Тоталитарлық саяси жүйе

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ ТОТАЛИТАРЛЫҚ САЯСИ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

2.1 Тоталитаризмнің  даму тарихы

 

Тоталитарлы саяси режим  ол мемлекеттің қоғам өмірінің барлық салаларына толықтай бақылау жасауы. «Тоталитаризм» терминін ең бірінші саяси лексиконға енгізген – итальяндық фашистер көшбасшысы Б.Муссолини. Ол 1925 жылы өз режиміне сипаттама осы терминді пайдаланған болатын. Осындай режим сондай-ақ Германияда, Испанияда, КСРО-да, Румынияда және т.б. елдерде болған. Әр елде өзіндік ерекшеліктерімен көрінсе де, оның жалпы белгілері, мәні және мазмұны бәрінде бірдей.

Жалпы түрінде 1918 жылы қалыптасқан  тоталитаризмнің тарихи алғашқы  түрі кеңес типіне жататын коммунизм  болып табылады.

Коммунистік тоталитаризм басқаларына  қарағанда, яғни басқа идеологияларға тәртіптің негізгі түрін көрсетеді, өйткені ол жеке меншікті, әрбір  жеке автономияны және мемлекеттің  абсолюттік билігін жояды.

Тоталитаризм екінші түрі  ең бірінші 1922 жылы Италияда орнатылған. Бұнда тоталитаризм толық түрінде көрсетілмеген.

Италияда фашистік тоталитаризмнің  шекарасы мемлекетке әсер етушілер тұрғысымен орнатылған. Сондықтан тәртіптің  ыдырауы жақындағанда олар Муссолиниді  өздері-ақ биліктен алып тастайды.

Тоталитаризмнің үшінші түрі – ұлтшылды (социализм – ол 1933 жылы шынай саяси қоғамдық түрінде  Германияда пайда болған). Оның фашизммен  туыстастығы бірақ көбінесе кеңес  коммунизмге ұқсайды. Мысалы, тоталитарлық партиялық ұйымшылдық түрі және «товарищ»  деп айтқанында.

Тоталитаризм өзінің коммунистік  түрінде көп өмір сүреді. Бөлек  мемлекеттерде бүгінгі күнге  дейін өмір сүреді. Кейбір авторлар тоталитаризмді нашар дамыған елдердің модернизациясының саяси түрі деп  қарастырады.

Бірақ тоталитаризм – тарихи тәртіп. Тоталитаризм – жабық қоғам  уақытында сапалы жаңаруына үйренбеген.

1921ж. Батыс, Солтүстік  Қазақстанда, Батыс Сібірде жер  межеленіп бөлуі өткізілген. Орта  Азия Казақстан жерлерін ұлттық-аумақтық  межеленіп бөлінуіне үлкен дайындалық  жұмысы жүргізілгін. 1924ж. 27 қазанда  Бүкілресейлік Орталық атқару  комитетінің сессиясында үкімет  шешімі шығарылды. Шешім бойынша  Өзбек КСР, оның құрамында Тәжік  АКСР,Түрікмен КСР, Кара-Қырғыз автономиялық облысы РКФСР құрамында, қазақ АКСР оның құрамында Қарақалпақ автономиялық облысы қалыптасты. Ұлттық-аумақтық межеленіп бөлінуінің нәтижесінде Қазақстанға: Қазалы, Ақ-Мешіт, Түркістан, Шымкент уездері, Әулие-Ата уезінің көбісі, Ташкент, Мырзашүлт уездері Сырдария облысының; 6 көшпелі болысы Самарканд облысының Джизак уездері берілді. Семей облысында: Алматы, Жаркент, Лепсинск, Қапал уездері Пишлек уезінің Георгиевск, Шу, Қара-Күнус болыстары. ҚАКСР территориясы 700мың км2 кеңейді, яғни 2,7 млн км2, тұрғындар саны 1468 мың адамға өсті, жалпы адам саны – 5 230 мың. 1926ж. халық санағы бойынша қазақтар саны 61,3 % барлық тұрғындардан болған 1925 Республика астанасы Ақ-Мешіт болып табылады, Қызыл-Орда атауына ие болған. 1925ж. Республикаға нақты атауы қайтып берілді – Қазақ республикасы.

1928ж. Қазақстанның губернияларға,  уездерге, болыстарға бөлінуі жойылды,  округтарға және аудандарға бөлінуі  кіргізілді.

1919ж. 10 шілдесінде РКФСР  халық комиссарлары Кеңесінің  Жарлығы бойынша Қазақ өлкесін  басқару жөніндегі Революциялық  Комитет (Ревком) құрылды. 

Оның бірінші құрамына С.Пестковский (төраға), А.Байтұрсынов, В.Лукашев, Ә.Жангелдин, М.Тұнғаншин, С. Мендешев, Б.Қаратаев кіреді. Казревком  “Өлкені жоғары әскери-азаматтық  басқаруды” өз қолына жинақтайды, қазақ  халқының мемлекеттігін құру мақсатында өлке Кеңестерінің Құрылтайлық съезін шақыруға жағдай жасау оның басты  міндеті болды. Казревком қызметінің әскери – азаматтық сипатын азаматтық  соғыс анықтап берді. Казревкомның басқа бір аса маңызды міндеті-қазақтың байырғы жерін бір қолға жинау, яғни болашақ қазақ кеңес мемлекетінің территориялық тұтастығын қамтамасыз ету болып табылды. Сонымен бірге  Казревком әрекет қимылда жүрген армияны азық-түлікпен жабдықтау, астықты  және басқа да тамақ өнімдерін  Орталыққа, Түркістан АССР-на жеткізу  яғни “Соғыс коммунизм” саясатының басты  мәселесін шешу ісімен айналысты  Казревком 1919ж. шілдесінен 1920ж. қазаннын қосқанда 15 ай бойы жұмыс істейді. Өзі  пайда болған күннен бастап, казревком  қазақ халқының Кеңестік автономиясын жария ету жөніндегі қыруар көп  әзірлік жұмыстарын жүзеге асырды.

1920ж. 17 тамызында РК ФСР  Халық Комиссарлары Кеңесі қазақ  Республикасы жөніндегі РКФСР  құрамына астанасы Орынбор қаласында  болтаын “Қырғыз (қазақ) Кеңестік  автономиялық социалистік республикасын  құру туралы” Декрет қабылдады  (В.И.Ленин, РКФСР Бүкілресейлік  Орталық атқару Комитеті мен  Халық комиссарлары кеңесі М.И.  Калинин қол қойған).

1920ж. 4-12 қазанында Орынборда  өткен Қазақстан Кеңестерінің  құрылтай съезі Қырғыз (Қазақ)  Кеңестік автономиялық социалистік  Республикасы еңбекшілері хұқтарының  Декларациясын қабылдайды, ол Декларация  РКФСР құрамына жеке автономия  болып кіретін КазАССР құрылуын  жұмысшылардың, еңбекші қазақ  халқының, шаруалар, казактар, кызыл  әскерлер депутаттары Кеңестерінің  Республикасы ретінде бекітті.  С.Мендешевті бас етіп, Орталық  атқару комитетін (ОАК) және  В.Радус-Зеньковичті бас етіп  халық комиссарлары Кеңесін (ХКК)  сайлады. 

1924ж. қазанында Қазақстан  территориясы мен Орта Азияның  территориясының межеленуі өткізілді.  Тарихи бойынша қалыптасқан қазақтар  мекендеген аумақтары енді КАССР  құрамына кірді. Бұрынғы Түркістан,  Хорезм, Хиуа республикалардың 40% территориясы 1,5 млн адамдарымен КАССР аумағына  кірді. Қазақстан территориясы 2,8 млн. км2 дейін кеңейді. Республиканың  мөлшері РСФСР-дан кейін екінші  орын алды. Қазақстан шекарасы 2200 км дейін өсті. Оңтүстік тұрғындардан  саны 4,8млн-нан 6,5 млн-ға дейін  көбейді. Қазақтардын саны –  59,9%.

Кеңес ұлттық-мемлекеттік  құрылысы 1936ж. желтоқсанында аяқталды.СССР Конституция бойынша Қазақстан  АССР кеңестік республикасына өзгертілінген. Бірақ Қазақстан сол қалпы  құқықсыз, қатан түрде орталыққа  бағынған СССР құрамындағы республика болып қалған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Тоталитарлық  саяси жүйенің пайдасы мен залалдары

 

Тоталитарлық – (латын сезінен  – totalis барлық, толық) қоғамдағы мемлекеттік  билік бір топтың, бір партияның  қолында шоғырланған, елде демократиялық  бостандық пен саяси оппозицияның болуына тыйым салған режим. Мемлекет жеке адамның барлық істерін бақылауға  алады. Тоталитарлық режимде:

1. Тек бір партия билік жүргізеді.

2. Басқару қатаң түрде бір орталықтан  жүргізіледі.

3. Бір идеология ғана жарияланады.

4. Еркін пікір айтуға тыйым салынады.

5. Репрессия, күш қолдану мемлекеттің  ең негізгі функциясы болып  табылады.

Бұл режимнің қалыптасуы халықтың белсенділігімен  болады. Әдебиетте тоталитаризмді «бұқаралық қозғалыстың диктатурасы» деп атайды. (Сталин, Мао Цзе Дун, Гитлер, Муссолини), әйгілі ғалым Ф.Хайектің пікірі бойынша  «Тоталитаризмнің ұрығы әр формадағы  коллективизмге және индивидтті, оның дара ұмтылыстарын қандай да болсын қоғамдыққа бағындыруда».

1917 жылғы Қазан төңкерісі, ұрандап  келген социалистік идея қазақ  халқына бостандық орнына қайғы  мен қасірет әкелді. Кеңес Одағының  миллиондаған халқы сияқты біздер  де тоталитарлық жүйенің қыспағына  ұшырадық. 1918 жылғы Азамат соғысындағы  қырғын, 20-шы жылдардың басындағы  ашаршылық, жаппай ұжымдастыру  кезіндегі ұрда-жық саясат қазақ  халқын тұралатып тастады. Осы  зобалаңның зардабынан 3 млн-ға жуық  адамымыздан айрылдық. Осылай ес  жиып, етек жинауға мүмкіндік  бермеген тоталитарлық өктем  саясаттың шоқпары тағы да  қазақ даласына төнді. 30-жылдардың  басында республика қарапайым  халыққа қырғидай тиіп, адам тағдырын  тәлкекке салған ГУЛАГ жүйесінің  бір аймағына айналды.

Азамат соғысының айбынды батыр¬ларының  бірі, Кеңес Одағының тұңғыш маршалдарының  ішінде шоқтығы биік тұратын М.Н.Тухачевский 20-шы жыл¬дары Тамбов губерниясындағы  көтері¬ліс¬ке қатысқандарды ғана емес, олардың отбасы мүшелерін де қырғынға ұшы¬рат¬ты. Кронштадт бүлігін  басу кезінде де осы қолбасшы басқарған  әскерлер өте қатыгездік көрсетті. Ал, сол М.Н.Туха¬чев¬скийдің өзін де тоталитарлық жүйе құтқарған жоқ: өзі, зайыбы, шешесі, жақын екі қарындастарының  бәрі 30-шы жылдардың аяғында қуғынға  ұшырап, құрбан болды.

Айтулы мәселеге байланысты Қазақстандағы  тарихи демографиялық үрдістердің  орны айрықша. Кеңестік тоталитарлық жүйе кезеңінде халықтың демографиялық  құрамы өзгерістерге ұшырап отырды. Соғыс  жылдарында және одан кейінгі кезеңде  халықтардың лек-легімен республикамызға  күштеп қоныстандырылуы, олардың тууы мен өлімі, шектеулері алынғаннан кейінгі  атамекеніне оралу кезіндегі  тарихи-демографиялық дамуы, олардың  сандық, жыныстық көрсеткіші жөнінде  ғылыми талдаулар жасалды. Бұл мәселе М.Х. Асылбеков пен А.Б. Галиевтің, А.Н. Алексеенконың, М. Тәтімовтің, Л.Т. Қожекееваның, М.Х. Асылбеков пен  А.И. Құдайбергенованың бірлескен  авторлықтағы зерттеулерінен көрініс  тапты.

Тоталитарлық жүйенің тұсында  арнайы жазалау орындары - еңбекпен түзеу колониялары үздіксіз жұмыс  істеді. Түрлі себептермен тұтқындалғандар  мен күштеп қоныс аударылған халықтардың  «отанын сатқандар» ретінде лагерлерде, жазасын қалай өтегендігі туралы С.Д. Дильманов, Қ.С. Алдажұманов, Г. К. Бельгер, О. Дымов және т.б. еңбектерінде айтылады.

Жаппай саяси қуғын-сүргінге ұшырату - Қазақстан тарихының ең қайғылы  беттерінің бірі. ХХ ғасырдың 30-50-ші жылдары  қазақ халқының ерекше кезеңі еді. Тоталитарлық жүйе біржолата қалыптасып күшейген, әміршілдік-әкімшілік басқару жүйесі кең қанат жайған шақ болатын. Қатыгездікке толы саяси қуғын-сүргін, ғаламдық шаруашылық - экономикалық тәжірибе - бұның барлығы алаш жұртының тарихында  және қазақ елінің жадында өшпейтін қайғы мен қансыраған жараның  орнын қалдырғаны анық.

Саяси саланың, басқа да салалардың өзара қарым-қатынасының мазмұнын анықтау көп жағдайда  
байланысты. Сондықтан саяси режим және саяси сала іштей өзара байланысты құбылыс. Саяси режим — саяси және қоғамдық өмірді ұйымдастырудың және оның өмір сүруінің тәсілі. Мәселен, тоталитарлық саяси режим коғамдық өмірді күштеп реттеумен, қысым көрсетумен, қоғам мен жеке адамды мемлекеттің жұтуымен, коғамдық сананың саяси билікке бағынуымен, халыкты саяси биліктен, меншіктен, жалпы адамзаттық мәдениеттен ажырату мен сипатталады. Біз 70 жылдан астам уақыт осындай режимде өмір сүрдік. Қазақстан Республикасында мемлекеттік өкімет билігі оның заң шығару, аткару және сот билігіне бөлу принципіне негізделген. Соған сәйкес мемлекеттік органдар өз өкілеттігі ауқымында іс-әрекет жасайды. 
 Әлемнің өркениетті елдеріндегі өмір тәжірибесі коғамның саяси жүйесінің тұрақты өмір сүруі үшін билікті ажырату кажеттігін көрсетті. Биліктің әр саласы занда көрсетілген тиісті қызметін нақтылы атқаруы керек, сонымен катар дербес, баска биліктерді толықтырушы, екінші жағынан олардың қызметінің занда көрсетілген дәрежесінен ауытқымауын қадағалаушы да болуы керек.

Тоталитарлық жүйе миллиондаған азаматтардың тағдырын қиды. Сол жылдары ұлттық мүддені қорғаған зиялыларды, қарапайым  еңбек адамдарын жазықсыз қудаласа, кейіннен бұл саясат шекаралық аймақтағы  тұтастай халықтарды туған жерінен  айырып, басқа аймаққа күшпен жер  аудартты. Оларды қоныстандырған жердің негізгі қатарында Қазақстан  да бар болатын. Осындай аласапыран заманда Қазақстандағы демографиялық  ахуалдың күрт төмендеуін жер аударылғандар  толықтырды.

Тоталитарлық – ол индустриализация, модернизация дағдарысы кезеңіндегі  қоғамның «реакциясы» мұндай кезеңде  қоғам үлкен қиыншылыққа келеді: дәстүрлік құрылымдар бұзылады, адамдарда  сезімнен айырылу, жалғыздық пайда  болады.

Үстемдік жүргізетін – идеологияға  соның саяси іс-әрекетінің мазмұнына  әсер ететітіне қарай. Тоталитаризмді негізінен коммунизмге, фашизмге және ұлтшылды-социализмге бөледі.

Тоталитарлық тәртіпте жалғыз көпшілік партия қалыптасады. Билікті сол жүргізеді. Ол партия оған кірген мүшелердің     өз     еркімен     және    демократиялық    жолмен ұйымдаспайды. Көсемнің ырқымен, соның айналасында құрылады.       

Ондай қоғамда идеологияның рөлі үстемдік етеді. Ол барлық бұқара ақпарат құралдарын қолданады. Солардың күшімен жұртшылықты өз теориясының «шындығына» сендіруге тырысады. Идеологияны көсем анықтайды. Ол өз әрекеттерін биік бір арман- мұратқа жету мақсатымен бүркемелейді. Ол Гитлердің айтқанындай, басқалармен салыстырғанда бір нәсіл не ұлттың пешенесіне жазылған артықшылығы, Франконың христиандық қоғамы, Сталиннің бұрмаланған социализм идеялары сияқты болуы мүмкін. Басқаша ойлауға мүмкіндік бермейді.

 

 

 

 

 

 

ІІІ ТОТАЛИТАРИЗМ САЛАСЫНДАҒЫ ЗЕРТТЕУЛЕР

3.1 Кейбір елдердің  тоталитарлық жүйедегі тәжірибесі

 

Адамзат баласы жаратылғалы талай-талай  дүрбелеңге толы қасіретті замандарды басынан өткеріп келеді. Олардың ішінде, әсіресе, жиырмасыншы ғасырдың еншісіне тиетін зұлматтардың орны бөлек. Екі дүниежүзілік соғыс шарпыған өрт миллиондаған адамдардың өмірін қиды. Дәуірдің осы кезеңінде тарих небір саяси тұлғаларды өмірге алып келді. Тарихқа диктаторлар атауымен енген олар дүниежүзілік саясатқа ықпалын жүргізіп қана қоймай, жеке билікті өз уысында ұстап тұруды мақсат тұтты. Тоталитарлық режимдердің серкелері туындаған әртүрлі саяси құбылыстарға сәйкес өз халқын құрбандыққа шалумен бірге негізін өздері қалаған режимдердің тұтастығы мен беріктігін сақтап қалу бағытында небір айла-шарғыларға барып, бірде шегініп, бірде алға басып, дегеніне ұмтылды. Ал мұны жай тілмен айтқанда, саясат дейді. Саясат дегенің әрдайым ақыл-ойға, кемеңгерлікке бағына бермейтіні тарих дәлелдеген шындық. Үлкен саясатта кәдімгі өмірдегі сияқты ақыл-оймен қатар қарсыласыңды мойындататындай қорқыныш пен үрейге құрылған күш білекке де сүйенуге тура келетіні тағы да тарих дәлелдеген ақиқат.