Сотқа істі әзірлеу

МАЗМҰНЫ

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ.....................................................................................................................3

І АЗАМАТТЫҚ ІСТІ СОТТЫҢ ТАЛҚЫСЫНА ӘЗІРЛЕУ

1. Азаматтық істі соттың талқысына әзірлеудің түсінігі...................................4
2. Азаматтық істі соттың талқысына әзірлеудің маңызы..................................7
3. Азаматтық істі соттың талқысына әзірлеудің міндеттері............................10

ІІ Істі соттың талқысына әзірлеу бойынша іс жүргізу әрекеттері

2.1    Істі әзірлеу бойынша процессуалдық әрекеттер...........................................16

2.2    Істі соттың талқысына тағайындау................................................................17

2.3   Сот хабарлаулары мен шақырулары..............................................................27

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Жұмыстың жалпы  сипаттамасы. Азаматтық істі соттың талқысына әзірлеудің түсінігі және оның маңызы, сонымен қатар азаматтық істі соттың талқысына әзірлеудің міндеттері жөнінде шама-шарқым жеткенше зерттеп-зерделедім. Істі әзірлеу бойынша процессуалдық әрекеттер, істі соттың талқысына тағайындау және сот хабарлаулары мен шақырулары тұжырымдамамен сипатталады.

Зерттеу тақырыбының  өзектілігі. Әр іс бойынша АІЖК-нің 168-бабы бойынша істі соттың қарауына әзірлеу туралы ұйғарым шығарылып, даудың санатын ескере отырып,  істің уақытылы және дұрыс шешілуіне қажетті болып табылатын нақты әрекеттердің орындалуы көрсетілуі керек. Егер іс бойынша шығарылған сот актісі апелляциялық немесе қадағалау алқасында бұзылып, іс бірінші саты сотына қайта қарауға жіберілген жағдайда да, істі сот қарауына әзірлеу туралы ұйғарым шығарылуы тиіс. Алайда, көп жағдайда бірінші саты соттары бұл талапты орындамайды. Сондықтан да болар, апелляциялық не қадағалау алқасы көрсеткен кемшіліктер жойылмай, нұсқаулар орындалмай, яғни, тиісті әзірлеу іс-әрекеттері жүргізілмегендіктен, кейбір азаматтық даулардың шешілуі  ұзаққа созылып кетеді. Осыған қатысты мәселелерді шешу курстық жұмысымның өзектілігінің бірі болып табылады.

Зерттеудің мақсаты  мен міндеттері. Аталған курстық жұмыстың мақсаты, азаматтық істі соттың талқысына әзірлеу маңыздылығын көрсету; азаматтық істі соттың талқысына әзірлеуді толықтай зерттеу; сондай-ақ азаматтық істі соттың талқысына әзірлеу бойынша ұсыныстар беру аталған жұмыстың мақсатын құрайды. Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттер қойылады:

• істі әзірлеу бойынша процессуалдық әрекеттерді анықтау;
• істі соттың талқысына тағайындауды зерттеу;
• азаматтық істі соттың талқысына әзірлеудің міндеттерін ашу.

Талап арыз (арыз, шағым) қабылдау арқылы азаматтық іс қозғағаннан  кейін сот азаматтық процестің  келесі азаматтық істі соттта қарауға  әзірлеу саласына өтеді. Нақты азаматтық  істі  сотта қарау сатысында  бұзылған немесе даулы құқытар, бостандықтар және заңмен қорғалатын мүдделер қоғауы жүзеге асырылады. Егер істі қарау және шешім бойынша сәйкесті әзірлік жүргізілсе бұзылған немесе даулы құқытарды, бостандықтарды қорағап шығуға мүмкіндік бар. Кез келген азаматтық іс бойынша сотта қарауға әзірлеу жеткізілуі қажет, себебі, бұл маңызды рөл атқаратын азаматтық процестің жеке процесі.

Сотта істі қарауға әзірлеуді  жүзеге асыру туралы заң талаптарын сақтау істі дұрыс және уақытылы шешудің  негізгі шарттарының бірі. Сотта  іс қарауға әзірлеу сатысы сотпен сәкестігі ұйғарым қабылдаудан  басталады. Бұл ұйғарымда жүргізілуге  тиіс әрекеттер белгіленеді. Істі сотта қарауға әзірлік жүргізудің мақсаты – істі дер кезінде және дұрыс шешуді қамтамасыз ету.

І Азаматтық істі соттың талқысына әзірлеу

 

1. Азаматтық істі соттың талқысына әзірлеудің түсінігі

 

Азаматтық істерді сот  талқылауын дайындау бірінші сатыдағы соттардың барлық азаматтық істері ьойынша міндетті сатысы болып табылады. Қазақстан Республикасы Жоғарғы  сотының 2001 жылғы 13 желтоқсанында қабылданаған «Азаматтық істерді сот талықылауына дайындау туралы» № 21 нормативті қаулысы соттар назарын сот тәжірибесінде азаматтық істерді сот талықылауына дайындау міселелерін реттейтін іс жүргізу зағдылытарының нормаларын біркелкі қолданудың қажеттігіне аударады. Арызды қабылдаған және азаматық істі қозғағаннан кейін сот төрешісі істі дер кезінде және дұрыс шешуді қамтамассыз ету мақсатымен істі сот талықылауына дайындайды (ҚР АІЖК 166-баптың1-бөлігі). Істі сот талықылауына дайындаудың әрбір іс бойынша міндетті міндеттері мыналар(ҚР АІЖК 166-баптың 2-бөлігі).

      1) істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды айқындау;  
      2) тараптардың құқықтық қатынастарын және басшылыққа алынуға тиісті заңды анықтау;  
      3) іске қатысатын адамдардың құрамы мен процестің басқа да қатысушылары туралы мәселені шешу;  
      4) әрбір тарап өз пайымдауларын негіздеу үшін ұсынуға тиіс дәлелдемелерді анықтау. Істі сот талықылауына дайындау кезеңіне: ҚР АК-нің 170 бабында аталған әрекеттерді жеке өзі орындайтын сот төрешісі; тараптар (ҚР АІЖК 48-бап); әділ соттың болуына ықпал ететін тұлғалар қатысады. ҚР АІЖК 168-бабына сәйкес, сот төрешісі әрбір іс бойынша дау категориясын есепке алу қажетті болып табылатын нақыт әрекеттерді көрсете отырып істі сот талықылауына дайындау туралы ұйғарым шығаруға тиіс. Мысалы, талап етушіні, жауап берушіні шақырту, жауап берішінің іс бойынша қарсылығын анықтау, үшінші тұлға ретінде нақты бір азаматты тарту және т.б. Ұйғарымды шығару кезінде барлық қажетті әрекеттерді қатыстырып шығу мүмкін емес. Істі дайындау кезінде қосымша әрекеттер қажет болса, сот төрешісі оларды жасайды. Егер де бірінші сатыдағы сотқа қайта қарау түскен іс бойынша қандай да бір әрекеттерді жасау қажет болса, аппеляциялық немесе қадағалау тәртібімен шешімді жоққа шығарғаннан кейін, сот төрешісі істі дайындау туралы ұйғарым шығарады. Азаматтық істі талықылауына дайындау арызды сот ісіне және іс қозғаға қабылданған күннен бастап жеті күн мерзімнен кешіктірілмей жүргізідуі тиіс. ҚР АІЖК-де басқа да мерзімдер көрсетілген:

• азаматты ұшты-күйлі жоғалды деп тану немесе қайтыс болды деп хабарлау туралы істер бойынша – осындай істі қозғағаны туралы сот ұйғарымы жергілікті газеттерге жарияланғаннан кейін үш ай;
• ҚР АІЖК 273-бап1-бөлігіне сәйкес сайлау құқығының бұзылуы туралы даулар бойынша – арыз беру күнінде. Даулардың бұл категориясы бойынша дайындау мерзімі ұзартылуға жтпайды. Алименттерді өндіріп алу, жарақат алудан немесе денсаулыққа өзге де зақым келтіруден болған шығынды өтеу туралы істерден басқа, аса күрделі істер бойынша ерекше жағдайларда, сондай-ақ асыраушысынан айырылған жағдайлар бойынша және еңбек қатынастарынан туындайтын талаптар бойынша бұл мерзім сот төрешісінің дәлелді ұйғарымымен бір айға дейін ұзартылуы мүмкін. Бірінші сатыдағы сот ретінде істі қарау кещінде шығарған Қазаұстан Республикасының Жоғарғы Сотының ұйғарымына апеляциялық тәртіппен наразылық білдіруге, шағымдануға жатпайды және ол жарияланған күннен бастап күшіне енеді. Бірінші сатыдағы соттың қаулысы, соның қатарына ҚР АІЖК-нің 344 бабы 1-бөлігіне сәкес, істі сот талқылауына дайындау туралы ұйғарымына наразылық білдіруге және шағым жасауға жатпайды. Істі даулы деп тани отырып, сот төрешісі сот талқылауын дайындау туралы үйғарым шығарады. Содан кейін сот төрешісі мен іске қатысушы тұлғалар істі тыңдау басталғанға деін және талқылауда кеінге қалдырылған уақытта дайындау әрекеттерін жүргізілулеріне болады. Сотта істі қарауға әзірлеуді жүзеге асыру туралы заң талаптарын сақтау істі дұрыс және уақытылы шешудің негізгі шарттарының бірі. Сотта іс қарауға әзірлеу сатысы сотпен сәкестігі ұйғарым қабылдаудан басталады. Бұл ұйғарымда жүргізілуге тиіс әрекеттер белгіленеді. Істі сотта қарауға әзірлік жүргізудің мақсаты – істі дер кезінде және дұрыс шешуді қамтамасыз ету. Осы мақсатта Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу кодексінің 166-бабында көрсетілген міндеттерді шешу жолымен жүзеге асырылады. Іс жүргізуге қатысушылардың атқаратын рөлдері әр түрлі. Судья заңнамен бекітілген іс-әрекеттер жасауға тиіс. Егер іс сот мәжілісінде қарауға тиісті түрде түрде әзірденбесе, онда судья оны сот отырысында қарауға тағайындауға құқығы жоқ. Әзірленбеген іс заңсыз және негізсіз шешім шығаруға, сондай-ақ осы сотпен қабылданған шешімді бұзуға немесе өзгертуге әкеп соғады. Сотпен белгіленген дәлелдемелерді іске қатысушылармен ұсынбауы олардың мүдделерін қанағаттандырмайтын сот шешімін шығаруға әкеледі. Басқа қатысушылар іске қажет болған жағдайда қатысады. Азаматтық істерді қарап, талап арызды (арызды, шағымды) қабылдағаннан кейін судья істі сотта қарауға әзірлеу жүргізіледі және Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу кодексінің 168-бабына сәйкес ұйғарым шығарады. Мына жағдайды ескерген жөн, егер жоғары тұрған сот төменгі тұрған сот шешімін бұзып және істі жаңа сот қарауына жіберсе, осы іс бойынша істі жүргізуші судья жаңадан қарауға әщірлеу щаңмен белгіленген мерзімде аяқталуы тиіс.

Істі сотта қарауға  жүргізуді әр-түрлі іске қатысушылар  жүзеге асыралы, бірақ процесте негізгі  қызметті судья атқарады.

 

 

 

 

Сондықтан ҚР АІЖК-і 170-бабының  талаптарына сәйкес істің мән-жайларын ескере отырып, істі сотта қарауға  әзірлеу тәртібімен судья жеке дара мынадай әрекетерді жүргізеді:

• талап қоюшыдан ол мәлімдеген тараптардың міні бойынша жауап алады, одан жауапкердің тараптарынан мүмкін болатын қарсылықтарды анықтап алады, егер бұл қажет болса, қосымша дәлелдемелерді беруді ұсынады, талап қоюшыға оның іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді;
• қажет болған жағдайларда жауапкерді шақырып алып, одан істің мән-жайлар бойынша жауап алады, талап қоюға қандай қарсылықтьар бар екенін және бұл қарсылықтардың қандай дәлелдемелермен расталуы мүмкін екенін анықтайды.

Осы мақсатта Қазақстан Республикасының  азаматтық іс жүргізу кодексінің 166-бабында көрсетілген міндеттерді  шешу жолымен жүзеге асырылады.

Іс жүргізуге қатысушылардың атқаратын рөлдері әр түрлі. Судья  заңнамен бекітілген іс-әрекеттер жасауға  тиіс. Егер іс сот мәжілісінде қарауға  тиісті түрде түрде әзірденбесе, онда судья оны сот отырысында қарауға тағайындауға құқығы жоқ. Әзірленбеген іс заңсыз және негізсіз шешім шығаруға, сондай-ақ осы сотпен қабылданған  шешімді бұзуға немесе өзгертуге  әкеп соғады. Сотпен белгіленген дәлелдемелерді іске қатысушылармен ұсынбауы олардың  мүдделерін қанағаттандырмайтын сот  шешімін шығаруға әкеледі. Басқа  қатысушылар іске қажет болған жағдайда қатысады.

Азаматтық істерді қарап, талап арызды (арызды, шағымды) қабылдағаннан  кейін судья істі сотта қарауға  әзірлеу жүргізіледі және Қазақстан  Республикасының азаматтық іс жүргізу  кодексінің 168-бабына сәйкес ұйғарым  шығарады.

Мына жағдайды ескерген жөн, егер жоғары тұрған сот төменгі тұрған сот шешімін бұзып және істі жаңа сот қарауына жіберсе, осы іс бойынша  істі жүргізуші судья жаңадан  қарауға әщірлеу щаңмен белгіленген  мерзімде аяқталуы тиіс.Істі сотта  қарауға жүргізуді әр-түрлі іске қатысушылар жүзеге асыралы, бірақ  процесте негізгі қызметті судья  атқарады. Сондықтан ҚР АІЖК-і 170-бабының  талаптарына сәйкес істің мән-жайларын ескере отырып, істі сотта қарауға  әзірлеу тәртібімен судья жеке дара мынадай әрекетерді жүргізеді:

талап қоюшыдан ол мәлімдеген тараптардың міні бойынша жауап  алады, одан жауапкердің тараптарынан мүмкін болатын қарсылықтарды анықтап  алады, егер бұл қажет болса, қосымша  дәлелдемелерді беруді ұсынады, талап  қоюшыға оның іс жүргізу құқықтары  мен міндеттерін түсіндіреді;

қажет болған жағдайларда  жауапкерді шақырып алып, одан істің  мән-жайлар бойынша жауап алады, талап қоюға қандай қарсылықтьар бар екенін және бұл қарсылықтардың қандай дәлелдемелермен расталуы мүмкін екенін анықтайды.

Істі сотта қарауға  әзірлік жүргізуді әр түрлі іске қатысушылар жүзеге асырады, бірақ  процесте негізгі қызметті судья  атқарады. Сондықтан ҚР АІЖК-нің 170-бабының  талаптарына сәйкес істің мән-жайларын ескере отырып, істі сотта қарауға  әзірлеу тәртібімен судья жеке-дара мынадай әрекеттерді жүргізеді:

талап қоюшыдан ол мәлімдеген талаптардың мәні бойынша жауап  алады, одан жауапкердің тарапынан  мүмкін болатын қарсылықтарды анықтап  алады, егер бұл қажет болса, қосымша  дәлелдемелер беруді ұсынады, талап  қоюшыға оның іс жүргізу құқықтары  мен міндеттерін түсіндіреді;

қажет болған жағдайларда  жауапкерді шақырып алады, одан істің  мән-жайлары бойынша жауап алады, талап қоюға қандай қарсылықтар  бар екенін және бұл қарсылықтардың қандай дәлелдемелермен расталуы мүмкін екенін анықтайды;

 

2.  Азаматтық істі соттың талқысына әзірлеудің маңызы

 

Істі сот талықылауына дайындау арызды қабылдағаннан және азаматтық істі қозғағаннан кейін  басталады. Егер қабылданған арыз заңда  көрсетілген талаптарға сай болмаса, сот төрешісі істі сот талқылауына  дайындауды бастай алмайды. Сот төрешісі мұндай дағдайларда арызды қозғалыссыз  қалдырады. Істі сот талықысына дайындау сатысында сот төрешісі істі дұрыс  шешу үшін саңызы бар мән жайларды анықтау керек. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 23 наурызында шығарылған «Соттардың азаматтық іс жүргізу заңдарының кеәбір нормативтік актілерін қолдану туралы» № 2 нормативтік қаулысының  9-бөлімінде «сот істі сот талықылауына дайындау сатысында да, істі мәні бойынша қарау процесінде  де істің немен дәлелденетіні анықталуы тиіс» делінген. Негізінен мән-жайларды дәлелдеу міндетті тараптардың мойнында, ал сот өз әрекеттері арылы істің немен дәлелденетінін анықтауы тиіс. Заң бойынша белгілі бір дәлелдемелермен расталуға тиіс мән-жайларға мысалы, келісімшарттан басқа ешбір дәлелдемелер бұл мәнжайдаларды ратай алмайды. Істі сот талқылауына дайындау тәртібі бойынша сот төрешісі ҚР АІЖК 170-бабына  сәйкес әрекет етеді. Сот төрешісі талап қоюшыны (оның өкілін) және жауп брушіні шақырып әңгімелеседі, оларға ҚР АІЖК 47-бабында қарастырылған іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді, олардығ қатарында дәлелдемелерді ұсыну бойынша міндеттер немесе оған наразылық білдіру, сонымен қоса, тараптардың өз құқтарын орындамаған жағдайдағы құқықтық салдарлары да бар. Талап қоюшының немесе жауап берушінің өтінімі бойынша дәлелдемелерді талап етуде, сот төрешісі бір дәлелдеменің екінші дәлелдемеден артықшылығы туралы айтуға құқығы жоқ. Сот төрешісі жауап берушіге талап қоб арызының көшірмесін және оған қоса тіркелген талап қоюшының талапртарын негіздейтін құжаттарды тапсырады және бекітілген мерзімде талап қою арызына сын-пікірін (қарсылығын) білдіруді және өз сын-пікірін (қарсылығын) негіздеуге дәлелдемелер беруді ұсынады. Жауап берушінің пікірі мен длелдемедерді бермеуі істегі бар дәлелдемелер бойынша істі қарауға кедергі келтірмейді.