Ұлттық қор

Мазмұны

Кіріспе .........................................................................................................              3

І. Бюджеттен тыс қорлар ............................................................              5

1.1 Бюджеттен тыс қорлардың мәні.........................................................              5

1.2 Қазақстан Республикасының бюджеттен тыс қорлары ...................              10             

ІІ. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының

                жалпы сипаттамасымен басқаруы.........................................              13

2.1 Ұлттық қордың қалыптасуы мен пайдалану көздері .........................              13

2.2 Ұлттық қорды басқару ..........................................................................              18

2.3. Ұлттық қордың жалпы рыноктық құны .............................................              22

Қорытынды.................................................................................................              24

Қолданылған әдебиеттер: ........................................................................              25

Кіріспе

Нарықтық қатынастарға көшу барысында экрномикалық және әлеуметтік салаларды қаржыландыруда бір ғана бюджет қаражаттары жеткіліксіз бола бастады. Сондықтан қосымша қаржы көздерін іздестіру қажет болады. Бюджет қорымен қатар 1991 жылдан бастап мақсатты бюджеттен тыс қорлар құрылып, жұмыс істей бастады. Бюджеттен тыс қорлар мемлекеттің қаржы буындарының бірі болып табылады.

Бюджеттен тыс қорлар мәні жағынан - бірқатар қоғамдық қажеттіліктерді және оперативті дербестілік негізде кешенді жұмсалатындарды қаржыландыру үшін мемлекет тартатын қаржы ресурстарын қайта бөлу және пайдалану нысаны.Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры - бюджеттен тыс қоры болып табылады.

Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры - Ұлттық банктегі шотында шоғырландырылатын, мемлекеттің қаржы активі түріндегі, сондай-ақ материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүлік түріндегі активтері болып табылады

Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының пайда болуы экономикада үлкен рөль атқарады. Ол мемлекеттің қорланымдарын қалыптастыру, сонымен бірге дүниежүзілік бағалардың тәуелділігін төмендету мақсатында жасалынады. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының пайдалану көздері болып, мемлекеттің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етуге, қаржы активтерінің және материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің қорлануына, экономиканың шикізат секторына тәуелділігін және қолайсыз сыртқы факторлардың ықпалын төмендету болып табылады. Қазақстанның Ұлттық қорын қалыптастырудың негізгі бір себебі болып, болашақ ұрпақ үшін қорланымды және елдің экономикасын келеңсіз сыртқы факторлардан қорғану үшін қаржы резервтерін шоғырландырады.

Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңес берушісі болады.Ол консультациялық - кеңесші органы,яғни Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Ұлттық қорын тиімді пайдалану және оны қаржылық акктивтерге және материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктерге орналастыру жөнінде ұсыныстар талдап-жасаушы. Кеңестің негізгі міндеті қорды пайдалану мәселелері бойынша Президентке жәрдемдесу және ұсыныстар жасау болып табылады. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңестің ұсынысы бойынша Ұлттық банкпен бірлесіп Үкімет айқындайды

Осылардан барып, бұл курстық жұмыстың мақсаты - бюджеттен тыс қорлардың мәні, қажеттілігі жайында және де Қазақстан Республикасы Ұлттық қордың қалыптасуы, басқару жайларында негізгілерін ашып көрсету болып табылады.

Бұл курстың негізгі мазмұнын «Бюджеттен тыс қорлар», «Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының жалпы сипаттамасымен басқаруы» сияқты екі бөлімді құрайды.

І бөлім. Бюджеттен тыс қорлар

1.1 Бюджеттен тыс қорлардың мәні

Жалпы мемлекеттік көлемде республикалық және жергілікті бюджеттер қаржы ресурстарын ұйымдастырудың ең белгілі нысаны болып табылады.

Бірақ нарықтық қатынастарға көшу барысында экрномикалық және әлеуметтік салаларды қаржыландыруда бір ғана бюджет қаражаттары жеткіліксіз бола бастады. Сондықтан қосымша қаржы көздерін іздестіру қажет болады. Бюджет қорымен қатар 1991 жылдан бастап мақсатты бюджеттен тыс қорлар құрылып, жұмыс істей бастады.

Бюджеттен тыс қорлар – мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды буыны мемлекеттің қатаң белгілі бір мақсаттарға пайдаланатын және заң жүзінде қалыптасуының бекітілген көздері бар ақша ресурстарының жиынтығы болып келеді. Экономикалық категория ретінде бюджеттен тыс қорлар бірқатар қоғамдық қажеттіліктерді қаржыландыру үшін мемлекет тарапынан қаржы ресурстарын қайта бөлу және пайдалану жөніндегі қатынастар болып табылады.

Бюджеттен тыс қорлардың пайда болуы әлеуметтік- экономикалық дамудың қажеттіліктерінен туындады: қатаң функциялық мақсаттарға жұмсалатын мемлекеттің қаржы ресурстарының бір бөлігін оқшауландыру, мемлекеттік бюджетті оған тән емес шығыстардан жеңілдету, бір жағынан бюджет тапшылығын төмендету қажет болды. Белгілі бір дәрежеде бұл мемлекеттің жұмыс істеуімен тікелей байланысты емес шығыстардың ауыртпалығын шаруашылық органдарына аударуды қажет етті; бұл мақсатқа экономиканы тұрақтандыру қоры (кейін экономикалық жаңғырту қоры) сай болды.

Басқа жағдайларда, нарыққа өту кезінде халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі жағдайында оны неғұрлым сенімді және тиімді қорғау мақсатымен әлеуметтік мұқтаждарға жұмсалатын кейбір шығыстарды бөлу және оларды жабудың көздерін межелеу үшін де қажет болды. Бұл міндеттерді Зейнетақы қорының, әлеуметтік сақтандыру қорының, халықтың әлеуметтік қорғаудың біріңғай одақтық – республикалық қорының, жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің мемлекеттік қорының шешуін қажет етті.

Бірқатар қорлардың – жол қорының, әскери өндірісті конверсиялау қорының, түрлі арналымының инновациялық қорларының және басқаларының өте-мөте тар мақсатты арналымы болды.

Бірқатар қорлар, мәселен, экономиканы тұрақтандыру қоры, халықты әлеуметтік қорлаудың біріңғай одақтық – республикалық қоры уақытша қызмет етті – бұл экономиканың дағдарысты жағдайында мұндай қорлардың қаражаттарын қалыптастырудың қиындықтарымен, оған жұмылдырылатын қаражаттардың белгілі бір иесізденуімен, бөлу кезінде ресурстарды қайтарусыз пайдаланудағы қорды қалыптастыру субьектілерінің мүдделіксіздігімен түсіндіріледі.

Жалпы бюджеттен тыс қорлардың жұмыс істеуі сайып келгенде, бүкіл қоғам мүддесі үшін жүзеге асырылады, оны нығайтуға бағытталған және қаржы қатынастарының бұл нысанының әлеуметтік – экономикалық мәні осында болып келеді. Бюджеттен тыс арнаулы қорлардың мемлекеттік бюджетпен бірге қосарлана қызмет етуі қаржы қатынастарын саралауға, олардың бір бөлігін тармаландандырылған сфералары бағыттауға, қаржылық қызметтің әр түрлі бағыттарында бұл қатынастардың өзіндік әртараптандыруына жеткізуге мүмкіндік береді.

Бюджеттен тыс қорлар өзінің функциялық – мақсатты арналымы бойынша да, басқарудың деңгейі жағынан да өте әр түрлі. Мақсатты арналымы бойынша бюджеттен тыс қорлар әлеуметтік және экономикалық, ал басқару деңгейне қарай мемлекеттік және аймақтық болып бөлінеді.

Экономикалық қорлар – экономикалық дамудың проблемаларын шешуге арналған қорлар.

Әлеуметтік қорлар қоғамының әлеуметтік проблемаларын шешуге аранлған қорлар болып табылады.

Мемлекеттік қорлар – бұл мемлекеттік деңгейде, ал аймақтық қорлар аймақтық деңгейде қалыптасатын қорлар.

Бюджеттен тыс қорлардың көздері тұрақты және уақытша болуы мүмкін.

Бюджеттен тыс қорлардың ақша қаражаттарын жұмсаудың негізгі бағыттары мыналар:

-         жарғылық қызмет;

-         артық ақшалардың белгілі бір үлесін қаржы активтеріне инвестициялау;

-         коммерциялық қызмет.

Бюджеттен тыс қорлар мемлекеттің қаржы буындарының бірі болып табылады. Өзінің мәні жағынан бюджеттен тыс қорлар - бұл, жоғарыда атап кеткеніміздей, бірқатар қоғамдық қажеттіліктерді және оперативті дербестілік негізде кешенді жұмсалатындарды қаржыландыру үшін мемлекет тартатын қаржы ресурстарын қайта бөлу және пайдалану нысаны.

Арналымы - мына арнаулы мақсатты аударымдар есебінен мақсатты шараларды қаржыландыру:

a)     арнаулы мақсатты салықтар;

ә) қарыз және ақшалай – заттай лотореялар өткізу есебінен ;

б) бюджеттен берілетін субсидиялар есебінен;

г) қосымша анықталған кірістер мен үнемделген қаржы ресурстары;

д) ерікті жарналар мен заңи және жеке тұлғалардың қайырымдылықтары.

Бюджеттен тыс қорлардың көмегімен:

                 отандық кәсіпорындардың қаржыландыру, қаражаттандыру, несиелендіру жолымен өндіріс процесіне ықпал жасауға;

                 арнайы белгіленген көздер мен қоршаған ортаны ластағаны үшін айыппұлдар есебінен қаржыландыра отырып, табиғат қорғау шараларын қамтамасыз етуге;

                 зейнетақылар, жәрдемақылар төлеу, жалпы әлеуметтік инфрақұрылымды қаражаттандыру және қаржыландыру жолымен халыққа қызметтер көрсетуге;

                 қарыз беруге, соның ішінде шетел мемлекеттерін қоса шетелдік әріптестерге беруге болады.

Бюджеттен тыс қорлардың жұмыс істеуі ұйымы биліктің мемлекеттік органдарының - орталық, республикалық және жергілікті органдарының қарамағында болады.

Бюджеттен тыс қорларды қалыптастырудың көздері шешілетін міндеттердің сипатымен және ауқымдалығымен алдын ала анықталады. Көздердің әралуандылығы мен олардың мөлшеріне сол бір кезеңдегі елдің экономикалық және қаржы жағдайы әсер етеді.

Сөйтіп, бюджеттен тыс қорлардың қалыптасуы көздерінің салыстырмалы тұрақты да, сондай-ақ уақытша да сипаты болады. Әкімшілік–аумақтық бірліктер бойынша ажырай отырып, олар мемлекет аумағында әр түрлі болуы мүмкін.

Бюджеттен тыс қорларға түсетін қаражаттарды жұмсаудың бағыттарына қорлардың арналымы, нақтылы экономикалық жағдайлар мен әзірленген және іске асырылатын бағдарламалардың мазмұны себепші болады. Қаражаттардың бір бөлігі құрылтайшылық қызметке бағытталады, сонымен бірге бағалы қағаздарға салынады. Біріншіден, ақша қаражаттарын пайдалану оларды жасаудың уақытымен жиі тура келе бермейтіндігіне, екіншіден, инвестициялардан алынған кірістер тиісті қордың шығындарын қаржыландырудың қосымша көздері болып табылатындығына байланысты бюджеттен тыс қорлар инвестициялар мен қаржы рыногының қатысушылары болады.

Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар мен мемлекеттік емес қорларды ажырата білген жөн; соңғылары бірқатар мемлекеттік бюджеттен тыс қорларға, мысалы, мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары, әр түрлі ізгілік, тік, соның ішінде халықаралық қорларға ұқсас болғанымен өзінің мақсатты арналымы бойынша өте сан алуан болып келеді. Сондай- ақ бюджеттен тыс қорлар және мақсатты қаржыландыру қоры болып ажыратылады, бұл қорлар 1996 жылға дейін мемлекеттік бюджеттің құрамында болып келді: жер қойнауын қорғау және минералды-шикізат базасын толықтырудың республикалық қоры, табиғатты қорғаудың республикалық қоры. Мұнда қаралған басқа да қорлар мезгіл – мезгіл, 1992-1996 жылдар ішінде мемлекеттік бюджетке енгізіліп, одан шығарылды. Бұл қаржы жүйесінің қалыптасу процесін, оның құрылымының оңтайлы нұсқасын іздестіруді қамтып көрсетеді.

Барлық бюджеттен тыс және басқа қорлар, шаруашылық жүргізуші субьектілердің қорлары (жарғылық капитал,резервтік капитал, амортизациялық, валюта, жөндеу,қорлану, тұтыну және басқа қорлар )үшін қабылдауға болатын «арнаулы қорлар» термині қолданылуы мүмкін, мұның өзі олардың мақсатты арналымын баса көрсетеді.

Өтпелі кезеңдегі бюджеттен тыс қорлардың жалпы проблемасы төлеушілердің қаржылық жайсыз жағдайынан жобаланған көлемдегі олардың қаржысын қалыптастырудың қиындықтары: олардың көбісінің залалдылығы, өзара берешектер, төлем қабілетсіздігі, яғни осындай келеңсіз жағдайлар болып табылады. Нәтижесінде қордың бюджеттері теңгерімсіз болып келеді және шұғыл әлеуметтік - экономикалық мұқтаждарды мақсатты қаржыландыру жөніндегі шаралар қамтамасыз етілмеді.

Қазақстанда мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар 1999 жылдан бастап мемлекеттің қаржы ресурстарын орталықтандыру саясатын жүргізуге байланысты мақсатқа сәйкес емес деп танылды: қорлардың қаражаттары республикалық бюджетке шоғырландырады.

Алайда дүниежүзілік практика қоғам тарапынан қаражаттардың жұмсалуына бақылауды қамтамасыз еткенде мемлекеттің қаржы ресурстарын оперативті басқару мақсатымен оларды дербес қалыптастыруды орталықсыздандырудың және пайдаланудың тиімділігін растайды.

1.2 Қазақстан Республикасының бюджеттен

тыс қорлары

Қаржы институттардың - бюджеттен тыс қорлардың ақша қаражаттары қозғалысын 1998 жылға дейін Қазақстан Республикасында жұмыс істеген кейбір қорлардың мысалында қарауға болады.

Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры . Бұл қор сақтық әдісімен жасалды.

Жасалу көздері:

1)                кәсіпорындар мен ұйымдардың сақтық жарналары (немесе арнаулы салық);

2)                мемлекеттік бюджеттің қаражаттары;

3)                санаторийлерге, демалыс үйлеріне, курорттарға жолдамаларды сатудан түскен табыс;

4)                басқадай көздер;

Қордың қаражаттары мыналарға жұмсалады:

1)                Жәрдемақылар төлеуге (еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша жүкті болғанда және босанғанда берілетін ; балаға оның белгілі бір жасқа толғанға дейін қарауға берілетін; көмектің басқа түрлері).

2)                Санаторлық –курорттық қызмет көрсетуді қаржыландыруға .

3)                Кәсіподақтардың қызметін материалдық қамтамасыз етуге.

Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры.

Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының міндеттері: