Меншік құқығы

    Жер  учаскесін уақытша пайдалануға  беру туралы шарт жалға беру, жалдау шарты (жалға алушымен) немесе етеусіз пайдалану туралы  шарт (өтеусіз пайдаланушымен) нысанында  жасалады.

   Жер учаскесі жеке меншікте және ортақ меншікте бола алады. Жер учаскесі қанша дегенмен азаматтық құқықтың объектісі болғаннан соң қозғалмайтын мүлік ретінде оған

Азаматтық кодекстін  меншік туралы ережелері кеңінен  қолданылады (АК-тің 11-бабы). Жер учаскесіне ортақ меншіктің — үлестік және бірлескен деген екі түрі болады.

Азаматтықкодекстің 240-бабы 1-тармағына сәйкес мүліктің меншік иесі болып табылмайтын, бірақ  әзінің жеке козғалмайтың мүлкіндей  он бес жыл бойы, не әзге мүлікті  кем дегенде бес жыл адал, ашық және ұдайы иеленген азамат ол мүлікке меншік құқығын (иелену мерзімін) алатын болса, бұл институт жер учаскесі қозғалмайтын мүлік болғандықтан жер учаскесіне де қолданылады.

   Азаматтардың  меншік құқығын жүзеге асыру  шексіз бола алмайды. Мысалы, азаматтардьщжекеменшігіне берілген жер учаскелерінің шектеулі кәлемін анықтауда айтарлыктай шектеушілік бар ("Жер туралы" Заңның 19-бабы).        Сондай-ак ондай жағдай тұрғын үй меншігіне де қатысты ("Тұрғын үй қатынастары туралы" Заңның 18-бабының 2-тармағы). Меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің құқықтарын жөне заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс. Құқықтар мен занды мүдделерді бұзушылық басқа нысандарымен қатар, меншік иесінің әзінің монополиялық және өзге де басымдық жағдайын пайдаланып қиянат жасауынан көрінуі мүмкін.   Меншік иесі өз құқықтарын жүзеге асырған кезде азаматтардьщ денсаулығы мен айналадағы ортада келтірілуі мүмкін зардаптарға жол берілмеу шараларын қолдануға міңдеггі (АК-тің 188-бабы, 4-тармағы).

    Конституцияның 6-бабының 2-тармағында меншік қоғам игіпігіне қызмет етуге тиіс делінген. Соңдықтан да меншік иесі өз құқығын жүзеге асыру кезіңде мүмкін болатын азаматтар мен айналадағы ортаға залалдың алдын алып, одан сақтанудың шараларын жасауға тиіс.

Заң азаматқа белгілі бір дәрежеде міндетгер жүктейді. Мәселен, жеке кәсіпкер әзі ендірген өнімдердің сапасына жауап береді, оған жұмысы мен кәрсететін қызметі жатады.

    Заң  жер және тұрғын үй меншік  иелері үшін, сондай-ақ азамат-кәсіпкерлер  үшін тұтастай міндеттер ауқымын көлденең тартады. Айталық, өл лицензия алуда (кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлеріне), жер учаскесін бәлуде, арнайы су пайдалануда және т.б. айқын көрінеді. Азамат міндетінің елеулі бір бөлігі оның міндеттемелік қатынастарына қатысуынан байқалады (шарт жасасу ерекшелігі, әз клиенттері алдындағы жауапкершілік пен орындау өзгешеліктері және т.б ).

    Азаматтардың  меншік кұқығы объектілеріне  өкім ету бойынша өкілетті  меншік иесінің өзінің қалауымен  жүзеге асырылады. Баскаша айтканда, ол затқа деген өзінің меншік құкығын өз қалауымен басқа біреуге беруіне, мүлікті өзге тұлғаның пайдалануына ұсынуына, бұл дүниеден өтерде басқа біреудің сол затка иелік етуіне рұқсат етуіне толық еркіндікке ие болады. Демек жеке көсіпкер өзінің кәсіпкерлік ісін басқа бір тұлғаға тегін немесе ақылы түрде беруіне құқылы. Бұл орайда кәсіпкерлік істі беру толық көлемде не жартылай жүзеге асады. Кәсіпкерлік істі бөліп немесе толық етіп беру сол жөніндегі шартта көрсетілуі тиіс. Онда алушыға қандай күкықтар, қандай өтелмеген қарыздар бар, соңдай-ақ фирманың атауы, бәрі-бәрі қамгалуы керек. Жер учаскелерінің азамат-меншік иелері үшін билік етудіңқұқықгары да заңда қарастырылған ("Жер туралы" Заңның 19-бабы).

   2. Жеке кәсіпкердің қызметі ерікті не мәжбүрлеу тәртібімен тоқгатылуы мүмкін. Жеке кәсіпкердің қызметі ерікті тәртіппен кез келген уақытта — өзіндік кәсіпкерлік жағдайында жеке кәсіпкердің өздігінен қабылдаған шешімінің, бірлескен көсіпкерлік жағдайында — барлық қатысушылардың бірлесіп қабылдаған шешімінің негізінде тоқтатылады. Бірлескен кәсіпкерлікті тоқтату үшін ол туралы шешім оның қатысушылары жақтап дауыс берсе, егер олардың арасындағы келісімде өзгеше көзделмесе, қабылданған болып есеіггеледі.

Жекекәсіпкердіңқызметі  мынадай жағдайларда мәжбүрлеу  тәртібімен тоқтатьшады: 1) банкротгық; 2) тіркеу кезінде қалпына келтірілмейтіндей сипаттағы заң бұзушылыққа жол берілуіне байланысты жеке кәсіпкердің тіркелуін жарамсыз деп тану; 3) егер қызмет лицензиялауға жататын болса, қызметті лицензиясыз не заң актілері тыйым салған қызметгі жүзеге асыру; 4) зандарды күнтізбелік жыл ішінде бірнеше рет немесе өрескел бұза отырып, жүзеге асыру жағдайларында; 5) заң актілерінде көзделген өзге де жағдайларда сот шешімі бойынша.

    Жеке  кәсіпкердің қызметі осы жоғарыда  айтылғандардан басқа тағы мынадай жағдайларда: 1) өзіндік кәсіпкерлік — жеке кәсіпкер — азамат әрекетке қабілетсіз деп танылғанда не ол қайтыс болғанда; 2) отбасылықкәсіпкерлік пен жай серіктестік — егер осы тармақтың 1 -тармақшасында аталған жағдаяттардың болуы нөтижесінде бірлесқен кәсіпкерліктің бір қатысушысы қалса, немесе бірде-бір қатысушы қалмаса, сондай-ақ некенің бұзылуына байланысты мүлік бөлінгенде тоқтатылады ("Жеке кәсіпкерлік туралы" Заңның 33-бабы).[3,4]

 

 

                                               Қорытынды

 

   Міндеттемелік құқықтық әдіс меншік құқығын тікелей емес жанама түрде қорғайды .Е. Суханов заттық-құқықтық әдіспен міндеттемелік – құқықтық әдіспен салыстыра отырып, олардың мынадай ерекшеліктерін атап көрсетеді: а)меншік құқығы тікелей(мысалы, мүлік ұрланса немесе алынса) бұзылса, ол заттық-  құқытық әдіс арқылы қорғалады. Ал мүлік(мысалы, жалдау шарты бойынша мүлік меншік иесіне қайтарылмаса) құқық бұзушы мен меншік иесі арасында белгілі бір құқықтық қатынасқа түсу нәтижесінде бұзылса, ол міндеттемелік құқықтық әдіс арқылы қорғалады. Бұл аталған тұжырыммен келісуге болмайды. Себебі деликтік қатынас кезінде зиян келгенге дейін зиян келтірушімен жәбірленушінің арасында белгілі бір құқықтық қатынас болған, болмағандығын анықтау қиын. Басқа жағдайда(мысалы жалға алушының мүлікті жойып жіберуі) меншік иесіне келген шығындарды деликтік құқық арқылы емес, шарт нормаларымен толтыруы  тиіс. Өзінің соңғы шыққан еңбегінде Е. Суханов осы ерекшеліктерді айыра түсті. «Заттық-  құқықтық жанама түрде де бұзылуы мүмкін, яғни көп жағдайда міндеттемелік құқық бұзушылықтың нәтижесінде орын алады. Мысалы,  меншік иесіне мүлікті шарт бойынша қайтаруға тиісті тұлға (жалға алушы, сақтаушы, тасымалдаушы) мүлікті қайтарудан бас тартқан жағдайда меншік құқығын міндеттемелік- құқықтық әдіс арқылы қорғауы тиіс.

      Бұл байланыстан мына фактіні ескеру керек. Шарттың мерзімі біткен кезде меншік иесіне мүлік қайтарылмаған кезде виндикациялық талап қойылмайды. Себебі шарттың мерзімі бітсе де, меншік иесіне мүлікті қайтару міндеттемесі сақталады. 

      Меншік қорғауда азаматтық- құқықтық  әдістерінің 3-ші тобын заттық  – құқықтық әдіске де жатпайтын,  бірақ азаматтық-құқықтың әр түрлі  институттарынан тарайтын  әдісі  жатады. Мысалы өлді деп жарияланған  адамның тірі оралуынан туындайтын жағдайларға байланысты меншік иесінің мүлкін қорғау жөніндегі талап. АК-тің 32-бабына  сәйкес өлді деп  жарияланған  адам тірі оралған немесе оның тұрған жері белгілі болған жағдайда сот тиісті шешімнің күшін жояды. Азамат өзінің қай уақытта оралғанына қарамастан, кез келген адамнан өлді деп жарияланғанннан кейін сол адамға тегін көшіп, сақталып қалған мүлкін қайтарып беруді талап ете алады. Егер өлді деп жарияланған адамның мүлкін оның заңды мұрагері үшінші бір адамдарға беріп, олар мүліктің сатып алу бағасын адам  тірі оралған кезге дейін толық төлемеген болса, төленбеген сомманы талап ету құқығы тірі лралған адамға көшеді. Өлді деп жарияланған азаматтың мүлкі ақысы төленетін мәміле бойынша өзіне көшкен адамдар оған бұл мүлікті қайтаруға, ал оларда мүлік жоқ болған  жағдайда, егер мүлікті алған кезде олар өлді деп жарияланған азаматтың тірі екендігін білгені дәлелденсе, мүліктің құнын өтеуге міндетті. Мүлікті иеліктен шығарушы адам өлді деп жарияланған адамның мүлікті алушымен бірге мойнына алады. Егер өлді деп жарияланған адамның мүлкі мұрагерлік құқық бойнша мемлекетке өтіп, сатылып кеткен адамды өлді деп жариялау туралы шешімнің күші жойылғаннан кейін оған мүліктің құн төленетін күнгі нарықтық бағасы ескеріле отырып, оны сатудан түскен сома қайтарылады. 4-ші тобына заңда көрсетілегн негіздер бойынша меншік құқығының тоқтатылған жағдайда меншік иесінің мүдделерін қорғауға бағытталған азаматтық- құқықтық әдістері жатады. 

       Мұндай талаптарды Е. Сухановтың  пікірінше жария билікке қойылатын  талаптар деп аталады. Яғни мемлекеттік органдарға қойылатын талаптар мемлекеттік билік органдарына дәстүрлі заттық-  құқықтық пен міндеттемелік  –  құқықтық қатынасқа тең қатысушылар ретінде қатыспаса қолданылмайды. Бірақ жария билік жеке тұлғалардың заттық құқықтарын заңды немесе заңсыз  әрекеттерімен бұзуы немесе шектеуі мүмкін. Мұнлай жағдайда қорғауды ерекше әдістерін талап етеді. 

     ҚР-ның  АК-нің 266-бабына сәйкес, Қазақстан  Республикасы  меншік құқығын  тоқтататын заң құжаттарын қабылдаған  ретте, осы құжаттарды қабылдау нәтижесінде меншік иесіне келтірілген залалдарды меншік иесіне

      ҚР-сы толық көлемінде өтейді. Бірақ сот тәжірибесінде осындай  негіздер бойынша даулар кездеспейді. 

      ҚР-ның АК-нің 267-бабында көрсетілген,  егер мемлекеттік басқару органының, жергілікті өкілді немесе атқарушы органның, не лауазымды адамның заңдарға сәйкес келмейтін қалыпты немесе жеке құжат шығаруы салдарынан меншік иесінің және басқа адамдардың өзіне тиесілі мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі құқықтары бұзылса, мұндай құжат меншік иесінің немесе құқығы бұзылған адамның талап қою бойынша сот тәртібімен жарамсыз деп танылады. Нақты іс бойынша сот шешім шығарған жағдайда мемлекеттік басқару органдарының,  жергілікті  өкілді немесе атқарушы органның заң құжаттарына қайшы келетін құжаттары қолданылмайды. Аталған құжаттарды шығару салдарынан меншік иесіне келтірілген залал тиісті өкімет немесе басқару органнының тиісті бюджет  қаражатынан толық көлемінде өтелуге тиіс. Сонымен қатар мына мән-жайларды ескеру қажет. АК-тің 9-бабының 5-тармағына сәйкес, мемлееттік өкімет билігі органының, өзге де мемлекеттік органның заңдарға сай келмейтін құжат шығаруы, сондай-ақ органдардың лауазымды адамдарының әрекеті(әрекетсіздігі) салдарынан азаматқа немесе заңды тұлғаға келтірілген залалды ҚР-сы немесе тиісінше әкімшілік- аумақтық бөлініс өтуге тиіс.

      Әдебиеттерде меншік құқығын  қорғау әдістерінің басқа да  класификациялары ұсынылған, бірақ  солардың бәрінде азаматтық құқықтағы  заттық-  құқықтық және міндеттемелік-  құқықтық жекелеген ідістерінің арасындағы айырмашылықты дискуссияланбайды. Мысалы, Е.Суханов «меншік құқығын қорғауда кең тараған ерекше талапқа мынаны жатқызады: мүлікті тізімнен шығару. Бұл азаматтық, соның  ішінде заттық  –құқықтық қорғаудың ерекше әдісі болып табылады. Ал Н.Флорова меншікті қорғаудың 3 түрін көрсетеді: заттық-құқықтық, міндеттемелік- құқықтық және басқа да әдістер. Оларға меншік құқығын тану туралы талаптар мен мемлекеттік билік пен басқару органдарына қойылатын талаптарды жатқызады. Сонымен азаматтық құқық меншік құқығын қорғаудың әр түрлі әдіс тәсілдерін қолдануды көздейді.[4]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                      Пайдаланған әдебиеттер

 

1. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Төлеуғалиев Ғ.

    Жалпы бөлім. 200-290-бет

 

2. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Батырбаев Н.М.  (Жалпы бөлім) Түркістан 2007   (119-125 б.)

 

3. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Төлеуғалиев Ғ. 1-том

   Алматы  «Жеті жарғы» 2001ж. (213-219 б.)

 

4. Азаматтық құқықтық қатынастар Омар Бауыржан Мұсаханұлы, Битұрсын Ғалымжан Шәмшідінұлы, Баетов Ерназар Көпжасарұлы. Туркістан 2012.

 

5. Web сайт http://www.refkaz.moy.su