Салық жүйесі

Салық Кодексiндегi төлемақылар:

1. жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
2. жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
3. қоршаған ортаның ластанғаны үшiн төлемақы;
4. жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
5. орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
6. ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
7. радиожилiк спектерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
8. кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
9. сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы.

Қазақстан Республикасы салық жүйесiн басқару Қазақстан Республикасы конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкiметке, Қаржы министрлiгiне жүктеледi. Салық қызметi органы Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлiгi Салық Комитетiнен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар мен қалалар бойынша салық комитеттерiнен тұрады. [5, 25-29 б]

Уәкiлеттi мемлекеттiк  орган салық орындарына басшылық жасауды жүзеге асырады. Салық орындарының  бiрiншi басшыларын қызметке уәкiлеттi мемлекеттiк  органдардың бiрiншi басшасы тағайындалады.

Елiмiздегi салық қызметi органдары келесiдей қызметтер атқарады:

• салық Кодексiне сәйкес кесiмдiк-құқықтық актiлердi жасау және бекiту;
• өз өкiлеттiгi ауқымында салық мiндеттемелерiнiң туындауы, атқарылуы және тоқталуына байланысты түсiнiктеме беру;
• салықтық бақылауды жүргiзу;
• Қазақстан Республикасы заңнамасында бекiтiлген талаптарды сабақтай отырып салық төлеушiнiң салық мiндеттемесiмен байланысты ақша қаражаттарының құжаттарын, бугалтерлiк кiтаптарды, есептердi, сметаларды, қолма-қол ақшаларды, бағалы қағаздарды, есеп айырысуларды, декларацияларды және өзге де құжаттарды тексеру;
• Салық төлеушiден есептелген және төленген салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы, жинақтаушы зейнетақы қорына жасалатын мiндеттi зейнетақы жарналары туралы құжатты талап ету;
• Салықтық тексеру барысында салық заңдылықтарын бұзушылықтарды растайтын құжаттарды тәркiлеу;
• Қазақстан Республикасы Үкiметi бекiткен тiзбе бойынша салық төлеушiден электрондық құжатты алу:
• Банктерден және банктiк операциялардың жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың салық төлеушiнiң банк шоттарының нөмiрiн, ондағы ақша қозғалысы мен қалдық туралы мәлiметтердi алу және т.б.

Салық салу iсiн ұйымдастыруда  және iске асыруда негiзгi жұмыстарды аудан бойынша салық комитеттерi жүргiзедi десек артық болмайды. Аудан бойынша салық комитетi мынадай бөлiмдерден құралған:

1. Салық төлеушiлермен жұмыс iстеу бөлiмi. Бұл бөлiмнiң негiзгi қызметтерiне келесiлердi жатқызуға болады:

• Салық төлеушiлердiң есебiн жүргiзу;

• Салық төлеушiлерге тiркеу нөмерiн беру;
• Салық төлеушiлерге салық заңнамаларын түсiндiру;
• Есеп құжаттарын, декларацияларды қабылдап, олардың дұрыс жасалғанын камералық тексеру;
• Патент беру және т.б. қызметтер.

2. Салық аудитi бөлiмi. Бұл бөлiмнiң негiзгi қызметтерiне келесiлердi жатқызуға болады:

• Құжаттық тексерулер жүргiзу;
• Кәсiпорындардың жабылуына байланысты тексерулер жүргiзу;
• Салық комитетiне түскен арыздарды, өтiнiштердi тексеру;
• Хронометраждық зерттеу жүргiзу арқылы патент құнының дұрыстығын тексеру және т.б.

3. Салықтарды ерiксiз өндiру бөлiмiнiң негiзгi қызметтерi келесiдей:

• Салық төлеушiлердiң бюджетке төленбеген қарыздарын анықтау, талдау;
• Салық төлеушi есеп шотынан салықты өндiрiп алу туралы үкiм шығару,
• Салықтан қарызы бар салық төлеушiлердiң банктегi шоттарын тексеру;
• Аукцион ұйымдастырып, тәркiленген мүлiктi сатып, бюджетке кiрiс түсiру;
• жекелеген салық төлеушiлерге фискалдық жады бар бақылау касса аппараттардың бар-жоғын, дұрыс жұмыс жасауын тексеру. [5, 16-19 б]

4. Құқықтық  қамтамасыз етудiң негiзгi мақсаттарына келесiлердi жатқызуға болады:

• салық комитетiн Заңдармен, нұсқаулықтармен, өзге де заңнамалық кесiмдермен қамтамасыз ету;
• соттарда, құқық қорғау органдарында салық комитетiнiң мүддесiн қорғау және т.б.

5. Ұйымдастыру-бақылау  қызметiнiң бөлiмiнiң негiзгi қызметтерi:

• Салық комитетiнiң iс жоспарын жасау және оны iске асыру;
• 2-Н есебiн жинақтап, жасау жұмыстары;
• жоғарғы органдарға мәлiметтер беру;
• мәлiметтер алмасу және т.б.

6. Ақпаратпен қамтамасыз ету және есеп бөлiмiнiң негiзгi қызметтерi:

• Бюджетке түскен салықтардың есебiн жүргiзу;
• Салық төлеушiлердiң жеке шотын ашу және жүргiзу;
• 1-Н есебiн жинақтап, жасау;
• Болжама мәлiметтердiң орындалу есебiн тұрақты жүргiзу.[2, 14-15 б]

 

                  2.2. Қ. Р-ның салық жүйесінің қазіргі жағдайы

Жаңадан жасалған Салық  кодексінің баяндалуы жеңілдеді, неғұрлым жатық түсіндірілетін болды. Мұның өзі салық ережесі үшін аса маңызды, өйткені оның жекелеген нормаларының түрліше түсінідірілуі көп ретте үлкен проблемаларға апарып соғып жатады. [11, 2-3 б]

Экономиканың көптеген  маңызды секторлары үшін,  әсіресе  шағын және орта бизнес, аграралық сала, әлеуметтік сала үшін салық жүктемесі айтарлықтай төмендетіледі. Қоладынысқа түскендігіне көп уақыт өте қоймаса да оның нәтижесі айтарлықтай. Оны осы салаларда жұмыс жасайтын субъектілер қатарының артқандығынан да аңғаруға болады. Мәселен, бір ғана шағын бизнес субъектілерін алар болсақ, елімізде олардың саны дерек бойынша 35844 болса, жаңа Салық кодексіне сәйкес бұл салаға арнайы салық жеңілдіктері жасалғаннан соң бұл көрсеткіш 80565-ке артқан. Бұл өсімнен бюджет түсімдерінің де артатындығы белгілі.

Қазір салықтық есептеменің  электрондық нысанына көштік. Бұл  да Салық кодексі арқылы енгізілген жаңалық. Бұдан салық төлеуші  мен мемлекеттік бюджет арасындағы қарым-қатынас барынша жетіледі. Салықтық әкімшілдендірудің сапасы жақсарып, бюджетке түсім артады.

Салық кодексі қолданысқа енген алғашқы айлардың нәтижесін  бағамдасақ, оны көпшіліктің қабылдауы  да жаман болмаған сияқты. Байқасаңыз жаңа салық бойынша салықты адал және  уақытында  төлейтіндер  үшін салықтық қарым-қатынас біршама  жеңілдеді, салықтық салмаңы азайды, ал  салықтан жалтаратындар үшін керісінше, талап күшейді. Бұл қарапайым ғана мысалмен түсіндірілсе керек: жұмысы жақсы жүріп жатқан, салықты дұрыс әрі уақтылы төлейтін салық төлеушіні салық органдары текке мазаламайды. [11, 25-26 б]

Салық кодексі – бұл  қоғамдағы үлкен пікірталаспен  дүниеге келген құжат. Ол алғашқы  кезекте салық төлеушілер үшін өте  қолайлы заң болып шықты.

Шындыңын айту керек, Қазақстан Республикасының Салық  кодексі барынша жетілдірілген  за ретінде ТМД шеңберіндегі барлық әріптестеріміздің жоғары бағасын алды. Мұнымен қатар, біздің салық органдарын жаппай автоматтандыру, салықтық әкімшіліктендіру және декларация тапсыру мен салықтық есептеменің электронды нысанына көшіру бағытында тындырған шаруаларымыз да өте жоғары деңгейді бағалануда. Бұл тұрғыда Қазақстан Республикасының салық жүйесі ТМД кеңестігі бойынша неғұрлым ілгері басқан жүйе, ал салық заңы халықаралық дәтүрге барынша жақындастырылған заң деп сенімді түрде айтуға болады. Ал қазіргі  салықтық есептеменің электронды нысаны және қосылған құн салығы бойынша, салық жүйесін автоматтандыру және кірістерді әкімшіліктендіру бойынша және басқа да көптеген іске асырылып жатқан бағыттарымызды толығымен жүзеге асырған кезде біздің елімізде маңызы қазіргі заманның талабына сай салық жүйесі қалыптасатын болады. Мұны біз мақтан ете аламыз.[11, 24-25 б]

Кез келген мемлекеттің  экономикасының жағдайы, ғылыми-техникалық әлеуеттік оның негізгі құралдарға негізделген материалдық-техникалық базасының мықтылығына байланысты. Мемелкеттің әлемдік аренада жоғары технологиялы мемлекет болып қалыптасуы, өзінің экономикалық қауіпсіздігін нығайтуы және мемлекеттік қатынастың барлық деңгейінде ұлттық экономикалық мүдделерді қорғай алуы да осы базаның мықты қалыптасуына байланысты.[5, 54-55 б]

Салық кодексіне ауылшаруышылық өнімін өндірушілерге бюджетпен салық салудың жеңілдетілген түрі қарастырылған. Бұл шаруа қожалықтарына арналған арнаулы салық режимі және ауылшаруышылық өнімдерін заңды тұлғаларға арланған арнаулы салық режимі. Арнаулы салық режимін пайдаланатын салық төлеушілер салықтың бірнеше түріне босатылады,бірақ олар бюджетпен жалпы белгіленген тіртіппен де есеп айырыса алады.

Шаруа қожалығымен айналысатын  салық төлеушілер арнаулы салық  режимін біріңғай жер салығы негізінде  пайдаланады. Олар кірісінде, шығынына да қарамасытан, өзінің жер учаскесі құнына қарай 0,1 пайыздық ставка бойынша есептелетін біріңғай жер салығын төлейтін болғандықтан, оларға шығынын алдын ала ескеру міндетті емес.

Ал патентепн жұмыс  істейтін салық төлеушілер, яғни ауылшаруашылық өнімдерін өндіретін заңды тұлғалар арнаулы салық режимін пайдалану үшін салық органына өтініш жазған кезде, патент құнының да есебін толтырып өткізеді. Оны толтырғанда заңды тқлғалар өзінің өнім өндіруге және оны өңдеуге шығаратын шығынын да ескере алады. Сонда патент құнын есептеген кезде төленуге тиіс салықтың сомасы 80 пайызға кемиді.[10, 25-26]

Салық кодексіндегі 470- баптың 1-тармағна сәйкес, орманды тікелей  және жанама түрде пайдалануға, яғни орманда шөп шабу, мал бағы, омарта ұстау, дәрілік шөптер мен техникалық шикзаттарды жинап, әзірлеу және т.б. үшін ақы төленеді. Оның төлем ставкаларын орман шаруашылығына жауапты органдардың мәліметтеруне сүйене отырып жергілікті мәслихаттар белгілейді. (473- бап 1-тармақ).[8, 2-3 б]

Табыс табатын әрбір азамат өз табысынан тиісті түрде жеке табыс салығын төлейді. Барлығымыз салық төлеуші болып табыламыз дейтініміз осы болар. Көбіне жалақы алған кезде осы салқты ұстап қалып жатады. Және бұл жеке табыс салығы тек қызметкерлердің жалақы табыснан ғана емес, біржолға төлемдерді, жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемдерін, дивидендтер, ұтыстар, сыйақылар, степендия жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыстары төленгенде ұсталады. Бұлар төлем көзінен салық салынатын табыстар деп аталады.

Сондай-ақ мүліктік табыстан, жеке кәсіпкердің салық салынатын табысынан, адвокаттар мен жеке нотариустардың табысынан және басқа табыстардан, оның ішінде Қазақстаннан сырт жерде жүріп тапқан табыстан жеке табыс салығы төленеді. Бұл табыстардан төленетін салықты жеке тқлғалар өзі төлейді және бұлар төлем көзінен салық салынбайтын табыстар деп аталады.Салық заңын бұзушылықтар барлық елде кездеседі. Біздің елімізде де бар. Олардың көпшілігі салықтың есепке тұру мерзімін бұзу, салық органдарының және оның лауазымды тұлғаларының заңды талабын орындамау, салықтар мен төленетін басқа да төлемдер сомасын төмендетіп көрсету, салықтық есептемені және басқа салықтық құжаттарды тапсырмау сияқты әкімшілік құқық бұзушылықтар. Оларға салық органдары Қазақстан Республикасының “ Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы” кодексіне сәйкес түрлі әкімшілік шаралар қолданады. 2001 жылдың ішінде салық органдары 7648 әкімшілік құқық бұзушылықтың бетін ашып, одан айыппұл есебінде 79516,3 мың теңге өндіріліп алынды. [11, 15-16 б]

Салықтан жалтару қылмыстық іс болып саналады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процессуалдық кодексіне сәйкес мұндай категориялы қылмыстық істерді қаржы полициясы тексереді. Салық кодексіне сәйкес салық органдарының қызметкерлері салық полициясы органдарымен тығыз байланыста жұмыс жасайды.

ҚР Бас прокуратурасы  жанындағы Құқықтық статистика және ақпарат орталығының статистикалық  деректеріне сүйенмек, 2001 жылы республика бойынша азаматтардың  салық төлеуден жалтарғандығы жөнінде 136 іс тіркеліп, одан 24 іс сотқа жіберілді. Сондай-ақ салықтан жалтарған ұйымдар бойынша 352 іс тіркеліп, оның 3 – ісі сотқа жіберілген. [5, 4-5 б]

Қазір кедендік әкімшіліктендірудің  сапасы жақсарды. Тауарлардың кедендік құнына бақылау жасау, контрабандамен және кеден ережесін бұзушылықпен күрес күшейтілді. Кеденнен өтетін тауарларды жалған декларациялаудың жолы кесілді. Кедендегі оң істердің нәтижесі де айтарлықтай. Мәселен, 2002 жылдың басынан бері мамыр айының 22-ісіне дейін кеден төлемдерімен салық бойынша болжанған 50,8 млрд. Теңгенің орнына 52,2 млрд теңге түсті, яғни жоспар 103 пайызға орындалды. Кеден органдарының ай сайын мемлекет бюджетіне құйып жатқан қаржысы 72,2 млрд доллар. Бұл 2001 жылдың көрсеткішінен 30,7 млн долларға артық.

2001 жылмен салыстырғанда  2002 жылы ТМД-дан тыс елдерден келетін импорттың көлемі айтарлықтай төмендеді. Соған қарамастан, 2002 жылы кедендік төлемдер мен салықтардың импорт көлеміне қатынасының серпіні 2001 жылға қарағанда 46,5 пайызға артқан. Айырмашылықты салыстырып көріңіз. [10, 5-6 б]

Салыстырмалы түрде Ресей Федерациясын алып қарайық. 2001 жылы онда жеке тұлғалардың табысына салынатын салықтың бірыңғай  ставкасы 13 пайыз көлемінде белгіленді. Ал Қазақстанда жеке табыс салығы 5 пайыздың ең төмен ставкадан прогресті шкала бойынша есептеледі, яғни төлем және орташа жалақыға 13 пайыздан анағұрлым төмен салық салынады.

 Сонымен, әркім  салықтың өзіне түсетін салмағының  қалыпты екендігін, тапқан табысының  әділетті түрде бөлінетіндігін  және төлеген салығы мемлекеттің,  халықтың игілігіне жұмсалып жатқандығын сезінуі қажет.        [2, 5-6 б]   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

       

 

 

 

2.3. Қ.Р-ның салық  жүйесін шетел тәжірибесімен  салыстыру

Салық жүйесін көп жылдардан бері дамытып, біздің елімізбен тығыз сауда және экономикалық байланыс жасап келе жатқан Ұлыбритания, Германия, Америка Құрама Штаттарының салық жүйесімен қысқаша да болса айтуға тура келіп тұр.