Негизги куралдар

МАЗМҰНЫ 

    КІРІСПЕ

    Бухгалтерлік  есеп ұйымның қаржылық ақпаратын  белгілі бір әдістермен тәсілдері  бойынша есептейтін, өлшейтін және оны өңдеп тасымалдайтын жүйе. Ол кәсіпорынның жұмысын толығымен бақылап, оны басқару үшін бағыт-бағдар беріп алдағы уақытта істелінетін жұмысын жоспарлап және ұйымның болашақтағы атқарылатын жұмысына экономикалық талдау жасайды.

    Бухгалтерлік есептің басты міндеті - кәсіпорындар мен ұйымдардағы болып отыратын үдерістерді алдымен бақылап, орындалған жұмыстар мен атқарылған қызметтердің нәтижесінде өндірілген өнімдерді олар үшін жұмсалған материалдар мен шикізаттарды, қаржы қаражаттарды сандық өлшемге келтіріп және оны арнайы құжаттарда көрсету.

    Сонымен, бухгалтерлік есеп бүкіл халық шаруашылық есебінің ең басты  негізі болып табылады.   

    Осы курстық жұмыста қарастырылатын тақырып негізгі құралдарды жөндеудің  есебі.

    Сонымен негізгі құралдар дегеніміз не? Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс  үрдісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт бойы пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.

    Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты, сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996 ж. 18 қарашадағы № 6 қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құралдар мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына байланысты жіктеледі.

    Негізгі құралдарға - қозғалмайтын мүлік, жер  учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналары мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы басқалары жатады.

    Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының  бухгалтерлік есеп жөніндегі 1996 жылғы 13 қарашадағы Қауылысымен бекітілген № 6 «Негізгі құралдар есебі » бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.

    Негізгі құралдар есебін реттейтін негізгі  нормативтік құжаттар болып табылады:

1. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Заңы;
2. №6 бухгалтерлік стандарт «Негізгі құралдар есебі» (Бухгалтерлік есеп бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясының         1996 жылы 13 қарашада №3 Қаулысымен бекітілген);
3. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспары (Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің 18.09.2002ж. №438 бұйрығымен 21.10.03 ж №372 өзгертулермен бекітілген).

    Негізгі құралдар кәсіпорынға келесі жолдармен  түседі:

    1. сатып алу;

    2. объект құрылысының нәтижесінде; 

    3. құрылтайшылардың үлес қосуы  бойынша;

    4. тауар-айырбас операциясы нәтижесінде;

    5. басқа ұйымдармен және адамдармен  сыйға тартылған кезде;

    6. түгендеу кезінде анықталған  артықшылықтары.

    Ұйымдағы  негізгі құралдардың пайдалану  барысында табиғи және сапалық жағынан  тозады. Бүтін бөлігі, яғни табиғи пішінінің  барлық тетіктері бір мезгілде, бір  уақытта іске жарамсыз болып қалмағанымен, негізгі құралдардың бір бөлшегінің жарамсыз болып, соның себебінен негізгі құрал істен шығуы мүмкін. Тіпті іске жарамды болғанның өзінде кейбір бөлшектерінің тозуының әсерінен өнім өндіру қабілетінің азаюы да ғажап емес. Сонымен қатар сапалық жағынан тоза бастаған кейбір негізгі құралдарды да толығымен ауыстыруға кәсіпорынның қаржылық жағынан мүмкіндігі болмай, пайдаланып жүруі мүмкін.

    Негізгі құралдар бухгалтерлік есебінің негізгі  мақсаттары:

• негізгі құралдардың қолдану орындары бойынша қолда бар екендігі мен бүтіндігін бақылау;
• құжаттамамен дұрыс рәсімдеу және уақытында олардың кіріс етілу, шығуы және қозғалыс есебінде көрсету;
• негізгі құралдарды жаңартуға қаражаттарды тиімді шығындауды бақылау;
• кәсіпорынның шығындарына қосу үшін тозумен және пайдаланумен байланысты шаруашылық құнын есептеу;
• жұмыс машиналарын, өндірістік алаңдарды, құрал–жабдықтарды, көлік құралдарын және басқа негізгі құралдарды тиімді қолдануды қадағалау;
• негізгі құралдардың объектілерін есептен шығарудың нәтижелерін нақты анықтау.

    Кәсіпорындар өздерінің негізгі құралдарын пайдалану мерзімі уақытынан бұрын жоғарыда айтылғандай тозып, істен шығып қалмау үшін белгілі бір уақыт аралығында жөндеп отырады.

    Елде нарықтық қатынастардың дамуы кәсіпорын мен ұйымның қаржы-шаруашылық қызметінің жеке бөлімдерінде есептің, соның ішінде негізгі құралдар есебі мен оларға салық салу есебі іс-шараларына  жаңаша қарауға итермелейді.

    Материалдық активтерді негізгі құралдар деп  танитын тұста бағалауға бірыңғай қарау қажетті шарт болып табылады. №6 «Негізгі құралдар есебі» БЕС мен №16 «Негізгі құралдар» ҚЕБХС-на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша бағаланады: бастапқы құн немесе өзіндік қүн, ағымдағы құнмен, өткізу құнымен, жойылу құны, амортизациялық құнмен, баланстық құнмен.

    1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ 

    1.1Негізгі  құралдар туралы тусінік 

    Бухгалтерлік  есепте негізгі құралдар деп өндіріс  үрдісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.

    «Негізгі құралдарға» – қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы басқалары жатады [2, 157 б.].

    Көлеміне  немесе бағасына (арзан-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану мерзімі бір  жылдан аспайтын өндіріс құралдары  негізгі құралдардың қатарына жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына кәсіпорынның қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып, салынып біткен, бірақ әлі пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған үстеме шығындардың есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер, сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.

      Барлық «Негізгі құралдар» өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әртүрлі станоктар, двигательдар, құрал-саймандар, өлшеуіш аспаптар және тағы басқа жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі құралдар жатады.

    Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне қарай  барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман (тоғай) шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады. 

    1.2 Негізгі құралдардың жіктемесі 

    Негізгі құралдар – материалдық активтер, олар:

• компания немесе тауарлы-материалдық қорларды жабдықтау және қызмет атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін қолданылатын;
• әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды;

    Негізгі қаражаттың обьектілері үшін пайдалы  қолдану мерзімі белгіленеді, бұл:

• компания активтік пайдалану болжанып, күтілетін (есептік) кезең;
• компания активі пайдаланып, жасауды көздейтін бұйымның саны. Басқаша айтсақ, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық пайдасын алу болжанатын кезең.

    Негізгі құралдардың обьектісі актив ретінде мынандай жағдайларда пайда алады деп сендіруге болатын болса:

• компания активке байланысты болашақ экономикалық пайда алады деп сендіруге болатын болса;
• активтің өзіндік құны сенімді бағаланса [12, 146 б.].

      «Негізгі құралдарды» халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.

    Егер  кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі  құралдардың бәрі тек қана ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.

    Егер  кәсіпорынның балансында осы ұйымның  негізгі қызметінен басқа салаларында қызмет атқаратын өндірістері мен бөлімшелері болса, онда осы бөлімшелер өндірістің атқаратын қызметтерінің сипатына сәйкес келетін халық шаруашылық саласы қызметі түріндегі топқа жатады.

    Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне қарай мынадай топтарға бөлінеді: