Құқыұбұзушылық

Құқық бұзушылықтар әлеуметтік қауіптілігіне байланысты және зиян келтіру дәрежелеріне қарай екі топқа бөлінеді:

1. Қылмыс
2. Теріс қылық

Объектінің  құндылығы, құқыққа қайшы әрекеттің  мазмұны, жағдайы, уақыты, әдісі, келтірілген  зиянның көлемі мен сипаты, кінәнің  нысаны құқыққа қайшы әрекеттің  күшейе түскендігі, оның себебі, құқық бұзушының жеке мінездемесі арқылы анықталатын қоғамға зияндылықтың сипаты мен деңгейі негіз болады.         

Әрекет-әрекетсіздікті құқыққа қайшы деп тануға ықпал  етуші субъекті фактор негіз болады.       

Қылмыс қоғамға  қауіпті және заңмен жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты әрекет-әрекетсіздік. Қылмыстар қоғамға қауіптілігі (зияндылығы) жағынан барынша жоғары дәрежеде болатындығымен ерекшеленеді. Ол қоғамның қалыпты өмір немесе мемлекеттік құрылыс, шаруашылық жүйе, меншік және азаматтардың саяси, еңбектік, мүліктің және басқа да  құқықтары. Қылмыстың заңды сипаты – оларға қылмыстық заңмен тыйым салу мен жазалау шараларын қолдану болып табылады. Қылмысты заңда көрсетілген, қылмыстың барлық нысандық белгілерін иеленуші құқық бұзушылық өзінің жеңіл мәңділігіне байланысты қоғамға қауіпті болмаса, қылмыс болып саналмайды. Олай болатын себебі: кейбір жағдайларда әлгі қылмыстардың қоғамдық қауіптілігі мен зияндылығының маңызы мардымсыз болып келеді.

Қылмыс –  қоғам үшін мейлінше қауіпті және қылмыстық заңмен тыйым салынған құқық бұзушылық. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 9-бабында қылмыс ұғымына мынадай анықтама берілген: «Осы Кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады». [2]

Қылмыс қоғамның мемлекет қорғайтын ең елеулі мүдделеріне  қол сұғады. Жаңа Қылмыстық кодекске сәйкес қылмысты әрекеттердің объектілері  жеке адам, адам мен азаматтың конституциялық және өзге де құқықтары мен бостандықтары, бейбітшілік және адамзаттың қауіпсіздігі, мемлекеттің конституциялық құрылысының негіздері мен қауіпсіздігі, меншік, қоғамдық тәртіп, денсаулық пен адамгершілік, мемлекеттік қызметтің мүдделері, сот әділдігі мен жазаларды орындау тәртібі және басқалар болуы мүмкін.

Қылмыстардың  қоғамдық қаупі жоғары болғандықтан, оларды жасағаны үшін мемлекет мейлінше қатаң жазалау шараларын белгілейді. Қылмыстық әрекеттердің Қылмыстық кодексте көзделген тізбесі толық сипатта жасалған және кең көлемде түсіндірілмеуге тиіс.

Сипаты мен  қоғамға қауіптілік дәрежесіне қарай барлық қылмысты әрекеттер қазіргі төрт сантқа бөлінеді:

1. Онша ауыр емес қылмыстар
2. Ауырлығы орташа қылмыстар
3. Ауыр қылмыстар
4. Ерекше ауыр қылмыстар[2]

Әлеуметтік  құбылыс ретінде қылмыскерлік себептерін «өткеннің сарқыншақтары» деген  идеологияндырылған түсіндіруге телуге болмайды. Олар сан алуан қырлы, терең болып келеді және болмыстың ең құпия механизмін қамтиды. Оның үстіне қылмыстың жекелеген себептерін; қылмыс түрінің себептерін; бұқаралық құбылыс ретіндегі қылмыстардың себептерін ажыраты білу керек.

Қылмыскерлік  қылмыстық көріністердің жиынтығы ретінде үнемі бір деңгейде тұра бермейді. Оның кез келген сарындары  – деңгейінің өсуі, тұрақтануы немесе төмендеуі – жағдайында қылмыс әлеуметтік құбылыс болып табылады, солай  болған және бола береді.

Қылмыскерлік  – адамзат қоғамының серігі және сондықтан да оның себептері индивид  мінез-құлқыныңтабиғатында және әлеуметтік қайшылықтардың өзінде жатады. Индивид  пен әлеуметтік ортаның өзара  іс-қимылында қайшылықтардың шиеленісуі, бірқатар жағдайларда қылмыскердің жеке басының психикалық-биологиялық-әлеуметтік ерекшеліктері, құқықтық сананың төмен деңгейі, субъективтік қажеттер мен мүдделер қанағаттанбауының өрши түсуі қылмыскерліктің өсуін туғызады. Осыдан қылмыскерліктің себептерін объективті (әлеуметтік) және субъективтік (жеке басылық) деп шартты түрде саралауға болады.

Қылмыскерлікті  сипаттау үшін пайдаланылатын криминологиялық  санаттарға қылмыскерліктің жай-күйі, құрылымы, серпінділігі және географиясы  ұғымдары пайдаланылады.

Қылмыскерліктің жай-күйі – белгілі бір аумақта белгілі бір уақыт ішінде жасалған қылмыстардың сан тұрғысындағы сипаттамасы.

Халқының  саны бірдей емес әртүрлі аймақтардағы қылмыскерлік деңгейін салыстыру үшін қылмыскерлік коэффиценті пайдаланылады. Ол белгілі бір аумақта тұратын халықтың 1000, 10 мың немесе 100 мың адамға шаққандағы қылмыс санының негізге ала отырып анықталады.

Қылмыскерлік  коэффицентін есептеп шығарған соң  қылмыскерлік деңгейі жоғары немесе төмен аймақтарды анықтауға, уақыт  өте келе бұл деңгейдің өзгеруін анықтауға болады.

Қылмыскерлік  құрылымы – қылмыстардың қауіптілік дәрежесіне және олардың жалпы қылмыскерліктегі үлесіне қарай қылмыскерліктің  түрлері бойынша сапалық сипаттамасы (кісі өлтірушілік; бұзақылық; ұрлық; қызметтік  қылмыстар және т.б.).

Қылмыскерлік құрылымы қасақана және абайсызда жасалған; ашкөздік және күш қоладанылған; айқын және патенттік; қылмыскерлердің жынысы мен жасы бойынша; қылмыстың жасалған уақыты мен орны бойынша қылмыстар болып бөлінеді.

Қылмыскерлік  серпінділік –қылмыскерлікке қозғалыс үстінде, белгілі бір уақыт кезеңі ішінде болған сан және сапа өзгерістері арқылы заңдардағы және халық санындағы өзгерістерді ескере отырып берілетін сипаттама.

Қылмыскерлік  қоғам мен жеке адам өмірінің мейлінше сан алуан жақтарымен байланысты. Сондықтан қылмыскерліктің жай-күйіндегі қоғам үшін ойдағы немес керексіз бағыттағы өзгерістерді туғызатын себептер немесе факторлар да мейлінше әртүрлі болуы мүмкін. Мұндай факторлар көп, бірақ олардың қылмыскерлікке әсер ету дәрежесі бірдей емес. Оларға мыналарды жатқызуға болады:

1. Көшіп-қону, халықтың жыныстық жас құрылымының өзгеруі, аймақтардағы еңбек молшылығы сияқты демографиялық сипаттағы факторлар;
2. Тұрмыс деңгейінің төмендеуі, өндірістің құлдырауы, жұмыссыздықтың өсуі сияқтыэкономикалық сипаттағы факторлар;
3. Жеке мінез-құлыққа әлеуметтік бақылау жасаудың дәстүрлі нысындарының әлсіреуі, ажырасулар мен отбасыларының ыдырауы санының өсуі, балалардың бақылаусыздығы, халықтың білім және мәдени деңгейінің төмендеуі, маскүнемдіктің, уытқұмарлық пен нашақорлықтың өсуі сияқты әлеуметтік және әлеуметттік-психологиялық сипаттағы факторлар;
4. Мемлекеттің қылмысқа қарсы күрес жөніндегі органдарының ұйымдастарылуы мен қызметінің деңгейі, тәрбие алдын-алу жұмысының сапасы мен тиімділігі, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық атқару заңдары жүйесінің қоғамдағы қылмыскерліктің жай-күйіне дәлме-дәл келуі, мемлекеттің кешірім жасау туралы актілер қабылдауының оңтайлылығы және басқалар сияқты ұйымдық-құқықтық сипаттағы факторлар.

Жалпы ел бойынша  қылмыскерліктің жай-күйіне талдау жасау қалалық және ауылдықжерлердегі, үлкен және шағын қалаларындағы, белгілі бір аудандар мен облыстардағы қылмыскерліктің деңгейі мен құрылымында елеулі айырмашылықтар бар екенін әрқашан көрсетіп келеді. Мұның қылмыскерліктің әртүрлі, белгілі бір аймақта басым факторларының әрекет етуіне байланысты екені айқын. Елдің нақты жерлеріндегі қылмыскерліктің жай-күйіне ықпал жасаудың ерекшеліктері қылмыскерліктің географиясы деп аталады.

Қылмыстардың  себептерін олардың жасалу жағдайларымен  және дәлелдерімен теңестіруге болмайды. Қылмыстардың себептері қылмыстық нәтиже туғызады, яғни салармен қажетті байланыста болады. Қылмыстардың жағдайлары салдардың басталуына жәрдемдеседі, белгілі бір себептердің әрекетін күшейтіп немесе әлсіретіп, оларды тікелей туғызбауы мүмкін. Қылмыстардың дәлелі субъектіні құқыққа қарсы нақты әрекеттер жасауға тікелей итермелейді.

Теріс қылық  дегеніміз – қылмыспен салыстырғанда  әлеуметтік зияндылығы мен қоғамдық қауіптіліг біршама төмен дәрежеде болатындығымен ерекшеленетін және қоғамдағы құқықтық тәртіптің жекелеген жақтарына нұқсан келтіруші құқық бұзушылық.

Бұлардың  нұқсан келтіретін объектілері мен  заңдық салдары да түрлі-түрлі болып  келеді және де олар қоғам болмысының әр түрлі салаларында кездеседі. [10, 89б]

Теріс қылықтардың  қоғамдық қауіптілік дәрежесін анықтауда төмендегідей айырмашылық белгілері ескеріледі:

1. Нұқсан келтірілген қоғамдық қатынастардың объект түріндегі маңыздылығының дәрежесі;
2. Келтірілген зиянның мөлшері;
3. Құқыққа қарсы (қайшы) әрекеттің жасалу тәсілі, уақыты мен орны;
4. Құқық бұзушының өз баса.

Жекелеген қылмыстың  тікелей себебінің пайда болуына  әкеп соққан мән-жайлар кешенін криминологтар  мынадай үш топқа бөледі:

1. Жеке адамның адамгершілік жағынан қалыптасу жағдайлары;
2. Қылмыс жасалған кездегі нақты жағдай, қылмыстың дәлелдері;
3. Қылмыстық нәтиженің болуына себепші болған мән-жайлар.

Тежеу бағыттары  мен қылмысқа қарсы күрестің әдістері қоғамда осы құбылысты туғызатын  жағдайлардың себептері мен ерекшеліктердің  сипатымен анықталады.

Теріс қылық  қоғамға зиян келтіргендіктен әлеуметтік қауіпті болып табылады. Теріс қылық қоғам өмірінің қай саласына жасалуы, келтірген зиянның сипаты және тиісті құқықтық санкциясының ерекшеліктеріне баланысты әкімшілік, тәртіптік, азаматтық құқық бұзушылықтарға жіктелінеді.

Теріс қылықтардың  жіктелуі:

1. Мүліктік және кейбір жекелік мүліктік емес қатынастар аясындағы құқық нормаларын бұзу – азаматтық құқықтық нормаларды бұзушылықтар деп аталады.

Азаматтық құқықбұзушылық азаматтық құқық нормаларымен реттелетін және оны мен баланысты жекелеген  қатынастарға зиян келтіретін, әлеуметтік қауіпті әрекет, әрекетсіздік. Ол шарттық және шартсыз деп екіге бөлінеді.

Шартты –  азаматтық құқықтың артқа қатысушы субъектілерінің әрекетінен туындаса, шартсыз азаматтық құқықтың нормаларының талаптарын сақтамау және орындамаумен байланысты болады.

Азаматтық құқық  бұзушылықтың қылмыстық әрекеттерден айырмашылығы олардың заңды тізімі берілмеген. Яғни, азаматтық құқық  бұзушылыққа тән ерекшелік оларға мүліктік және мүліктік емес санкциялармен  тыйым салынуы болып табылады. Мұнда және бұзылған құқықтың қалпына келтірілуі көзге түседі: заңға қайшы келетін мәмілені өзгерту, келтірілген мүліктік зиянның орнын толтыру және т.б. құқықты қалпына келтіруші санкциялар азаматтық құқық бұзушылық келтірілген зиянды салдарын бағалау және азаматтар мен ұйымдардың бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерінің қалпына келтіруін көздейді.

Құқық бұзушылықтың себептері төңірегінде ежелден  осы күнге дейін сан түрлі  пікірлер айтылуда. Айтылған ойларды  тұжырымдасақ адамдардың құқықтық нормаларды бұзуына, ең алдымен әлеуметтік және биологиялық жағдайлар әсер ететінін байқаймыз.

Әлеуметтік  жағдайлар – отбасы, мектеп, қызмет істейтін ұжым, жалпы қоғам өмірінің әсері. Бірақ бұлар әр адамға әртүрлі  ықпал етеді. Тұрмысы ауыр, қиын жағдайда тәрбиеленіп, өмір сүретіндер де, сонымен біреуге уаймсыз, тоқтықта өскендер де заңды бұзуы мүмкін. Бұл жағдайды бабаларымыз ежелден-ақ байқаған. «Жаманнан жақсы туар, адам айтса нанғысыз, жақсыдан жаман туар, бір ауыз сөзге алғысыз» - деген мақал айғағы болса керек.

Биологиялық жағдайлар. Бір отбасында дүниеге келіп, тәрбиеленіп, өскен балалардың ой-өрісінің сапасы әртүрлі болатыны белгілі. Біреуі мейірімді, салмақты, жігерлі болса, екіншісі қатыгез, жеңілтек, жігерсіз болуы мүмкін. Әрине балалардың жаратылысының әртүрлі болуы, бұзақылық, адамның тегіне байланысты деген сөз емес. Бұзықтық тұқым қуаламайды, бірақ, адамның жаратылысына тән жаман мінездерді өсіп-өнетін кезеңге тап болса, адам әдепсіздік заң бұзушылық қылықтан тайынбайды.

Маңызды мәселенің  бірі заңдар туралы мәліметтердің жеткіліксіз болуы да олардың талаптарын орындамауға себебн тигізетіні сөзсіз. Шынында да мемлекетімізде жүздеген өаңдар қабылданған. Оларда азаматтарға сан алуан құқықтар беріліп, көптеген міндеттер жүктелген. Азаматтар ол заңдардың бәрін біле бермейді. Әрине заңды білмей бұзғанмен, біле тұрып қасақана немесе абайсызда бұзғанның салдары арасында өте үлкен айырмашылық бар. Конституция бойынша қандай да болмасын қабылданған заңды құжаттар баспасөз бетінде жариялануы қажет. Егер жарияланбаса, оның күші болмайды. Ондай құжаттың талаптарын орындамаған адам жауапқа тартылмайды. [1]

Құқық бұзушылықтың субъективтік себебі бұл, мемлекеттік  идеологияға, адами құндылықтар  мен қоғамдық мүддеге қарама-қайшы  құқықтық сананың төмен деңгейлігі.

Ал объективтік  себебі – өмірдегі, экономикалық және әлеуметтік қатынас саласындағы нақтылы қайшылықтар. Құқық бұзушылықты тудырушы объективтік жағдайға оның субъективтік және объективтік себептерінің орнын алуына жол беретін, ұйымдастырушылық және техникалық тәртіптің жеткіліксіздігін айтуға болады.

Құқық бұзушылық  қашан да жекелік сипатта болады. Жеке тұлғаның қабылдаған және оның қажеттілік мақсаты арқылы анықталатын құқыққа  қайшы шешім, құқық бұзушылықтың тікелей себебі болып табылады. Бірақ  құқық бұзушылық себебін белгілі бір әлеуметтік құбылыс ретінде қарастыру жеткіліксіз.