Кәсіпорынның ұйымдық құқықтық нысандары

АҚША, НЕСИЕ, БАНКТЕР ТУРАЛЫ НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР

1 тақырып. Ақшаның мәні және қызметтері

Сабақ формасы: тәжірибелік сабақ

Сабақ  мақсаты: Ақшаның мәні және қызметтері туралы алған ілімдік тәжірибе жүзінден білімдерін бекіту.

Тақырып бойынша сұрақтар:

1.Ақшаның қажеттілігі

2. Ақшаның пайда болуы және мәні

3. Ақшаның формалары мен түрлері

4. Ақшаның қызметтері

Келесі тақырыптарға студенттердің баяндамасы және оларды  талқылау:

1)  Қазақстан Республикасының  қазіргі ақша саясаты

2) Қоғамдағы жинақтау мен сақтаудың негізгі формалары және олардың болашағы

3) Батыс экономистері жұмысындағы ақша ілімі

«Ақшаның уақытша құны» тақырыбына есептер шығару

Жай пайыздар жүйесі бойынша операцияларды

дамыту моделдері

           Коммерциялық, несиелік және басқада қаржылық келісімдерде пайыздық есептеулер кеңінен қолданылады. Бұл кезде келісуші жақтар қаржылық немесе несиелік келісімдер бекіте отырып, сол немесе басқа уақытша кезең (есептеу кезеңі) : күн, ай, тоқсан, жыл үшін пайыздық ставканың мөлшерін -табыстың салыстырмалы көлемін ескереді.

          Келісім жағдайына байланысты пайыздар тұрақты база (жай пайыздар) немесе кезекті өзгермелі (пайыздар пайыздарға есептеледі-күрделі пайыздар) негізінде есептелуі мүмкін.

           Жай пайыздарды арттырудың негізгі формуласы келесі түрде болады:

                  S=p*(1+i%/100%)                                                    (1)

мұндағы   S-пайызды есептегеннен кейінгі өскен сома;

           P-қарыздың алғашқы сомасы;

           I%-жай пайыз ставкасы;

           n –келісім мерзімі(ссуда немесе депозит мерзімі),  

                  жылдардағы.

     Мысал 1

ААҚ «Лика»  3 ай мерзімге 100 000 тг мөлшерінде пайыз есептеумен келісім қызметінің соңына 16%  жылдық есеппен депозит ашады. Келісім мерзімінің соңы бойынша банктен тапсырыс беруші алатын ақша сомасын анықтау талап етіледі.

Шешімі: Берілгендерді (1.1) формуласына қойып келесі өрнекті аламыз:

S=100 000*(1+16%/100%*3/12)=104 000 тг

        Есептелген жай пайыздар сомасы келесі формула бойынша анықталады (2).

                  I=P*(I%*n/100%)=P*i*n                                       (2)

мұндағы   I-жай пайыз сомасы;

           P-пайыз есептелетін сома;

           I%-жылдық пайыз ставкасы;

            n-пайыз есептеу мерзімі.

                     I=i%/100%                                                                  (3)

мұндағы  I-жылдық пайыз ставкасының қатысты шамасы;

                  i%-жылдық пайыз ставкасы, %.

                  n-параметрі бүтін сонымен бірге бөлшек сан болуы

                    мүмкін.

                     n=t/K                                                                             (4)

мұндағы   t - пайыз есептеу кезеңінің ұзақтығы,

              K-жылдағы күндер саны (360,365,366).

             (4) формуласына сәйкес (1). формуласын мына түрде жазуға 

болады:

                     S=P*(1+i*t/K)                                                            (5)

Өсім коэффициенті келесі түрде есептеледі:

                     Kө=S/P=(1+i*n)                                                         (6)

мұндағы   S-өсім сомасы;

                  P-алғашқы сома;

                  i-қатысты жылдық пайыздық ставка;

                  n-жылдағы есептеу кезеңі.

             Егер пайыздар есептеу кезеңі аралығында (nj) есептеудің әр түрлі интервалында (ij) әр түрлі пайыздық ставка бекітіледі. Онда өсім коэффициенті  мынаған тең:

                       Kh=1+wnj*ij                                                                 (7)

мұндағы  nj-j интервалының ұзақтылығы;

                 Ij-j интервалындағы пайыздық ставка;

                 m-интервалдар саны.

            Әр елдің банктік тәжрибесінде пайыздар есептеу кезінде жылдар- дағы есептелген күндер саны және күндер бойынша мерзімді анықтау әр түрлі.

            Герман тәжрибесінде күнде санын есептеу жыл ұзақтығы 360 күн, ай ұзақтығы 30 күнге негізделген. Француз тәжрибесінде жыл ұзақтығы 360 күн, ал айдағы күндер саны нақты күнтізбелік ұзақтықа тең етіп алынады(28,29,30,31 күнге сәйкес). Ағылшын тәжрибесінде жыл ұзақтығы 365 күн (толық жылда 366 күн), ал ай ұзақтығы күнтізбе бойынша нақты ұзақтыққа сәйкес келеді.

Мысал 2

Есептеу тәжрибесінің әр түрлілігі кезінде пайыздар есептеу үшін күндер  санын анықтау керек, талап етуге дейінгі салым 12.010.99 жылдан  15.03.99 жылға дейінгі аралықта болса.

           Шешімі:

1) Герман тәжрибесінде пайыздар есептеу үшін күндер саны мынаған тең: 20(қаңтардағы салымды сақтау күндер саны)+30(ақпандағы)+15(наурыздағы)-1(салымды алу және қабылдау күні 1 күн болып есептелінеді)=64 күн.

2)     Француз тәжрибесінде, ағылшын тәжрибесіндегі күндер санын есептеу

кезіндегі  пайыздар есептеу үшін күндер санына тең: 20+28+15-1=62 күн.

                Өз бетімен шығару үшін есептер.

1) 700 шартты бірлікті жинақтау үшін банкке 500 шартты бірлікті

қанша мерзімге салу қажет, егер банк 20% жылдық жай пайыздық ставка бойынша салымды қабылдаса. K=360

2) Банк 1 млн. теңге сомасын 15% жылдық ставка бойынша,1сәуірден 15 маусыға дейінгі аралыққа несие берді. 18 сәуірде

пайыздық ставка 14%-ке дейін төмендеді; ал 1-ші мамырда10% жылдыққа дейін. Банкке 15-ші маусымда қарыз алушыменқайтарылған жалпы қарыздың сомасын анықтау керек. Есептеу мерзімін анықтау әдісі-француздық.

3)     70 000 тг салым банкке 5-ші ыркүйекте 70% жылдық ставка кезінде салынды.

23-ші қыркүйектен бастап банк салымдар бойынша пайыздық ставканы 65% жылдыққа дейін төмендетті. Қазанда салым иесі есеп шоттан

15 000 тг алды. 12 - ші  қарашада салым жабылды. Пайыз есептеудің ағылшындық тәжрибесін қолдана отырып, салымның кезеңі үшін есептелген

пайыздар сомасын анықта.

4)     200 000 тг мөлшеріндегі депозит 12.03.99 жылы банкке салынды және

25.12.99 жылы талап етілді. Пайыздар ставкасы 80% жылдықты құрады. Есептеу мерзімін анықтауда француз тәжрибесі кезінде пайыз сомасын анықта.

5) Тапсырыс беруші 1 000 тг сомасындағы депозитті 12% жылдық  пайыздық ставка бойынша 10 жыл мерзімге салды. 10 жылдан  кейін тапсырыс беруші алатын ақша сомасын анықтау талап  етілді.

6)     Салым иесі 10 000 тг шамасында 4 айға 6% жылдық пайыздық  ставкамен салым жасады. Салымның өсім сомасын анықта.

7) 20 000 тг мөлшеріндегі алғашқы капитал 90 күннен кейін теңгеге өсетіндей жай пайыздық ставканы анықта.

8) 20 000 тг мөлшеріндегі алғашқы капитал 60 000 теңгеге дейін өскендегі, егер банк есепті 150% жылдық пайыздық ставка бойынша жүргізсе, К=360 болғандағы есептеу кзеңін анықта.

Күрделі пайыздар жүйесі бойынша операцияларды

дамыту моделдері.

           Қаржылық операцияларда күрделі пайыздар жүйесі қолданылады. Егер  есептелетін пайыз I (капиталдан кіріс) P бастапқы капиталмен қосылса және келесі этапта пайыз барлық құрылған сомадан (P+I) есептелінеді. Кей кезде бұл вариант капитализация немесе реинвестірлеу, немесе пайызға пайыз деп аталады. Бұл жағдайда жинақталған капитал сомасы мынаны құрады:

                     S=P(1+i)^n                                                                (8)

мұндағы   i-күрделі пайыздардың жылдық ставкасы

           n-жылдар саны

                    (4) формуласына сәйкес (8) теңдігі келесі түрде болады:

                   S=P+(1+i)^t/K                                                             (9)

мұндағы   t-күрделі пайыздар есептеу күндерінің саны

                 K-жылдардағы күндер саны

                     S=P*Kө                                                                      (10)

мұндағы   Кө-өсім коэффициенті.

  Мысал 4

Күрделі пайыздар формуласы бойынша жедел салым сомасына пайыздар  есептеу. 5.09.98 жылы банк салым иесімен 21 күнге жедел банктік салымға келісім бекітті (салымды қайтару мерзімі 26.09.98). Салым сомасы  15 000 тг.

           Шешімі:

           Пайыздарды есептеу кезеңі 21 күн. 26.08.98 жылы банк салым иесіне салым сомасын (салым бойынша күн сайынғы капитализация есебімен) қайтарады:

S=15 000(1+15%/100%*1/360)^21=15 129.99 тг.

          Күрделі пайыздарды есептеу жылына бірнеше рет жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде әрбір кезеңдегі есептелген пайыздар ставкасвнвң мөлшері бойынша анықталатын жылдық пайыздар ставкасын номиналды жылдық пайыздық ставка деп атайды.

          Мына жағдайда күрделі пайыздарды есептеу тең уақыт аралығы арқылы  жүзеге асырылса j номиналды пайыздық ставкасы көрсетіледі және келесі формула қолданылады:

                     S=P*(1+j/m)^m*n                                                      (11)

мұндағы   j-номиналдық пайыздық ставка;

                 m-жыл үшін есептеу интервалдарының саны;

                 n-жылдағы есептеу мерзімі.

          Келісімнің барлық мерзімі үшін интервалдар саны (N) мынаған тең:

                     N=m*n                                                                         (12)

          Есептелген пайыздар сомасы келесі формула бойынша есептеледі:

I=P*[(1+j%/m*100%)^n-1]

  Мысал 5

Банк салымға 100% жылдық номинал ставкасы бойынша тоқсан сайын пайыздар есептейді. 200 000 тг соммаға 2 жыл үшін есептелген күрделі  пайыздар сомасын анықта.

           Шешімі:

           Есептеу кезеңдерінің санын келесі формула бойынша анықтаймыз (12).  N=4*2=8

                    I=200 000[(1+100/4*100)^8-1]=992 092.9 тг.              (13)

           Өз бетінше шығару үшін есептер.

1) 500 000 тг мөлшеріндегі депозит банкке 3 жылға салынған. 8% жылдыққа тең жай және күрделі пайыдық ставка кезінде есептелген пайыздар сомасын анықтаңдар.

2)  Банк 12 % жылдық номинал ставкасы кезінде салымға ай сайын пайыз есептейді. 250 000 тг сомаға 3 жыл үшін септелген күрделі пайыздар сомасын анықтаңдар.

3)  Банк 21% жылды күрделі пайыздардың жылды ставкасы бойынша, 5 жылға 5 000 000 тг мөлшерінде ұзақ мерзімді несие берді. Несие мерзімінің соңында бір уақыттағы төлеммен өтелуі керек. Өтелген соманы және алынған пайыздар сомасын анықтаңдар.

Бақылау сұрақтары:

1.                  Ақшаның пайда болу себептері және сипаты;

2.                  Ақша тауардың қасиеті және ерекшелігі;

3.                  Ақша ұғымына анықтама беріңдер;

4.                  Ақша қызметтерін атаңдар және оның ерекшеліктерін әр түлі экономикалық

формацияларда қарастырыңыздар;

5.                  Қазіргі жағдайдағы ақша тағайындалуы және ролі;

6.                  Ақша қоғамдық қатынастарды таратушы дегенді қалай түсінесіңдер;

7.                  Неліктен барлық тарихи эквивалент ролі алтынға бекітілген;

8.                  Баға масштабы нені білдіреді;

9.                  Ақшаның айналым құралы және төлем құралы ретіндегі қызметтері

арасындағы айырмашылықты ата.

Әдебиеттер: 7, 8, 9, 10, 13.

2 тақырып. Ақша айналымы, ақша айналысы және ақша жүйесі

Сабақ формасы: тәжірибелік сабақ

Сабақ  мақсаты: Ақша айналымы, ақша айналысы және ақша жүйесі туралы алған ілімдік тәжірибе жүзінден білімдерін бекіту.

Тақырып бойынша сұрақтар:

1. Ақша айналымы, ақша айналысы және төлемайналысы туралы түсініктері.

2.Ақша айналысының эволюциясы.

3.Қазақстанның қазіргі кездегі ақша массасының құрамы..

4.Ақша жүйесі туралы түсінік және оның элементтері мен негізгі типтері.

Ары қарай студенттерге келесі тест сұрақтарына жауап беру                       ұсынылады:

1)                          Билондық ақшалар – бұл :

     А. толық құнды емес ақша             Б. Нақты ақшалар

     В.  Қағаз ақшалар                            Г. Толық құнды ақшалар  

  Д. Дұрыс  жауап жоқ

2)                          Вексельге төлем келісімі:

     А. аваль        Б. авизо      В. акцепт       Г. аллонж  Д. Аверс

3) Вексель бойынша төлем алу бойынша вексель ұстаушының

     тапсырмасын банкпен орындау:

      А. Вексельдер есебі                          Б. Вексельдерді инкосациялау

      В. Вексельдерді домиляциялау       Г.  Вексель протесі

    Д. Вексель кепілдігімен несиелеу

4)  Жергілікті қағаз ақшаларды тарату басталды:

    А. 15 ғасыр       Б. 18 ғасыр      В. 17 ғасыр       Г. 19 ғасыр

5)  Классикалық банкнот атқарды:

    А. Вексельді қамтамасыз ету        Б. Алтынды қамтамасыз ету

    В. 2-і жақты қамсыздыққа (вексельді және алтын)  Г.  Ешқандай

    Д. Ақшалыққа қамтамасыздыққа

6)                                                Банк арқылы ақша сомасын төлеу және оның басқа есеп шотқа, ….

      жөніндегі ағымдағы есеп шоты бар тұлғаның жазбаша жарлығы:

       А. Вексель       Б. Чек       В. Төлем тапсырмасы    

       Г. Төлем тапсырмасы – талабы       Д. Банкнот