Құқыұбұзушылық

Сонымен, құқық  бұзушылық - әрекет қабілеттілігі иеленуші субъектінің заңды жауапкершілікке тартылатын қоғамға зиянды немесе қауіпті құқыққа қайшы және кінәлі әрекет - әрекетсіздігі.     

 

 

2.2  Құқық  бұзушылықтарға қарсы күрестiң  2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы

 

 

Бағдарламаның негiзгi мақсаты экономика саласындағы  құқық бұзушылықтарға қарсы тиiмдi iс-қимыл жасау, оның өсуiн қолдау, адал кәсiпкерлiктi дамыту және бәсекелес ортаны жақсарту арқылы елiмiздiң экономикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi шаралардың жүйесiн одан әрi қалыптастыру болып табылады.

Осы Бағдарламаның алға қойған мақсатына жету үшiн мынадай басым мiндеттердiң шешiлуi көзделедi:

• нормативтiк құқықтық базаны және экономикалық құқық бұзушылықтардың алдын алу, оны анықтау және жолын кесу жөнiндегi, соның iшiнде криминалды экономиканы азайту жөнiндегi тиiмдi жұмыстар үшiн жағдайды жетілдiру;
• экономикалық құқық бұзушылықтарға қарсы күрес саласындағы ведомствоаралық өзара iс-қимылдың тиiмділігiн арттыру;
• экономика саласындағы тәртiптiң заңға бағынушылық салтын түсiндiру және насихаттау.

Бағдарламада  алға қойылған мақсатқа жету және мiндеттердi шешу үшiн, экономикадағы құқыққа қарсы көрiнiстердi болдырмау және жолын кесуге, бақылаушы және құқық қорғау органдары үшiн базаны жетiлдiруге, халықаралық ынтымақтастықты нығайтуға бағытталған кешендi мiндеттердi iске асыру қарастырылады.

Нормативтiк-құқықтық базаны жетiлдiру саласында мынадай  шаралар бастамашылық етiледi:

• банкроттық, салық мiндеттемелерiн адал пайдалану мақсатында бюджеттен ҚҚС сомасын экспорттаушыларға қайтару мәселелерiн жетілдiру;
• заңсыз жолмен алынған кiрiстердi заңдастыруға (жылыстатуға) қарсы iс-қимылдар туралы заңды қабылдау арқылы оның iске асуына бағытталған заңсыз жолмен алынған кiрiстердi заңдастыруға қарсы iс-қимылдар жүйесiн жетiлдiру. Бұл ретте, аталған Заңды қабылдағанға дейiн мүдделi мемлекеттiк органдардың, бiрлескен iс-шаралары, банктер мен iшкi iстер органдары (қолма-қол ақшаны алуға өтiнiш берген адамдар туралы, жеке куәлiгiн жоғалтқаны немесе адамның iздестiруде, бас бостандығынан айыру орындарында екенi туралы), салық қызметi (шотынан қолма-қол ақша алынатын шаруашылық субъектiсiнiң салық заңнамасын орындау тәртiбiне) арасында тиiстi ақпаратты ұйымдастыру және алу арқылы қаржылық алаяқтықтың алдын алу және жолын кесуге бағытталған тетiктi құру;
• салық төлеушiнiң объективтi себептерiн қоспағанда заңды мекен-жайында болмаған не ол заңды тұлғаны жалған адамға тiркеген жағдайда салық төлеушiнiң банк шоттары бойынша операцияларды тоқтатып қоюға негiздеме ретiнде қарастырылсын; заңнамада көрсетiлген ақпараттарды жасырғаны немесе уақтылы ұсынбағаны үшiн банктердiң лауазымды тұлғаларына жауапкершiлiктi белгiлеу;
• валюталық заңнаманы бұзушылыққа, мүдделi мемлекеттiк органдар арасындағы ақпаратпен алмасу және iс-әрекет үйлесiмдiлiгiне байланысты әкiмшiлiк рәсiмдердi жетiлдiру;
• банкроттыққа, салық салуға, кредиттi мақсатсыз пайдалануға, адамдардың денсаулығына қауiптi бұрмаланған өнiмдi өндiруге және өткiзуге, сондай-ақ, экономика саласында ұйымдасқан қылмыстық топ немесе қылмыстық қоғамдастық құру және басшылық етуге байланысты қылмыс жасағаны үшiн жауапкершiлiктi күшейту жөнiнде халықаралық тәжiрибе мен құқық қолдану практикасын ескере отырып, Қазақстан Республикасы қылмыстық заңнамаларына өзге бiреудiң мүлкiн иелену немесе талан-таражға салудың жекелеген құрамдарын криминалсыздандыру бөлiгіне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы ұсыныстар енгiзу;
• акцизделетiн өнiм айналымы, банкроттық саласындағы нормаларды нақтылау бөлiгiнде әкiмшiлiк заңнамаларды жетiлдiру;
• жалған кәсiпкерлiк факторларын болдырмау және жолын кесу мақсатында, тiркелетiн кәсiпорындар туралы, бюджеттен ҚҚС қайтарылу жағдайлары туралы уәкiлеттi құқық қорғау органдары мен тиiстi ұйымдар арасында ақпарат алмасудың тиiмдi тетiгiн құру;
• салық қызметi, қаржылық бақылау, монополияға қарсы күрес органдарының қаржы полициясы органдарымен жедел өзара iс-қимыл тетiгiн жетiлдiру. Осы тетiкте бақылаушы органдармен өткiзiлетiн тексерулер мен ревизиялар, қаржы полициясы органдарының қаулысы бойынша алдын ала тексеру кезiндегі бақылау органдарының тексерулер мен ревизиялар жүргiзу өндiрiсi кезiнде жедел қамтамасыз ету мақсатында қаржы полициясын тарту тәртiбiн қарастыру қажет;
• банкроттық және атқару өндiрiсi мәселелерi бойынша соттар мен уәкiлеттi органдарының арасында ақпарат алмасу тетiгiн жетiлдiру; кәсiпкерлiк қызметтен түсетiн кiрiстер туралы түсiнiктi және кәсiпкерлiк қызметтен түскен кiрiстердi есептеу мәселелерi бойынша тексерулер жүргiзу тәртiбiн нақтылау;
• мемлекеттiк сатып алулар саласындағы құқық бұзушылықтарды анықтау және жолын кесу мәселелерi жөнiндегі мүдделi мемлекеттiк органдардың қаржы полициясы органдарымен өзара iс-қимылын нығайту;  
  мемлекеттiк қызметкерлер декларацияларының растығын тексеру тетiгiн әзірлеу;
• Қазақстан Республикасының заңдар кесiмдерiне тәркiленген мүлiктi тасымалдау, сақтау және өткiзу ережесiн оңтайландыру бөлігінде өзгерiстер мен толықтырулар туралы Қазақстан Республикасының Үкiметiне ұсыныстар енгiзу;
• астықты өндiруге, сақтауға, өткiзуге, жөнелту, тасымалдау және экспорттауға бақылауды жетiлдiру;
• лицензиясыз қызмет мәселелерi бойынша құқық қорғау органдарының өзара iс-қимылын нығайту және заңнаманы нақтылау.

  Саяси экономика  саласындағы құқық бұзушылықтарға  қарсы күрестiң ұйымдастыру-әдiстемелiк қамтамасыз етiлуiн жетiлдiру:

ведомствоаралық өзара iс-қимылды нығайтудағы тиiмдi алғы шарттарды құру мақсатында экономикалық құқық бұзушылықтарға қарсы күрестi жүзеге асыратын мемлекеттiк органдар қызметiнiң өзара келiсілген және өзара байланысқан бiрыңғай баға өлшемiн әзірлеу;

ұлттық компаниялар  қызметтерiнiң транспаренттiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi мемлекеттiк шаралар жүйесiн әзірлеу;

мемлекеттiк  сатып алу мониторингiсiнiң, бiрiншi кезекте, стратегиялық ресурстарды (астық, мұнай өнiмдерi және т.б.) қамтамасыз ету;

Қазақстан Республикасының  Үкiметiне қаржы полициясы органында, қолда бар штат саны шегiнде арнайы жедел-iздестiру iс-шараларын жүзеге асыруға құқығы бар арнайы бөлiмшелердi құру туралы ұсыныс енгiзу;  
қаржы полициясы органдары жүйесіне экономика саласында криминогендiк ахуал жағдайын тереңдетiп талдаумен және болжаумен, қоғамның түрлі салаларында экономикалық қауіпсiздiк үшiн әртүрлi қауіптердiң анықталу құралдарына зерттеумен айналысатын арнайы Талдау орталығын құру арқылы жүзеге асырылады.

Кадрлар әлеуетi мен материалдық-техникалық базаны:  
орта және жоғары басқарушы буындағы кадрларды алмастыру, бiлiктiлiгiн арттыру, қайта даярлау тетiгiн жетiлдiру;

Қаржы полициясы  академиясы жанынан қолда бар  штаттық сан есебiнен қаржы  полициясы қызметкерлерi үшiн тестiлеу  және бiлiктiлiктi көтеру орталығын құру;

экономикалық  құқық бұзушылыққа қарсы күрестi жүзеге асыратын органдардағы барлық оқу мекемелерiнде заң тұрғысынан дайындықты экономика тәртiбiн тереңдетiп оқытумен үйлестiру бойынша оқу бағдарламаларын әзірлеу;

Қазақстан Республикасының Yкiметiне Қаржы полициясы академиясында  қылмыстық құрылымдарға ұзақ және тереңдетiп енгiзу жағдайындағы жұмыстарға арналған мамандарды дайындау үшiн арнайы оқытуды ұйымдастыру туралы ұсыныс енгiзу;

құқық қорғау органдарын қылмысқа қарсы күрестiң техникалық құралдарымен:

қару-жарақпен, қорғаныс құралдарымен, арнайы құралдармен, жедел, арнайы және криминалдық техникамен, көлiкпен, киiм-кешекпен және жабдықтармен, құрал-жабдықпен жабдықтау, нормативке сәйкес ғимараттарда және құрылымдарда орналастыруды қамтамасыз ету;  
қызметшiлер арасында сыбайлас жемқорлық көрiнiстерiн азайту мақсатында тұрғын үй және әлеуметтік проблемаларды бiрiншi кезекте шешу арқылы нығайту қажет.

Практикалық қызметтегi басымдылық құқық бұзушылықтарға қарсы  күрестiң: салық салу, қылмыстық ақша қаражаттарын "жылыстату", сыртқы экономикалық қызмет пен трансферттiк бағаны белгілеу, банкроттық, экономикалық қызмет пен трансферттiк бағаны белгiлеу, банкроттық, акцизделетiн тауарларды заңсыз өндiру және iске асыру, бюджеттiк шығындар, қаржылық құралдар мен электрондық операциялар салаларына берiледi.  
        Халықаралық ынтымақтастық мыналар:

экономика саласындағы  құқық бұзушылыққа қарсы күрес  мәселесi жөнiндегi шетел мемлекеттерiнiң  құзыреттi органдарымен және арнайы қызметтерiмен  ынтымақтастықты кеңейту. Олардың iшiнде  бiрiншi кезекте Қазақстанмен қарқынды тауар айырбасы мен қаржы операцияларын ең көп жүргiзетiн мемлекеттермен өзара iс-қимыл бағдарламалары орын алуға тиiс;  
Қылмыстық әрекетпен табылған кiрiстердi "жылыстату", анықтау, алып қою және тәркiлеу туралы 1990 жылғы 8 қарашадағы, Страсбург, конвенцияға, 1920 жылғы 20 сәуiрдегi, Женева, Ақша белгiлерiн қолдан жасауға қарсы күрес жөнiндегi халықаралық конвенцияға Қазақстан республикасының қосылуы жөнiндегi шараларды қабылдау жолымен жүзеге асырылады.  
Экономика саласындағы мiнез-құлықтық заңға бағынушылық салтын түсiндiру және насихаттау құқықтық кесiмдер мен нормаларды кеңiнен түсiндiру, қаржылық және бухгалтерлiк нормативтер мен әрекеттердi түсiнiктi етiп баяндау, заңға бағынушы салық төлеушiлердiң беделiн көтеру арқылы iске асырылуы керек. Тұрақты насихаттау заңнамаларының нормалары туралы, жоғары меңгеру негiзiнде, салық заңнамасын қоса алғанда, экономикалық құқық бұзушылықтар жөнiндегi заңмен жанжалдың болмауына байланысты психологиялық жайлы жағдай жасауға бағытталуы керек.

         Бағдарламаны қаржыландыру республикалық бюджет есебiнен жүзеге асырылады. Бағдарламаның iс-шараларын iске асыру 80,647 млн. теңге мөлшерiнде республикалық бюджеттен қаржыландыруды қажет етедi.

2005-2007 жылдарда  бағдарламаны iске асыру үшiн қажетті  бюджет қаражатының көлемi тиiсті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттi қалыптастыру кезiнде нақтыланады.

Бағдарламаны iске  асыру:

экономиканың  өсуi, адал кәсіпкерлiктiң дамуы үшiн  қолайлы алғы шарттар құруға, салық, кеден төлемдерiн жинауға, елiмiздiң  экономикасына инвестицияны арттыруға;

бәсекелестiк  ортаны жақсартуға;

экономика саласындағы  құқық бұзушылықтарға қарсы тиiмдi күрес үшiн

нормативтiк  құқықтық, әдiстемелiк және ақпараттық базаны жетiлдiруге;

экономикалық  құқық бұзушылықтарға, көлеңкелi экономикаға, экономика саласындағы сыбайлас жемқорлық және ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрестiң тиiмдiлiгiн арттыруға;

экономика саласындағы  құқық бұзушылықтарға қарсы күрестi жүргiзетiн мемлекеттiк органдармен  халықтың өзара түсiнiстiгiнiң артуына  әкеледi.

 

 

2.3  Құқық  бұзушылыққа қолданылатын заңды  жауапкершілік

 

 

Заң алдындағы  жауаптылық – құқық бұзушылыққа  барған жағдайда оны жасаған адамның мемлекеттік мәжбүрлеу шараларына тартуының қажеттілігі.[7,45б]  
Заң алдындағы жауаптылық белгілері:

1. құқықтық ұйғарымдар түрінде мемлекет белгілейді;
2. құқық нормасының санкциясын жүзеге асыру түрінде көрінеді;
3. құқық бұзушылық жасалған жағдайда ғана орын алады;
4. құқық бұзушылық жасаған адамға қолайсыз салдар – жаза түрінде қолданылады;
5. міндет жүктеумен байланысты болады;
6. іс жүргізу нысанында (түрінде) жүзеге асырылады;
7. мемлекеттің құзырлы органдары арқылы ғана қолданылады.

Заң алдындағы жауаптылық қай салаға жататындығына байланысты мынадай түрлерге бөлінеді:

• әкімшілік – әкімшілік сипаттағы теріс қылық жасалған жағдайда туындайды және шара қолдану (жаза қолдану) немесе айыппұл салу түрінде болады;
• азаматтық – заң алдындағы жауаптылық міндеттеме шарттарының бұзылу нәтижесінде туындайды;
• қылмыстық – заң алдындағы жауаптылық қылмыс жасалуының нәтижесінде ғана қолданылады;
• материалдық (дүниемен байланысты) – қандай да бір мемлекеттік кәсіпорындар, мекемелер ұйымдарға зиян немесе залал келтірілген жағдайда заң алдындағы жауаптылық туындайды;
• тәртіптік – заң алдындағы жауаптылық әскери, еңбек, оқу орнындағы тәртіптер бұзылыған жағдайда туындайды, бұлар шара қолдану, сөгіс жариялау, ескерту жасау түрлерінде болады.

Заң алдындағы  жауаптылықты, оны анықтап жүктейтін органдарға байланысты мынадай түрлерге бөлуге болады:

• сот арқылы анықталып жүктелетіндері;
• мемлекеттік басқару органдары арқылы анықталып жүктелетіндері;
• басқа құрылымдар арқылы жүктелетіндері.

Заңдық жауапкершілік  жүктеудің мақсатын, қызметтері мен қағидаттарын қарастырайық.

Заңды жауапкершіліктің мақсаты осы құқықтық амал, тәсіл  арқылы қандай да бір нәтижелерге  қол жеткізуге болатынын көрсетеді  және де осы нәтижелердің қандай болатынын  анықтайды. Сөйтіп, олардың мәнін  терең ұғынуға мүмкіндік береді. Заңдық жауапкершіліктің негізгі мақсаты суъектілердің құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету және қоғамдық тәртіпті сақтау әрі қорғау болып табылады. Атап айтқанда, осы заңдық жауапкершілік құралы құқық субъектілерінің мүдделерін қанағаттандыру және әлеуметтік байланыстардың әділетті түрде реттелінуіне бола белгіленеді.

Заңдық жауаптылықтың  қызметтерін оның алдына қойылған мақсаттар  анықтайды, әрі содан туындайды.

Жазалау қызметі (функциясы) – орын алып отырған  құқық бұзушылыққа мемлекеттік жаза қолдану түріндегі жауабы. Бұл “жаза түріндеге жауап” кінәлі адамға, оның жеке басына мүліктік немесе ұйымдық тауқымет тартқызу немесе мұқтаждыққа ұшырату, сөйтіп, қолайсыз зардаптар шектіру арқылы жазасын беру түрінде білдіріледі.

Құқықты қалпына  келтіру қызметі – құқыққа өкілетті субъектінің мүддесін қамтамасыз етудің барысында кінәліден келтірілген зиянды өндіріп алуға, шыққан шығынды, шеккен залалды өткізуге, жоғалған мүліктің орнын толтыртқызуға мүмкіндік береді.

Тәрбиелік қызметі  – заңға теріс іс-әрекеттердің, құқық бұзушылықтың алдын алудың, ондайларды болдырмаудың қажеттілігі дәлелдердің субъектілердің саналарында қалыптастыру, күнделікті болмыстағы қызметтерінде әдетке айналуын қамтамасыз етуге күш салу болып табылады.

Осы қызметтер  заңдық жауапкершілік белгілеген мақсаттарға жетуге көмектеседі.

Заңдық жауапкершілік  қағидаттары     (принциптері ) – осы институттың іргетасын құрайтын ең басты негіздері, идеялары, тезистері болып табылады.

Заңдық жауапкершіліктің қағидаттарын төмендегідей етіп бөліп көрсетуге болады:

1. әділеттілік – мұның өзі тағайындалатын жазаның болған құқық бұзушылыққа мөлшері арқылы, теріс қылық үшін қылмыстық санкцияның белгіленуін болдырмау арқылы, жауапкершілікті бекітетін немесе оны күшейте түсетін заңның кері күшін жоққа шығару арқылы, кінәліге бір қылмысы үшін тек бір ғана жаза түрінің қолданылуы арқылы білдіріледі.
2. заңдылық – заңдық жауаптылық кінәлі адамға қатал түрде заң бойынша және заңда көзделген әрекеттері немесе әрекетсіздіктері үшін жүктеледі (қолданылады).
3. дәлелділік – істің нақты жағдайын жан-жақты әділдікпен қарап, әрі тек жинақталған дәлелдемелер бойынша шешудің қажеттілігін, адамның құқық бұзушылық жасаудағы айғақтарын, құқық бұзушылығының нақты түрін, соған сәйкес келетін құқық нормасын анықтау бойынша білдіріледі.
4. жазадан құтылмайтындық – құқық бұзушлық үшін заң алдындағы жауаптылықтың болмай қоймайтындығы; құқық бұзушылықтың ашылуының ұтымдылығы, сапалылығы және толықтығы, кінәлі адамдарға мемлекет тарапынан жазалау түріндегі жауаптылықтың міндетті және ұтымды түрде жүктелетіндігінің сөзсіз болатындығы.
5. мақсатқа лайықтылық – жазаның заңдық жауаптылық мақсаттарына сәйкестігі, санкцияларды даярлау; жасалған әрекеттердің (әрекетсіздіктердің) түрлі жағдайларын есепке алуда оны жұмсартатын да, ауырлататын да жақтарын ескеру.