болып табылады және ол тараптар ұсынған дәлелдемелер мен қолдануға жататын материалдық құқық нормаларына сәйкес тараптардың заңды құқықтары мен міндеттерін, олар ұсынған дәлелдемелерді сот отырысында толық, жанжақты және объективті түрде зерттеп, заңды әрі негізді сот актісін шығару үшін қажетті жағдайлар тудырады. Істі сот қарауына әзірлеудің маңыздылығын ескере келіп, азаматтық істерді соттың  қарауына әзірлеу мәселелерін реттейтін іс жүргізу заңнамасының нормаларын сот практикасында біркелкі қолдану қажеттілігіне байланысты Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты жалпы отырысында  2001 жылы 13 желтоқсанда «Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу туралы» арнайы нормативтік қаулы қабылдады.

АІЖК-нің 166-бабына сай, қабылданған  әрбір іс бойынша міндетті түрде  төмендегі әзірлік жұмыстары  жүргізілуі тиіс.

1. істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды айқындау;

2. тараптардың құқықтық қатынастарын және басшылыққа алынуға тиісті заңды анықтау;

3. іске қатысатын адамдардың құрамы мен процестің басқа да қатысушылары туралы мәселені шешу;

4. әрбір тарап өз пайымдауларын негіздеу үшін ұсынуға тиіс дәлелдемелерді анықтау.

АІЖК-нің 167-бабында азаматтық істерді  сотта қарауға әзірлеу, егер заң  актілерінде өзгеше белгіленбесе, арыз қабылданған күннен бастап, жеті күн  мерзімнен кешіктірілмей жүргізілуге  тиіс. Алименттерді өндіріп алу туралы, мертігуден немесе денсаулықтың өзге де зақымдануына келтірілген зиянды өтеу туралы істерден басқа, айрықша  күрделі істер бойынша ерекше жағдайда, сондай-ақ, асыраушысынан  айрылуына байланысты және еңбек  қатынастарынан туындайтын талаптар бойынша  бұл мерзім судьяның дәлелді ұйғарымы бойынша бір айға дейін ұзартылуы  мүмкін делінген.

Әр іс бойынша АІЖК-нің 168-бабы бойынша  істі соттың қарауына әзірлеу туралы ұйғарым шығарылып, даудың санатын  ескере отырып,  істің уақытылы және дұрыс шешілуіне қажетті болып табылатын нақты әрекеттердің орындалуы көрсетілуі керек. Егер іс бойынша шығарылған сот актісі апелляциялық немесе қадағалау алқасында бұзылып, іс бірінші саты сотына қайта қарауға жіберілген жағдайда да, істі сот қарауына әзірлеу туралы ұйғарым шығарылуы тиіс. Алайда, көп жағдайда бірінші саты соттары бұл талапты орындамайды. Сондықтан да болар, апелляциялық не қадағалау алқасы көрсеткен кемшіліктер жойылмай, нұсқаулар орындалмай, яғни, тиісті әзірлеу іс-әрекеттері жүргізілмегендіктен, кейбір азаматтық даулардың шешілуі  ұзаққа созылып кетеді.

Көпшілігінде бірінші саты судьялары  істі сот қарауына әзірлеудің міндетін істі сотта қарауға әзірлеу туралы ұйғарымды үстірт жазып, жауапкерге талап арыз көшірмесін АІЖК-нің 169-бабын бұзып, талап арызға тіркелген дәлелдемелерді жібермейді де жіберумен, 47-бапта көрсетілген тараптардың құқықтары мен міндеттерін көрсетумен, заңда көрсетілген 7 күн мерзімнен кешіктірілмей жүргізілгенді есепке алып, тараптар шақырылған деп, көрсетумен шектеліп, іс қарайтын күнді белгілей салады. Әрине, іс құжаттары сот отырысында қарауға толық әзірліктен өтпегендіктен, тараптар даудың мән-жайы бойынша толық хабардар болмағандықтан, себеп-салдарсыз сот отырысы бір емес, бірнеше рет кейінге қалдырылып, соңында  заңмен берілген екі ай да аз болып, не істің мән-жайы толық зерттелмеген сот актісі қабылданады, не іс қараудың процессуальдық мерзімі бұзылады. 

Химжанова қарызға берген 225 000 теңгені  Серкебаевадан  өндіріп беру туралы талап арызбен аудандық сотқа жүгінген. Талап арыздың негізі әрі дәлелі ретінде жауапкердің өз қолымен жазған бірнеше қолхатын тіркеген. Істі сотта қарауға  әзірлеу  мақсатында тараптар 21 шілде күні шақырылып, осы күні жауапкер талап арыз көшірмесін алған. Судья  жауапкерден  істің мән-жайын, қолхаттардың жазылу себеп-салдарын, талап арызды мойындайтынын, мойындамайтынын сұрап анықтамаған. Осы күні  істі сотта қарауға тағайындап, 2 қыркүйекте жауапкердің талап арызды мойындауы негізінде, шешім шығарылды.

Т. Азаматы өткен  жылдың 2 шілдесінде сот шешімімен некесі бұзылған  жолдасынан кәмелетке жетпеген баласына алимент өндіру туралы өтінішпен    аудандық сотқа жүгінген. Сот 7 шілдеде азаматтық іс қозғап, істі сотқа әзірлеу туралы ұйғарым  шығарып, 14 шілдеде  істі сотта 15 шілдеде қарауға тағайындаған. Сол күні Т. Талап арызын қараусыз қалдыру жөнінде арыз берген, сондықтан соттың 15 шілдедегі ұйғарымымен АІЖК-нің 249-бабының 9-тармақшасымен  талап арыз қараусыз қалдырылған.

АІЖК-нің 170-бабында судьяның істі сотта қарауға әзірлеуде қандай  іс-әрекеттер жүргізетіні көрсетілген.

1. талап қоюшыдан ол мәлімдеген талаптардың мәні бойынша жауап алады, одан жауапкердің тарапынан мүмкін болатын  қарсылықтарды анықтап алады, егер бұл қажет болса, қосымша дәлелдемелер беруді ұсынады, талап қоюшыға оның іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді;

 2) қажет болған жағдайларда жауапкерді  шақырып алады, одан істің мән-жайлары  бойынша жауап алады, талап  қоюға қандай қарсылықтар бар  екенін және бұл қарсылықтардың  қандай дәлелдемелермен расталуы  мүмкін екенін анықтайды; айрықша  күрделі істер жөнінде жауапкерге  іс бойынша жазбаша түсінік  беруді ұсынады, жауапкерге оның  іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін  түсіндіреді.  

Менімше, осы тексте жауапкерді қажет  болған жағдайда шақырып алады деген  сөйлем дұрыс емес. Азамат не заңды  тұлға нақты азаматтық іс бойынша  жауапкер болып талап арызда көрсетілген  соң, ол осы іс аяқталғанға дейін  қажет. Қабылданған  талап арыз бойынша жауапкердің наразылығы, дәлелдемелері қабылданып, тараптардың тең құқықтылығы принципі бойынша іс құжаттары зерделенеді. Мүмкін істі сотта қарауға әзірлеу барысында жауапкер бітімгершілік келісімге келер немесе қарсы талап арыз беретін болар. Әр істе екі жақ: талапкер мен жауапкер болатындықтан, әр істің уақытылы, жан-жақты зерделенуіне олардың мүдделі болуына байланысты, тараптардың істі әзірлеуде сот жүргізетін іс-әрекеттерге қатысуы міндет деп есептеймін. Осы баптың 4,7-тармақшаларында  тараптардың, яғни, жауапкердің де құқығы мен міндеттері айтылған, яғни, 2-тармақшаның бастапқы сөйлемі қарама-қайшылық тудырады. Егер азаматтық істі сот талқылауына дайындау барысында тараптардың өкілі қатысса, онда АІЖК-нің 61-бабына сай оның әр процессуальдық әрекетті жасауға өкілеттілігін дәлелдейтін сенімхатын судья  тексеруге міндетті.

АІЖК-нің 55-бабына сәйкес прокурордың  азаматтық іс қарауға қатысуы  тек заңмен көзделген немесе судья  қажет деп тапқан жағдайларда  ғана міндетті болып табылады, сондықтан прокурордың іске қатысуы қажеттілігін айқындап, ұйғарымда көрсетуі – судьяның істі сот қарауына әзірлеудегі міндетінің бірі болып табылады.