Меншік құқығы

    Азаматгық  кодекстің 240-бабына сәйкес иесіз қозғалмалы затқа меншік құқығы иелену мерзімін алады. Иелену құқығы меншік иесі бас тартқан қозғалмалы мүлік жөніндегі ережені жоққа шығармайды (АК-тің 243-бабы), атап айтқаңда олар олжа (АК-тің 245-бабы), қараусыз жануарлар (АК-тің 245-бабы) және кәмбе (АК-тің 247-бабы) жөнінде болады.

     Иесіз қозғалмайтын  заттарды олар табылған аумақтағы  жергілікті атқарушы органның  мөлімдеуі бойынша қозғалмайтын  мүлікті мемлекепік тіркеуді  жүзеге асыратын орган есепке  алады. Иесіз қозғалмайтын затгы есепке алғаннан соң бір жыл өткеннен кейін коммуналдық меншікке билік ететін орган бұл затты коммуналдық меншікке түсті деп тануды талап етіп, сотқа жүгінеді. 

      Коммунаддық  меншікке түскені сот шешімі  бойынша танылмаған иесіз қозғалмайгын  зат оны тастап кеткен меншік иесінің иеленуіне, пайдалануына және билік етуіне қайга қабыддануы, не иелену мерзіміне (АК-тің 240-бабы) сөйкес меншікке алынуы мүмкін.

    Меншік құқығынан  бас тарту мақсатымен меншік  иесі тастап кеткен немесе  қалдырып кеткен жылжымалы заттар Азаматтық кодекстің 243-бабы 2-тармағьгаа сәйкес басқа тұлғаның меншігіне өтуі мүмкін. Тұлға өзінің иелігіндегі не пайдалануындағы жер учаскесінде жатқан заттарды, тіпті оньщ құны жиырма айлық есептік көрсеткішінен кем бола тұрса да, ол тасталған металл сынықтары болсын, жарамсыз өнім болсын, оны өзінің меншігіне айналдыра алады. Сөйтіп, бұл заттарды меншік қатьшастарьша қарай керегіне жаратады. Ал басқа тасталған заттар сол тұлғаның өтініші бойынша сотта қаралып, шынымен иесіз больгп табьшатын болса, иеленушінің меншігіне кіреді.

      Азаматтық кодекс меншік иесізатынан бас тарту нормаларың қарастырады. Азамат немесе занды тұлға өзіне тиесілі мүлікке меншік құқығынан бас тарта алады, бұл жөнінде ол жариялайды, не бұл мүлікке қандай да болсын қүқықтарын сақтау ниетінсіз өзінің мүлікті иеленуде пайдаланудан және оған билік етуден шеттейтінін айқын дөлелдейтін басқа да әрекеттер жасайды. Бұл тұжырым Азаматтық кодекстің 250-бабында бекітілген. Бірақта бас тартқан бүрынғы иесі затгы басқа тұлғаның өз меншігіне алуына дейін тиісті кұқықтары мен міндеттерін тоқтатуға әкеп соқтырмайды, демек затты бұрынғы иесіне қайтару мүмкіндігі бола береді.

    Азаматтық кодекстің  244-бабына сәйкес өз бетімен  құрылыс салуды жүзеге асырған  адам оған меншік күқығын алмайды, ал өз бетімен салынған әлгі құрылыс қозғалмайтын мүлік қатарына жатпайды. Себебі ол құрылысты салу кезінде заңды бұрмалағандықтан мемлекеттік тіркеуден әте алмайды. Мұндай жағдайда меншік құқығы тек құрылыс материалдарьша ғана қатысты болады. Заңдарда бекітілген тәртіппен осьшдай мақсаттарға арнап белгіленбеген жер учаскесінде салынған, сондай-ақ қажетгі рұқсаты алынбаған тұрғын үй, басқа қора-қопсы, құрылыс немесе өзге де қозғалмайтын мүлік оз бетімен салынган қурылыс болып табылады. Өз бетімен салынған құрылыс оны салушы адамның өз күшімен немесе оның есебінен бүзылады. Сот сондай-ақ құрылыс салынған жер учаскесі өзінің занды пайдалануында болған адамның өз бетімен салынған құрылысқа меншік қүқығын тануы да мүмкін. Бірақ та сот әз бетімен құрылыс салуда меншік құқығын оны салған адамға емес, құрылыс сальгаған жер учаскесінің иесіне тиесілі деп тануы мүмкін. Бұл ретте құрылысқа меншік құқығы танылған адам оны жүзеге асырған адамға сот белгілеген мөлшерде қүрылысқа жүмсаған шығындарын етейді. Егер құрылысты сақтап қалу басқа адамдардын кұқықтарын және заңмен қорғалатъш мүдделерін бұзуға әкеліп соқтырса, не азаматгардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін болса, аталған адамдардың өз бетімен салынған құрылысқа меншік қүқығын тануға болмайды.

     Ерекше жағдайларда әлеуметгік-экономикалық тиімділігі ескеріле отырып, өз бетінше салынған қүрылыс сот белгілеген мөлшерде құрылыс шығындары өтеліп, коммуналдық меншікке берілуі мүмкін (АК-тің 244-бабы).

Олжа деп біреудің меншігіндегі, иелігіңдегі жоғалған заттың екінші бір адамның тауып алуын айтады. Табылған олжаны меншіктену үшін мынадай жағдайлар болуы тиіс: 1) алдымен өңгіме жоғалған зат жөнінде болуы керек. Зат жоғалды деп оны ешкім иеленбегенін, бірақ қожайынсыз да қалмағанын айтады, Мысалы, автобуста біреу портфелін ұмытыпкетті делік, немесе қалтасынан ақшасы түсіп калды; 2) жоғалған зат табылуы тиіс. Егер оны біреу тауьш алса, ол тауып алушы болып есептеледі, Затты тауып алушы мен оның өкілетті иесі арасында құқықтық қатынас пайда болады, сол арқылы құқықтар мен міндеттер туындайды.

   Зат меншік иесінің  шаруашылығында жатьш, оны иесі  қайда екендігін білмесе, ол  олжа больга есегггелмейдь Егер  меншік иесі затынан саналы  түрде бас тартса? онда ол иесіз  мүлікке айналады, бірақ та оны  олжа деуге келмейді.

    Жоғалған затты тауып алушы бұл туралы оны жоғалтқан адамға немесе заттың меншік иесіне немесе оны алуға құқығы бар өзіне белгілі басқа адамдардың біреуіне дереу хабарлап, табылған затты оған қайтаруға міндетті Егер зат үй-жайдың ішіңде немесе көлікте табылған болса, ол сол үй-жайдың немесе көліктің иесі болып табылатың адамға тапсыруға тиіс. Мұндай ретте осы иеленуші затгы тапқан адамның құқықтарын иеленіп, оньщ міндеттерін мойнына алады.

    Егер табылған  затты алуға құқығы бар адамның  өзі не тұрған жері белгісіз болса, затты тауьш алушы олжа туралы полипияға немесе жергілікті атқару органына мәлімдеуге міндетті.

     Азаматтық  кодекстің 245-бабы 3-тармағында тауып  алушының міңдеті айқындалған.  Сонымен затты тауып алушы  оны өзінде сақтауға не полицияның, жергілікті атқарушы органның немесе олар көрсеткен адамның сақтауына тапсыруға құқылы. Тез бұзылатын затты немесе сақтауға кететін шығындары оның құньгаа сәйкес келмейтін запы тауып алушы түсім сомасын растайтың жазбаша дәледдер алып, сата алады. Табылған затты сатудан түскен ақша сақталуға және затты алуға заңды құқығы бар адамға қайтарылуы немесе бұл заттың өзі үшін белгіленген тәртіп пен жағдайларда басқа адамдардың меншігіне берілуге тиіс. Затты тауып алушы оның жолғалтқаны немесе бүлдіргені үшін өзінің жасыру ниеті болған немесе өрескел абайсыздық жасаған ретте ғана және сол заттың құны шегінде жауапты болады(АК-тің 245-бабы, 3-тармағы).

     Егер  олжа туралы полицияға немесе  жергілікті атқару органына мәлімденген  кезден бастап алты ай өткенше  жоғалған затты алуға занды  құқығы бар адам анықталмаса  және затқа өзінің құқығы туралы  оны тапқан адамға не полицияға  немесе жергілікті атқару органына мәлімделмесе, затты тауып алушы оған меншік құқығын алады. Егер затты тауып алушы тапқан затын меншігіне алудан бас тартса, ол коммуналдық меншікке өтеді (АК-тің 245-бабы, 4-тармағы),

      Осы орайда  мьша мәселеге де көңіл аудара  кеткен жөн; затгы тауып алушы және алуға занды құқығы бар адамға қайтарып беруші ол адамнан затгы сақтауға, өткізуге, сатуға байланысты қажетті шығындарды және затты алуға заңды құқығы бар адамды табуға кеткен шығындарды өтетіп алуға құқылы. Жаңа кодекстің бұрынғысынан бір ерекшелігі затты тауып алған адамға сыйақы беруді қарастырған, яғни затты тауып алушы затгы алуға құқығы бар адамнан зат құнының отыз пайызы мөлшерінде сыйакы алуға құқылы. Егер табылған зат оны алуға заңды құқығы бар адам үшін ғана құнды болса сыйақының мөлшері тараптар есептеп шығарған баға бойьшша белгіленеді. Егер затгы тауып алушы езінің олжа туралы мөлімдеу міңдетін орындамаса немесе олжаны жасырып қалуға өзге де әрекеттер жасаса, сыйақы алу құқығынан айырылады.

   Қараусыз  жануарларга меншік құқығын алу да Азаматтық кодекстегі олжа туралы ережелерге ете ұқсас келеді (АК-тің 246-бабы). Қараусыз немесе қаңғып жүрген немесе қожайынының меншігінен әлдебір себептермен адасып қалған мал, қолға үйретілген үй жануарлары қараусыз жануарлар деп аталады. Егер мал, қолға үйретілген үй жануарлары басқа біреудің отарына, үйіріне барып қосылса, оны жайылып адасып жүрген деп есептейді. Қараусыз немесе қаңғын жүрген малды және басқа да үй жануарларын немесе қолға үйретілген жануарларды ұстап алған адам оларды меншік иесіне қайтаруға, ал егер оның өзі немесе тұрған жері белгісіз болса, осындай жануарларды ұстаған кезден бастап үш күннен кешіктірмей табылған жануарлар туралы полицияға немесе жергілікті атқару органына мәлімдеуге міңдетті, олар өз кезегінде меншік иесін іздестіру шараларын колға алады.

    Жануарлардық  меншік иесін іздестіру кезеңіндегі  жануарларды ұстаушы адам оларды өзінің бағуында және пайдалануында қалдыруы не ол бағу мен пайдалану үшін қажетті жағдайы бар басқа адамға тапсыруы мүмкін. Жануарды ұстап алған адамның өтініші бойынша оларды бағу мен пайдалану үшін қажетті жағдайы бар адамды іздеп табуды және оларға жануарларды беруді жергілікті атқару органы жүзеге асырады.

   Жануарларды  меншік иесіне қайтарған ретте  жануарларды ұстап алған адам  және жануарды бағып, пайдаланып  келген адам сол меншік иесінен  жануарларды пайдаланудан алған  пайданы есепке жатқыза отырып, оларды бағуға байланысты өз шындарына өтем алуға құқылы (АК-тің 246-бабы 4-тармағы).

     Қараусыз  немесе қаңғып жүрген малды,  басқа да үй жануарларын немесе  қолға үйретілген жануарларды  ұстап алған адам олардың меншік  иесінен осы Кодекстің 245-бабы 6-тармағына сәйкес сыйақы төлеуді талап етуге құқылы (АК-тің 246- бабы 5-тармағы). Жануарлар басқа адамның меншігіне көшкеннен кейін олардың бұрынғы меншік иесі келген ретте сол жануарлардың өзіне үйірсектігі сақталғанын немесе жаңа меншік иесінің оларға қатал, өзге де мейірімсіз қарағанын дәледдейтін жағдайлар болған кезде, меншік иесі жаңа меншік иесімен келісім бойынша белгіленетін шарттармен, ал келісімге келмеген кезде — сот арқылы оларды езіне қайтарып беруді талап етуге құқылы (АК-тің 246-бабы 6-тармағы).

     Қараусыз  заттар құрамында көмбе де бар, көмбе дегеніміз — жерге көмілген немесе басқа әдіспен жасырылған, меншік иесін анықтау мүмкін болмайтын не заңдарға сәйкес оларға құқышнан айрылған ақша немесе өзге де бағалы заттар болып табылады (АК-тың 247-бабы). Бұрынғы азаматтық заңда көмбені мемлекет меншігі деп қарастырды, ал жаңа Азаматтық кодекс бойынша көмбе жасырылған жер учаскесі иесінің немесе қозғалмайгын мүлікті меншіктенушінің және кәмбені тапқан адамның, егер олардың арасындағы шартта өзгеше белгіленбеген болса, меншігіне тең мөлшерде бөлінеді.

   Азаматтық  кодекске орыс құқығында кездесетін  көмбені бөтен біреудің жерінен  іздеуге болмайтыны туралы норма  тапқан адам жердің иесіне  қайтаруды міңдетті санамады, бірақ  оган белгілі бір бөлігін қалдырады екен (Маковецкий П.В. Жоғ. көрс. шығ. 41-6.) енгізілді. Егер бағалы затты іздеу мақсатында казу не іздестіру жер учаскесін пайдаланушы немесе қозғалмайтын мүліктің меншік иесінің рұқсатынсыз болса, көмбе табылған күнде ол сол жер учаскесі иесінің меншігіне беріледі (АК-тің 247-бабы 1-тармағы). Тарих және мәдениет ескерткіштеріне жататын заттардан тұратын көмбе табылған ретте олар Қазақстан Республикасының меншігіне берілуі тиіс. Бұл орайда ондай кембе табылған жер учаскесін пайдаланушы немесе қозғалмайтын мүлікті меншіктенуші және көмбені тапқан адам осы көмбе құнының елу пайьізы мөлшерінде сыйақы алуға құқылы. Сыйақы бұл адамдар арасында осы баптың 1-тармағында көзделген ережелер қолданыла отырып бөлінеді.

     Меншік  иесінен альшған мүлікті иелену меншік кұқығын алудың бастапқы негіздеріне жатады. Мәселен, егер адам заң құжаттарында белгіленген тәртіп пен жағдайлар бойынша меншік иесінен занды негіздерде алынған мүлікті иеленсе, бұл адам мүлікке меншік құқығына ие болады. Оған мысалға меншік иесінен мүлікті меншік иесінің мүлікке міндеттілігі бойынша өтетіп алуын айтуға болады, сондай-ақ бұған реквизациялау және т.б. қатысты.

    Жоғарыда  айтып өткеніміздей, меншік құқығын  алудың туынды негіздері мирасқорлыққа  сүйенеді. Меншік құқығын алудың  ең көп тараған туыңды негізі затты бөтен біреуге беру болып табылады. Осындай жағдайларда шарт бойьшша затты алушының меншік құқығы дөл қашан пайда болғанын анықтау маңызды. Иеліктен айрылған заттардын кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүліну қаупі сатып алушыда меншік құқығы пайда болумен бір мезгілде соған көшетін болғандыктан, аталған мәселе іс жүзінде маңызды рөл атқарады (АК-тің 190-бабы).

    Азаматгық  кодекстің 238-бабы шарт бойынша  мүлік алушының меншік құқығы, егер заң құжаттарында немесе  шартта өзгеше көзделмесе, зат берілген кезден бастап пайда болатынын бекітеді. 

     Егер  мүлікті иеліктен айыру туралы  шарт мемлекеттік тіркеуге немесе  нотариалдық куәлаңдыруға жататын  болса, алушының меншігі құқығы  тіркелген немесе нотариат куәландырған  кезден бастап, ал шартты нотариаттың куәлаңдыруы да, мемлекеттік тіркеу де қажет болған жағдайда ол тіркелген кезден бастап пайда болады.

    Азаматтық  кодекстің 238-бабының диспозитивтік  норма екендігін заң мәтінінен  байқаймыз, ондағы тұжырым меншік  құқығы ауысар сәтте тараптардың келісімімен немесе арнаулы заңмен өзгертілуі мүмкін. Тараптар мынадай келісімге келе алады: меншік құқығы (шаруашылық жургізу құқығы, оралымды басқару құқығы) мүлік алушыда шарт жасалған сәттен басталады, заттың толык кұнын төлеу жеткізілгеннен кейін жүзеге асады және т.б.

  Азаматтық  кодекстің 239-бабына сейкес, заттардың  алушыға тапсырылуы сол сияқты, егер заңда немесе шартта көзделмесе, алушыға жөнелту үшін көлік  үйымына өткізу және иеліктен  айрылған заттарды жеткізіп беру  міндеттемесінсіз алушыға салып жіберу үшін почтаға еткізу берілу деп танылады. Егер затты иеліктен айыру туралы шартты жасасу кезінде-ақ ол алушының иелігінде болса, зат оған сол кезден бастап жіберілген деп танылатыны тұжырымдалған.

    Затқа  коносамент немесе өзге де әкімші қүжат беру заттарды беруге теңестіріледі (АК-тің 239-бабы 2-тармағы).

     Меншік құқығына ие болу негіздерінің тізбесі Азаматтық кодекстің 235-бабында қарастырылған, бірақ ол бәрін бірдей қамтыды деп айтуға болмайды. Оған алдымен Азаматтық кодекстің 235-бабында көрсетілген тізбелер қатысты: атап айтқанда, мына төмендегілер жатады: тұтыну (тұрғын үй-құрылыс, саяжай, гаражнемесе өзге) кооперативінің мүшелері, жарна жинақтауға құқығы бар, пәтер, саяжай, гараж және кооператив осы адамдардың пайдалануьша берген өзге де үй-жай үшін өзінің үлестік жарнасын толық төлеген басқа адамдар аталған мүліктің меншік құқығына ие болады. Демек, бұл заттарды иелену үшін осы мүліктер үшін өзінің үлестік жарнасын төлесе жетіп жатыр.[2]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                       ІІ. АЗАМАТТАРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ

       

           2.1 Азаматтардың меншік құқығының ұғымы мен түрлері

      

      Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабы мен Азаматтық кодекстің 191-бабына сәйкес азаматгардың меншік құқығы азаматтардың жеке меншігі түрінде көрінеді. Жеке меншік—жеке тұлғаның, жекелеген азаматтардың меншігі.