Автор: Пользователь скрыл имя, 13 Апреля 2012 в 08:20, реферат
Қоғамды зерттеу тек философия үшін ғана емес сонымен бірге басқа да қоғамдық ғылымдар үшін күрделі мәселе болып табылады. Қоғам мағыналы ұғым болып табылады. Философия қоғамды біртұтас, яғни адам болмысының әлеуметтік тәсілі, адамдардың бір-бірімен өзара әрекеттесуінің жемісі, адам шығармашылығының нәтижесі ретінде қарастырады. Философия үшін қоғамды қызмет арқылы, яғни әлеуметтік тұрғыдан қарастыру өте маңызды.
Шопенгауэр Артур ()1788-1860 –нем. идеялист философы. Берлин ун-тінде сабақ берді(1820-31). Ш-дің негізгі еңбегі «Еріктілік және түсінік іспетті әлем»,1819ж шықты, бірақ оның даңқы 1848жылы революциядан кейін жойылды. Ол дүниені ғыл. тұрғыдан түсінуге метофиз. идеялизмді қарама-қарсы қойды. Канттан санаға байланысты түсініктер ретіндегі құбылыстар идеясын алған Ш. «өзіндік заттың» танылмайтындығын жоққа шығарып, дүниенің мәні парасатсыз дүлей ерік болып табылады деп пайымдады. Оның волюнтаристік идеализмі (Волюнтаризм)-иррацианализмнің формасы. Дүниеге үстемдік етіп отырған ерік табиғат пен қоғамның заңдылығын және сол арқылы ғыл. танымның мүмкіндігін жояды . Ш. Волюнтаризмнің басқа бір ерекшелігі-тарихи прогресті теріске шығару. Озық, реалистік өнерге қарсы күресе отырып, Ш. өмір шындығын текке шығаратын және адамдардың өмірлік мүдделеріне жат эстетизмді уағыздады. Ол идеялық көркем шығармашылыққа көркемдік түйсіктің мақсатсыздығын, енжар пайымдауын қарсы қойды. Ш-дың филос. жүйесі буддизмнен алынған «нирвандардың»-«өмірге деген ынтаны» жоятын мүлдем енжарлықтың мистикалық мұраты мен аяқталады.
Шпенглер Освальд (1880-19365)-нем. идеалист-философы,өмір философиясының өкілі,мәдениет теоретигі, тарихшы,публицист. Ш-дің тарих философиясының баяндайтын негізгі шығармасы-«Европаның құдырауы»(1-2 т.. 1918-22)-Германия бірінші дүние жүз.соғыста жеңіліс тапқанан кейін көп кешікпей жарыққы шықты және зор табысқа жетті. Ш. «ескі пруссиялық рухты»,монархияны,дворяндық сословиені және милитаризмді дәріптеді. Ш. үшін соғыс-«ең жоғары адам болмысының мәңгілік формасы».Ш. тарихи прогресс ұғымын теріске шығарып,тарихты материалистік тұрғыдан түсінуге фатализмді қарама-қарсы қояды. Ш.-тарихи ралятивизмнің жақтаушысы. Ол бүкіл дуниежүз.-тарихи дамудың заңды бірлігін жоққа шығарады. Онда тарих бірқатар тәуелсіз,қайталанбас,томаға-
Семиотика (гр. Semeion – белгі ) – белгімен хабарлаудың ең қарапайым жүйесінен тілдерге және ғылымның формалданған тілдеріне дейінгі белгілік жүйелерді салыстырып зерттеумен айналысатын пән. Белгілік жүйелердің негізгі функциялары: 1) хабарларды жеткізу және мәндә білдіру функциясы (Маңыз және мән); 2) тілдік қатынас функциясы,яғни тыңдаушының (оқырманның) берілген хабарды түсінуін қамтамасыз ету,сонымен бірге іске даярлау,оған эмоциялық әсер ету және т.б.Бұл функциялардың кез-келгенін жүзеге асыру белгілік жүйелердің нақты ішкі құрылымы, яғни әртүрлі белгілердің және олардың үйлесім заңдарының болуын ұйғарады. Соған сәйкес С. негізгі үш тарауға бөлінеді: 1) синтактика немесе белгілік жүйелердің ішкі құрлымын, олардың атқаратын функцияларын ескермей –ақ зерттеу; 2) белгілік жүйелерді мәндә білдіретін құрал есебінде зерттеу семантикасы; 3) белгілі жүйелердің оларды пайдаланушылар мен қатынасын зерттеу прагматикасы. С. әдістерін дамытуда бір жағынан мінді жеткізудің мол құралдарына ие, екіншіден, құрылымы айқын жүйелерді зерттеу үлкен роль атқарады. Қазіргі кезге дейін мұндай жүйелер алдымен математиканы формальданған,әсіресе матем. логиканың тілдері болып табылады. Барынша дамыған семантикалық пән-металогика. С-лық зерттеулер ғылымның жаңа салаларын формальдандыруға жағдай тудыражы (соңғы матем. лингвистика саласында дами бастаған есептеулерді, прагматиканың кейбір ұғымдарын формальдандыру тәжірибелерін, «өлеңдік өлшем» ұғымын салыстырыңыз). Ақпараттарды тиімді сақтау мен автоматты өңдеудің теориясы мен практикасының дамуына байланысты С-ның ұғымдары мен әдістері үлкен маңызға ие болады: бұл салада С. кибернетикасымен барынша жақындасады. С-ның негізгі принциптерін алғаш амер. логигі және математигі Пирс қалыптастырды, кейін оларды философ Ч. Моррис ( «Белгілер теориясының негіздері», 1938) түсіндіріп, жүйеледі. С. мәселелерін осы ғ-дың 20-шы ж-дарында-ақ Львовтық- Варшавалық мектептің өкілдері егжей-тегжейлі талдаған болатын.
ГУССЕРЛЬ Эдмунд (1859-1938)-нем. философы, феноменологиялық мектеп дейтіннің негізін қалаушы. Оның философиясының түп төркіні-Платонның, Лейбництің, Канттың Брентанонның ілімі. Г-дің алғашқы жұмыстарының теориялық программасы- философияны «қатаң ғылымға» айналдыру. Осы мақсатпен ғыл. ойлаудың категориялық негіздерін таза түрде бөліп шығаруға тырысу қажет. «Фнеоменологиялық редукцияны », мәдениет, тарих, жеке факторлар әкелетін қыртыс-қатпарлардан «деректі» тазартуға мүмкін болатын әдісі Г. олады табу құралы деп есептеді. «Феноменологиялық редукцияның» нәтижелеріне, қандай да блсын өз бетінше түсіндіруден ада феномендер дүниесіне жасалған талдау Г-ды феномендер деңгейлерінің және Платон идеализмі рухындағы мәндердің ерекше аясы бар екені туралы қорытындыға келтірді. Рас, соңғылары ерекше «патшалық» түрінде өмір сүрмейді, тек «мәнге» ие болады. Алайда Г. көзқарасы субъективті-идеалистік көзқарас, таным заты субъект «итенционалдық актілерді» жүзеге асырғанша, сананы белгілі бір затқа бағыттағанша өмір сүреді, оның үстіне зат тек осындай әдіспен табылып ғана қоймайды, сонымен бірге жасалады да. «Кейінгі» Г. философияны «қатаң ғылым» ретінде жасау әрекетінен бас тартып, жекелеген субъектілердің ойлау және сезімдік қызметінің нәтижесі болып табылатын «тіршілік дүниесін» зерттеуге назар аударды. Бұл жерде ол осы пәнді бейне бір зерттеуге қабілетсіз ғылым ретінде сынады. Г. идеялары бурж. философиясының кейінгі өркендеуіне зор ықпал етті. Г-дің обьективтік идеализімінің элементтері Н. Гартманның «сыншыл онтологиясында» және АҚШ пен Англияның жаңа реалистік мектептерінде дамытылды, ал Г-дің субъективтік идеализімі нем. экзистенциализіміне көп дәрежеде негіз болды.
Персонализм (лат. Perona-жеке адам ) – Лейбниц монадологиясынан басталып, 19ғ-дың аяғы мен 20ғ-дың басында философияда таралған идеалистік ағым. П-ның ерекше белгісі-«тұлғаны» бастапқы реалдылық және ең жоғары рухани құндылық деп тануы, және де «тұлға» болмыстың рухани басқы элементі ретінде ұғынылады. Дүниенің ғыл-материалистік тұрғыдағы түсінігіне П. табиғат – рухтар «тұлғалардың» жиынтығы деп есептейтін концепцияны (Плюрализм)қарсы қояды. «Жоғарғы тұлға »- құдіретті құдай (тензм). АҚШ-та П. негізін қалаушы Б. Боуын (1847-1910) болды. П-ге АҚШ-та, содай-ақ, М. Калкинс (1863-1930) пен А. Кнутсон (1873-1964) қосылды. Амер.философиясындағы оның басты өкілдері мыналар: Калифорния мектебінің лидері Р. Флюеллинг (1871-1960) пен Бостон мектебінің лидері Э. Брайтмен (1884-1953). Бұлардың бәрі де П-ді протестанттық теологиямен байланыстырылады. Англияда П-ның неғұрлым белгілі өкілі Х. Керр (1857-1931), Германияда- психолог В. Штерн (1871-1938) болды. Алайда олардың ілімінде амер. персоналистеріне тән теология мен тікелей байланыс болған жоқ. Негізгі әлеум.міндет, П-ге сәйкес, дүниені өзгерту емес, «жеке адамды» өзгерту, яғни оның «рухани жағынан өзін-өзі жетілдіруіне» жәрдемдесу. Француз персоналистері ерекше бағыт ұстанады, олардың негізін қалаушылар- Э. Мунье (1905-1950) және К. Лакруа (1900ж.т.). «Esprit» журналының төңірегіне (1932ж. негізі қаланған) біріккен интеллигенцияның бұл тобы фр.қарсыласу қозғалысына қатысқан, ал қазір бейбітшілік пен бурж. демократияны қорғау жолында күрескер соршыл католиктік топтардың өкілдері болып табылады.
Ясперс Карл (1883-1969)-нем. экзистенциализмнің көрнекті өкілі. Өз қызметін психиатр ретінде бастады. Психопатологиялық құбылыстардың («Жалпыға бірдей психопатология»,1913). Я. жеке адамның құлдырау бейнесін емес, қайта адамның өз даралығын ширыға іздестіруін көреді. Осы жанға батарлық ізденістерді нағыз философияға салынудың ұйытқысы деп санаған Я. мынадай тұжырымға келді: дүниенің кез келген рационалды көрінісін басқаша айтылатын бірдеңе ретінде, ешқашан ақырына дейін ұғынылмайтын жан құлшыныстарын «рационализациялау» ретінде қарауға болады, ол бар болғаны «болмыстың шифры» болып табылады және әрқашан түсіндіруді қажет етеді. Я. бойынша, философияның негізгі міндеті мынада: «шифрдың» мазмұнын ашу керек немесе, ең бомағанда, адамның (ғылымның, өнердің, діннің және т. б.) барлық саналы көріністерінің негізінде экзистенцияның ұғынылмайтын қызметі жатыр, дүниеде үстемдік ететін парасатсыз нәрсе дегеніміз асқан далалықтың көзі деген жағдайды айқындау керек («Парасат және экзистенция,»1935). Я. экзистенциализмінің ерекшелігі оның шекаралық жағдайлар туралы ілімінде бәрінен айқын аңғарылады. Я. пікірінше, болмыстың шын мағынасы аса терең күйзелістер (ауру,өлім, кешірілмес күнә және басқ.) кезеңінде ашылады. Нақ осы сәттерде «шифр күйрейді»: адам өзінің күнделікті қам – қарекетінен («дүниедегі нақты болмысынан») және өзінің идеалдық мүдделері мен өмір шындығы туралы ғыл. түсініктерінен («трансценденталдық өзіндік болмысына») арылады. Оның алдынан өзінің оңаша тіршілігінің («экзистенцияның нұрлануы») және оның құдайды (трансценденттік) танып білу кезеңінің есігі ашылады («Философия »,1932). Шекаралық жағдай туралы ілім Я. үшін «қырғиқабақ соғыстың» «мәдени-психол. «құнды жағып» қорғауға негіз болды («Атом бомбасы және адамзат болашағы»,1958).
Сартр Жан Поль (1905-1980) – фр. атеистік экзистенциализмнің негізін салған фр. философы әрі жазушысы С-дың филос. көзқарастары қайшылықты болып келеді. Оларда Кьеркегордың, Гуссеодың және З. Фрейдің идеялары ерекше түрде байланыстырылған Маркстік философияға назар аударып, оның негізін экзистенциалистік антропология және психиологтясын «толықтыруға»тырысты. С. концепциясы тұтастай алғанда эклектикалы. Оған идеализм мен материализм арасынан аралық жол іздеу, олардан асып түсуге әрекеттену тән. экзистенциализнің «өмір сүру мәнінен бұрын болады» деген негізгі идеясын бетке ұстап, С болмыстың екі түрін: объективті шындықтың орнына қойылаатын «өзіндегі болмыспен» және «адам реалдылығымен»яғни санамен бара-бар «өзі үшін болмысты» түбегейлі қарсы қою негізінде өзінің «феноменологиялық онтологиясын» жасады, . Болмыс пен сананы бір-бірінен айыруы С-ды дуализмге әкеледі. Сана табиғаты өзгеше болмыстың себебі бола отырып , С-дың ойынша, «болмыстың жоқ болуы», ондағы сызат, «ештеңе емес», бірақ тек сана ғана көзі болып табылады, сылғырт, қисынсыз өмірге мағына береді. С. өзінің концепциясын диалектикалық деп атайды, бірақ диалектиканы индетерминизмді дәлелдеудің әдісіне айналдырады. Оның диалектикасы нағыз негативтік, сипатта. Оның аясы сана саласымен шектеледі, ол табиғатқа мүлде жақындатылмайды. С. моральдік көзқарасына таза субъективтік шектен шыға алмайды. Мұнда бостандық негізгі категория танылады. Индивидуалдық сана аясында қарастырылған бостандық адам тіршілігінің мәні, іс-әрекеттің қайнар көзі және адамның өмір сүруінің бірден бір мүмкін жол ретінде көрінеді: «адам әрдайым және толығымен бостандықты, әйттпесе ол мүлде жоқ ». С. моральдық объективті принциптері мен критерийлерін , адам мінез-құлқының объективті себкптілігін жоққа шығарады . С-дің түсінігінше, әрбір адам «өзі өзі үшін заң ойлап табуға », өзін «жобалап», өзіне жеке мораль таңдауға мәжбір .
Гуссерльдің иррационализмге жуық феноменология деген ілімі адамның сана-сезіміндегі қалыптасқан құрылымдарды зерттеген. Алдымен феноменологияны «таза ғылым» есебінде көруге әрекеттенген Гуссерль құрылымдардың тәжірибе мен сынаққа жатпайтынын жоспарлап, оларды логика және математиканың ұғымдарына жақындатқысы келді. Кейіннен Гуссерль ғылым жолынан иррационализмге бүтіндей ауып, құбылыстарды «өмір әлеміне» көшіріп, оларды теориялық және практикалық қызметттің негізі деп санады.
Идеализмнің біздің заманымыздағы етек жайған бөлігі – дін философиясы. Батыс елдерінде ол алдымен неотомизм, яғни Ватиканның философиясында кеңінен қолданылып отыр. Өкілдері Францияда тұратын Э. Жильсон мен Ж. Маритен т.б. Ал неотомистер болса, олар Батыс Европа мемлекеттерінде жиі кездеседі. әулие Фома академиясының философия институтында, католиктік институттар мен университеттерде неотомизм философиясы үнемі насихатталып отырады. Сондай-ақ оның идеологиялық ықпалын кітап, газет-журналдардан да айқын аңғаруға болады.
Өзінің концепциясы жағынан неотомизм материализмге де, субъективтік идеализмге де қарсы шыққан объективтік идеалистік ағым. Ол қарама-қарсы ғылым мен діни нанымды, сенім мен парасатты біріктіргісі келеді. Сонымен бірге ол нұрлану мен тәжірибенің , сынақтың аңдаушылық пен нақты істің, жекелік пен жалпылықтың қосылуын көздейді. Ол үшін құдайға сенушілікті толық мойындап, теология негіздерін ғылыми тілге аударуды ұсынып, сол салада көп әрекеттенуде. Біздің әлем ол түсінік бойынша құдай жаратқан көптеген бөлшектер мен қабаттардан тұрған секілді. Неотомизмнің философиялық негізінде Фома Аквинский өзгерткен Аристотельдің әлем бейнесі жатыр.
Бұл философияның таным теориясының астарында метафизикалық әдіс (яғни «бірінші философия») жатыр. Оның бастамасы – таза болмыс, оның ажырамайтын қасиеттері бірлік, ақиқат, игілік және әсемдік. Осы қасиеттердің арқасында құдайдың таза болмысын тануға болады. Неотомизм, аналогия бойынша, жергілікті нәрселер мен заттарды, құбылыстарды салыстыра отырып, құдайдың нұрлануын көруге болады деп үйретеді.
Неотмизмнің болмыс туралы ілімі онтологиясында құдайдың атқаратын қызметі зор. Табиғат концепциясында накты іске асқанмен келешекте іске асу ұғымдары да жатывр. Әр нәрсе, зат, құбылыс мүмкүндік күйінде болса, жаратқан тәңірі сол мүмкіндіктерді шындыққа айналдырып, заттар мен құбылыстардың пайда болуына жол ашады.
Қазіргі кезде Шығыста неотомизмнің орнына ислам дінінің, оның философиясының орны ерекше. Мұсылман философиясының ХХ ғасырға дейін сақталған иррационализмді қолдайтын бағыты – суфизм. Ол алдымен бір жағынан исламға қарсы шыққанда, екінші жағынан шығыс аристотелизмімен де келіспеген. Суфизм мистикалық, сана – сезімге сенбейтін бағыт. Ертеден келе жатқан хал ілімінде адам бірден нұрлану нәтижесінде құдайға жол ашуы мүмкін. Ғазалидің күшімен суфизм ислам өкілдерінен бата алған, бірақ осы уақытқа дейін көптеген дін әуесқойлары мұны таза мұсылмандық емес деп ол ілімге қарсы шығып отырған. Хал жүйесі сияқты біздің кезімізге дейін Сухравардидің ишрақ ( мистикалық нұрлану ), Хамаданидің вахдат аль вуджвуд ( болмыс бірлігі ) деген ілімдері сақталды.
Суфизмнен басқа идеализмге жататын ваххабизм бағыты сақталып келе жатыр. Оның өкілдері Абд әл-Ваххаб, Ибн Сауд т.б. дін философиясының түрін өзгерту, формаға салу керек деп, исламда тарихи бұрмалау мен қатеден арылтып, ілгерідегі оның таза түріне қайтарып, ежелгі Медина кезіндегі күйге алып келу қажеттілігін жариялады.
Біздің заманымызда реформаторлық бағыттан басқа панисламизм, ұлтшыл буржуазия мен мұсылман иелерінің мүддесін қорғаған реакцияшыл ағым, әсіресе фундаментализм басым болды.
Қазіргі кезде жер шарының едәуір бөлігінде әлемдегі кеңінен тараған діңнің бірі – ислам діні идеологияның жетекші формасына айналып отыр.
ХХ ғасырдағы философияның ішіндегі ғылым мен техниканың өрістеуіне жақындау бағыттардың ең алдынғы қатардағысы – неопозитивизм. Ол жаңа позитивизм аталып, бұрынғы позитивистік философияның негіздерін ашып, оны жалғастырып, логика, математика және білімді формаландыру арқасында ғалымдардың алдында үлкен абыройға ие болып, жалпы рухани өмірге зор әсер етті. Бұл ілім эмпириялық негіздер мен теориялық аппараттың қарым-қатынасын қарастырып, білімнің математикалық және формальдық жақтарын зерттеп, ғылым тілін логикалық талдау арқылы біраз жетістіктерге де жетті.
Неопозитивизм басынан-ақ философияға қарсы шығып, оны ғылым ретінде қажетсіз деп дәлелдеуге тырысты. Сондай-ақ ол «метафизика» ережелеріне де қарсы шығып, философия қағидаларының, әсіресе оның негізгі мәселесінің мағынасыз екендігін дәлелдеген болатын. Ал философияның негізгі мәселесін – адам ойлауының болмысқа қатынасын – ол дөрекі, жалған мәселе деп қарайды. Ілгеріден келе жатқан Дж. Беркли мен Д. Юмнан шыққан субъективизм мен феноменализм бағыттарын жалғастыра отырып, неопозитивизм, дегенмен жаңа күрделі мәселелерді қойды.
Вена үйірмесінен тараған логикалық позитивизм (Р. Карнап, О.Нейрат, т.б.) конвенционализм ілімін алға шығарды. Олар ғылыми философия тек ғылыми тілдің құрылымы мен құрылысын ғана зерттеуі тиіс деді. Логикалық позитивистер «тұтас (бөлінбейтін) ғылымды» іздестіру жолында оның іргетасы етіп «тікелей берілгендік» деген ұғымды алды. Ал бұл ұғымды эмпиризм болып аталды. Оның негізін қалаушылар АҚШ – қа көшіп кетті де, ол жерде позитивизм концепциясына кейбір өзгерістер енгізді. Мысалы, бұрынғы «базис тілі» орнына енді «нәрсе тілі» деген пайда болды, яғни адамның іштей сезіну тілінің орнына сырттай физикалық құбылыстарды зерттейтін тіл орнықты. Верификация ( әрбір ғылыми сөйлемді эмпириялық жолмен тексеру кішірейтілді. Логикалық эмпиризм теориялық түсініктердің мағынасын жете түсіндіре алмағандықтан, күшін жоғалта бастап, өз орнын ығысып позитивизмнің басқа түрлеріне беруге мәжбүр болды.
Логикалық позитивизмге қосылып, оның идеаларын әрі қарай дамытқандар қатарына америка философиясында Ч. Моррис, П. Бриджмен, Львов – Варшава логика мектебінде А.Тарский, К. Айдукевич т.б. жатады. Бірақ позитивизм ішіндегі логикалық позитивизм мен эмпиризм әлсіреп қалғаннан кейін олардың орнына лингвистикалық философия келді.