Нарық құрылымы

       Нарықты дамытуға байланысты негізі мақсат-мүдделерімізге қысқ аша тоқталайық.

       Бірінші мақсат-тауарлар мен қызмет  көрсету нарығын дамыту.Мұнда  өндірістік тауарлар,қызмет көрсетумен  қатар,өндірістік емес мәні бар  тауарлар қызмет көрсету туралы  да айтылды.Нағыз нарық жай сатып алу мен сату ғана емес,ол-тауар өндіру мен қызмет көрсетуге-таңдау мүмкіндігі.Соңғысы тек өндірістік күштердің жоғары даму деңгейінде ғана орын алады,әрі адамның кең ауқымды қажеттіліктерін есепке алғанда ғана нәтижелі болады.Таңдау мәселесін шешу-тауарлар мен қызмет көрсету нарығын қалыптастыруға қажетті жағдайларды жасау керек.Бұл шарттар қажет бірақ жеткілікті емес. Өйткені таңдау мәселесі абсалютті емес.Тауарлар мен қызмет көрсету түрі арасынан адам өзіне керек тауарларды таңдау үшін білім мен мәдениет деңгейі болуы керек.Бұл адамның маңызды қасиеті – таңдай білу талғамын қалыптастырады.Демек,нарықтық қатынастардың дамуы қоғамның әлеуметтік инфрақұрылымы деңгейіне де тікелей байланысты.

      Екінші мақсат – финанс-қаржы  нарығын қалыптастыру.Әңгіме бағалы қағаздар нарығы (акция,облигация,т.б.) туралы болып отыр.Финанс нарығы – нарық құрылымының биік деңгейі,оны реттеп әрі қалыпқа келтірудің күрделі де нәзік механизмі.Өтпелі кезең осындай нарықты қалыптастыру және сынақтан өткізу (апробация) үшін керек,өйткені бағалы қағаздарсыз нарықтық экономиканың болуы мүмкін емес. Бағалы қағаз иесі қосымша табыс көздеріне ие болып қана қоймай,меншік иесі де болып табылады.

    Бұл әлеуметтік шиеленісті күрт  төмендетіп қана қоймай қоғамдағы  әртүрлі топтардың жақындастырылуына себеп болады.Сондай-ақ бағалы қағаздар тауар эквиваленті ретінде ақшаны қамтамасыз етуде қосымша қызмет атқарады.

      Үшінші мақсат – жұмыс күші  еңбек нарығын қалыптастыру мен  оны реттеу.Біздің жағдайымызда,бұл  ең қиын,нәзік мәселе.Шынында,ондаған жылдар бойы КСРО-да еңбек нарығы жоқ және болуы мүмкін емес деп,уағыздалып келген еді,өйткені жұмыс күші өндіріс құралдарынан бөліп қаралмады,енді еңбек нарығын құру сөзсіз қажет болды.Бұл мәселе болашақта өте актуалды болмақ.Еңбекпен қамтамасыз ету саласы мен жалпы нарық қатынастарын жете бағаламау,жұмыссыздықтың әлеуметтік құрылымы негіздерін жан-жақты зертемеу,нарық жа5дайында е4бекпен 0амтамасыз етудің мемлекеттік саясаты өлшемдерінің болмауы елді қиын жағдайға әкеп тіреді.

        Соңғы жылдары қабылданған «Республикадағы еңбекпен қамтамасыз ету туралы» заңмен қоғамымыз нарық жүйесін қалыптастыруға тағы бір қадам жасады.Бұл заң жұмыс күші нарығын қалыптастырудың негізгі принциптерін айқындап,заң жүзінде белгілеп берді.

        Ең алдымен еңбек етудің еріктілік принципі енгізілді.Соңғы 70 жыл ішінде қазақстандық азаматтар нақты өмірде алғаш рет әртүрлі заңдастырылған еңбек ету салаларын таңдауға мүмкіндік алды.

        Екіншіден жаңа Конституцияға  сай барлық азаматтарға,сондай-ақ  шетелдіктерге,кәсіпорындардың меншік түріне қарамастан жұмысқа жалдану саласында тең құқық беріледі.Бұл біздің жұмыс берушілерге,енді шетелдік маманданған жұмыс күшін пайдалануына мүмкіндік берсе,ал біздің жұмысшылар енді шет елдерде жұмыс істей алады.Сонымен еліміз дүниежүзілік жұмыс күші нарығына біртіндеп ене бастады.Үшіншіден,жұмыс орны жоқ және жұмыс орнын жоғалтқан азаматтарға әлеуметтік кепілдіктер берілген,яғни түгелдей жұмыссыз жағдайда жәрдем ала алады.

       Мелекеттің макроэкономикалық процеске  қатысуы осы процестің бөлінбейтін элементіне айналды.Бүгінгі таңда мұндай қатынасу барлық экономика көлемінде жүргізіледі және де белсенді түрде жүзеге асырылуда.Бірақ, мемлекет белсенділігінің артуына қарамастан,бүгі өркениетті елдердң экономикасы өзінің нарықтық негізін сақтауда.

      Мемлекет пен нарықтың өзара  қатынасы нарықтың қоғамда маңызды  мәселелердің бірі,себебі бұл  экономикалық жүйеде мемлект  ерекше қызмет атқарады.Қазіргі  кезеңде экономика үшін мемлекеттік  кеңістік,мемлекеттік шекара және  мемлекеттік шаруашылық орталығы қандай қажет болса,мемлекеттік өкімет,мемлекеттік тәртіп және мемлекеттік ынталық соншалықты әбден керек.

       Өтпелі кезең экономикасындағы  мемлекеттің рөлін жаңаша ойластыру  қажет.Бұл кезде мемлекеттің экономикалық  сфераларға тікелей араласуы кеміп,бірте-бірте жанама реттеумен алмастырылатыны айқын.Расында әр кәсіпорынға жоспар белгілеп берудің қажеттігі жоқ.Мекемелер мен кәсіпорын ұжымдарының өкілдерін кеңетіп,олрға дербестік берген,мемлекет өзіне тән іс-дамудың стратегиясын анықтаумен шұғылдануға мол мүмкіндік алатыны тәжрибеден белгілі.

Қысқаша айтқанда,нарықтық экономика жағдайындағы мемлекеттің рөлі әкімшілдік-әміршілдік жүйедегі жағдайдан мүлдем басқаша  болуы тиіс.Азаматтар,жеке кәсіпкерлер  немесе еңбек ұжымдары шешім қабылдау процесінде дербестік пен жауапкершілікті өз мойнына алып,бәрін мемлекет органдарына мойын ұсынудан арылуы қажет.Мемлекеттік рөлінің күшеюі оның жаңа заңдар жасап барлық азаматтарды бірдей,тең жағдайлы мүмкіндіктердің алдына қоюынан көрінеді. Мұның өзі демократиялық мемлекеттің дамуы мен кемелденуінің кепілі.

   Осы негізде,мемлекет қоғамға  пайдалы,іс-әрекеттерді жүргізу  үшін өэінің әр түрлі функцияларын  пайдаланады. Олардың ішінен заң  шығару, кәсіпкерлік пен халықаралық  байланыстарды нығайту функцияларын  атап айтуға болады.

   Рынок жағдайындағы мемлект мына  қызметтерді өз мойнына алады:стратегиялық,экономикалық,құрылымдық,техникалық,әлеуметтік,демографиялық  болжау менжоспарлауды.

Экономиканы реттеудің тікелей және жанама қызметін де атқарады.

     -нарықтық экономиканы реттеу сферасында және оның қалыпты қызметін қамтамассыз етуде мемлекеттің негізгі міндеті-оның тиімді жұмыс істеуі үшін қолайлы жағдайлар тудыру және дамыту,кәсіпкерлік еркіндігі мен адал бәсекелестік ұйымдастыру болып табылады.Бұл мәселені шешудегі ең алғашқы қадам көптүрлі экономикалық процестерді реттейтін заңнама-құқықтық және нормативті база жасау болуы қажет.Бәрінен бұрын мемлекет экономикалық әрекеттердің ережесін бекітеді және оны экономикалық барша субъектілердің орындауын қамтамассыз етеді.

-Мемлекет  иығына мемлекеттік кәсіпкерлік  қызметі жатады.

  Ол  қоғамға қажет мемлекеттік кәсіпорын  мен өндірістік және әлеуметтік  инфрақұрылымды жасайды.Олар темір  жол мен жалы ұлттық шоссе  жолдары,көпір,каналдар,газ,мұнай құбырлары,байланыс,аурухана,мектеп,т.б.

-Нарықтың  бір қателігі монополиялыққа  жол бермеу.Қазіргі экономика,шын  мәнінде,нарық коньюктурасы анықтағндай,көптеген  қателіктер жібереді.Бұндай қателіктердің  себебі-өндіріс пен тұтынудың  тмімділігі.Бұл жағдайда мемлекет  трапынан байқалатын әрекеті аз емес.Бірақ экономика сырқатын жоюдағы мемлекетәрекетін еске ала отырып,оның өз қатесін елеусіз қалдыруға болмайды,яғни мемлекеттің өзі әдейі тудыратын жағдайды ескеру қажет.Мемлекеттің экономикаға араласатын маңызды құралдары: салық,баға,процентік ставкалар.

  -Мемлекет  дағдарысқа қарсы саясатты жасау  мен өткеру қызметін атқаруды  бюджеттік саясаттың көмегін  ұлттық табысты үлестіру арқылы  жүргізеді.Тұрғандардың толық жұмыспен  қамтамассыз етілуін олдайды.

 Мемлекеттік  бюджет –нарықтық экономикалы  елдерде мемлекеттің экономикалық саясатының жоғарылауын білдіру болып табылады. Бюджеттік саясат дегеніміз-мемлекеттің кірісі мен шығысының өзгеруі.Оның аса маңызды бағыты-дефицинтті емес бюджетке ұмтылу немесе оны ең төменгі деңгейде ұстау.

-нарықтық  жүйе балалар мен қарттарды және кедейленген жұртшылықты сырт қалдырып,тауарларды қалталы қоғам топтарына жіберетіндіктен мемлекет әлеуметтік әділеттілікті қамтамассыз етуге тырысады.

         Нарықтық бағалық механизмін  жақтаушылар және оны сынаушылар  нарық жүйесінің тиімділігіне қарамастан,ол елеулі теңсіздікке жол ашатындығын мойындаулары қажет.Бұл нарық кемістігі емес бөлудің кемістігі.Мемлекет ол жағдайды өзгерте алады және өзгертуге міндетті.Мұндай ситуацияны өзгертудің екі жолы бар: 1) прогрессивті салық салу; 2) зейнеткерлер еңбекке жарамсыз көп балалы,жұмыссыздар,т.б. мұқтаж азаматтардың табыстарын қоршараларын қарастыру;

• мемлекеттің тағы бір қызметі – экономикалық тұрақтылығы аса ауқымды мөлшерде (макроэкономикалық) сақтаумен байланысты.Бұл экономикалық циклдің шарықтап өсуін және оның құлдырап төмендеуін реттеу және бақылаумен байланысты.Мұнда мемлекеттің қолданатын басты тәсілі:өндіріс,жұмыссыздық және құнсыздану деңгейін қаржылау және салық салу арқылы реттеу.

Нарықтың  экономикалық көшу процесінде мемлекеттің атқаратын экономикалық қызметі және оған әсер ететін әр түрлі тәсілдерді қолданады.Олар:құқықтық мөлшерлер,ақпарат хабарларымен қамтамасыз ету,қаржы бөлу – экономикалық (салық,несие,процент,баға т.б.) тетіктер:

 Мелекеттік  тапсырыс,заттай салық,лимиттер мен квоталар,т.б.

     Нарықтың қалыптасуында ақша  және қаржы несие жүйелері  де маңызды рөл атқарады.Мұнда  айта кететін жайт, мемлекет экономикамызды  сауықтыру бағытындағы,қаржы-несие  жүйесіндегі жүргізіліп жатқан  реформалары.Олар халық шаруашылығында  қолданылатын икемді салық жүйесін қалыптастыру,экономикаға тиімді әсер ететін несие саясатын жүргізу,республикада ақша айналымын тұрақтандырып,оны сауықтыру.

2.     Мемлекеттің өте маңызды функциясы – ақша жүйесін басқару.Ақша массасының молая өсуі бағаның,инфляцияның көтерілуін тудырады.Ақша массасының көлемі мемлекеттік экономикалық саясаттың төтенше маңызды макроэкономикалық құралы болып табылады.Керісінше,экономикада ақшаның жетіспеуі экономикалық құлдырауға,жұмыссыздықтың өсуіне тірейді.Сонымен қатар,мемлекет саладағы саясатын өзгертеді.

3. Қазақстан  Республикасындағы  нарық жағдайы: оның функцияларының даму принциптері.
1. Нарық экономикасындағы қазіргі басымдылықтары мен кемшіліктері.

Нарықтық  экономика төмендегілерден көрінетін  белгілі бір басымдылықтарға ие:

1. Ресурстарды тиімді бөлу мен пайдалануға көмектеседі;
2. Өндірістің өзгеруші жағдайларына икемді жауап береді;
3. Тұтынушылармен қатар өндірушілердің таңдауы мен әрекет ету бостандығын қамтамасыз етеді;
4. ҒТР жетістіктерін өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа технологияларын,әдістерін енгізу үшін жағдай жасауға көмектеседі;
5. Өндірушілерді адамдар қажеттіліктерін қанағаттандыруға және тауарлар мен қызмет көрсетулер сапасын арттыруға бағытталады.

Нарықтық  экономикаға мынадай белгілі  бір кемшіліктер тән:

1. Табыс алуға кепілдік бермейді;
2. Толық жұмыс бастылыққа кепілдік берілмейді;
3. Қалпына келтірілмейтін ресурстарды сақтауға көмектеспейді;
4. Қоршаған ортаны  қорғау жөніндегі шараларды ендіруді әлсіз ынталандырады;
5. Ұжымдық пайдаланылған тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіреді.

Тәуелсіз  нарықта экономиканы құрудың  басты жолы – нарықтың негізгі  құрылымдары мен түрлерін қалыптастыру.

  Экономиканы  тұрақтандыру мақсатында Республика  Үкіметі нарыққа өтудің тұжырымдамасын  жасап шығарды.Тұжырымдама мемлекеттік  және экономикалық егемендіктің қағидаларына негізделген.Онда нарыққа өтудің стратегиялық бағыттарын анықтаған.Реттеулі нарықтық экономикаға өту келесі негізгі бағыттардан құралады:

• меншікті мемлекет иелігінен алу – ол мемлекеттік меншік монополиясын жою және өндірушілердің бәсекесін дамытуға жағдай туғызу.Қазақстан жағдайына орай: акционерлік,ұжымдық,кооперативтік,мемлекеттік және жекеменшікке ауыстыру;
• монополиясыздандыру және монополияға қарсы шаралар аталмыш заңды қабылдау еркін кәсіпкерлікке жағдай туғызу және қатарлы өндірістік құрылымдарды дамыту,шетелдік капиталды ұдайы қарастыра отырып,бірлескен кәсіпорындарын ұйымдастыру;
• қаржылық сақтандыру және экономиканы тұрақтандыру;
• баға құрылымы саясаты (басты тағам өнімдерін басқа тұтыну  өнімдері мен қызмет түрлеріне бағаны нарық талабына қарай қалыптастыру).