Нарық инфрақұрылымы

     Өтпелі  экономика кезінде мемлекеттік реттеудің объектілеріне экономиканы түрақтандыру саясаты немесе антициклдық саясат, ақша айналымын, инфляцияны, мемлекеттік бюджетті бақылау, тұрғындарды жүмыспен қамту саясаты, антимонополиялық саясат, яғни нарықтық бәсекелестік жағдайын бақылау, түрғындарды әлеуметтік қорғау саясаты жатады.

     Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, тікелей тәсіл  — мемлекеттік экономикалық бағдарламаны жасау мен өткеру арқылы жүргізіліп, кысқа, орта, ұзақ мерзімді міндеттерді  шешуге ат салысады. Бұдан баскада, калыпты және төтенше батдарламаларжасалады.

     Бұған ұксас бағдарлама ретінде, соғыстан кейін Оңтүстік Кореядағы экономиканы орынынан тұрғызуға кабылданған төтенше бағдарламаны, ал Жапонияда «Автомобиль жолын салудағы төтенше шаралар» заңын айтуға болады. Жапонияда мемлекеттің 10-нан астам институттары нарықдамуыныңжоспары мен бағдарламасын жасайды.

     Жтлпы қабылданғандай, қазіргі жағдайда мемлекеттің  кез-келген реттеушілік шараларының  негізінде ақша айналымы жатады. Өтпелі жономикада ақша айналымы мемлекет бақылауынан  шықпауы керек. Бұл макроэкономикалык  деңгейіндегі мемлекеттің ең маңызды реттеуші қызметі болып табылады. Бұл жағдай «экономикалық кұлпырыс» жасаған мемлекеттер — Жапония, Онтүстік Корея, Тайвань - тәжірибесімен расталады. Бұл елдерде ең қиын — 1970-80-ші жылдары өнеркәсіп кұрылымынын қайта қүру менреформалаукезіңде акша айналымы, инфляция, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы тұракты түрде мемлекеттін қатаң бақылауыңда бодды және бұл олардың бәсеңдеуі мен күйреу салдарын жокка шығарды.

     Ал, Казакстан Республикасы нарыкка  өту кезеңіңде (1990 ж.) бастапкы шарттарда басқаша түрде болды. Республика экономикасы осы кезде КСРО халык шаруашылығы кешенімен тығыз интефацияда болды. Ақшалай табыстың осуі өндіріс құддырауына қарағанда тауар массасымен (мөлшерімен) қамтамасызетілмеді. Тұрғындардың 1990 жылғы салым қалдықтары шамамеи 13 млрд рубль құрап, канағаттаңдырылмаған калдық сұраным 17 млрд рубльден асып кетті немесе жылдықтауар айналымы мен ақылы қызмет көрсетудің 76% астамын құрады.¹ Жісырын инфляция ашыкқа ұласьт, қаржы жүйесі бакылаудан шығып кетті.

     Казакстан реформаны оз бетінше 1993 жылы қараша айында ұлттык валютаны ендіргеннен бастап жүргізе бастады, шын мәнінде 1994 жыддан бастады.

     Мерзімді  басылымның корсеткеніндей, реформаны  жүзеге асырған жылдары инфляция деңгейі 13250 ретке өскен, өндірістің күддырауы 1991-ші жылғы деңгейге қарағанда 50% жеткен.²

     Қазақстан үкіметі қабылдаған дағдарысқа қарсы  шаралар бағдарламасы (1993-1995 жж.) және (1994-1995 жж.) өндіріс құлдырауы мен  инфляциялык процестің дамуын тоқтата  алмады. Макроэкономикалық тұрақтандыру мен әндірістің құлдырауын тоқтату үшін Қазақстан Республикасы үкіметі қаржы-бюджеттік және ақша-несие саясатын қатандау үстап, сырткы экономикачык қызметті либерализациялауда салық жайлы жаңа заңдар шараларын қабылдады. Меншікті жекешелендірудің батыл түріне көшіп, экспорттық сектордағы кәсіпорынды шетел фирмаларының басқаруына берді және келесі кезенде кәсіпорынның бақылау пакет акциясын оларға сатады. Мемлекеттік кәсіпорынның 16 мыңы жекешелеңдірідді, оның ішінде экономиканың экспорттық секторын қүрайтын ең ірі өнеркәсіп кәсіпорындары бар. Жапония, Оңтүстік Кореядағы әтпелі экономика тәжірибесі көрсеткендей, жақсы бағдарламаның болуы жеткіліксіз. Бүл жерде осы бағдарламаны қатаң түрде жүзеге асыру үшін мемлекеттің араласуы қажет. Әңгіме жоспарлы жүйеге қайту туралы емес, мемлекеттік реттеудің жана түрлері мен механизмін ендіруде болып отыр. Үлгтық экономикалық мәселелерді шешуде жеке сектор мен мемлекет арасында езара іс-әрекет пен тең қүқыктық әріптестікті қалыптастыру.

     Экономиканы түрақтандыру мен экономикалык есуге  жету үшін мемлекеттің де, жеке сектордың да күш-жігері қажет. Жалпы белгіленгендей, мемлекет ыңғайлы-қалыіггы жағдай жасауы керек, себебі жеке инвесторлар (отандык және шетелдік) Қазакстанда қолдау саласын тапқаны дұрыс.

     Осы максатта 1991 жыддың басыңда Қазақстан Республикасыңца «Тікелей инвестицияны мемлекеттік қолдау туралы» Заң қабылданып, «Салық және бюджетке міндетті телемдер туралы» Заңына езгерістер мен толықтырулар енгізілді. «Шетел инвестициясы жайлы» заң отандық және шетелдік инвесторлар үшін өте ыңғайлы-қалыпты жағдай жасауға көмектесті.

     Біріншіден, инвестролар үшін жеңілдіктер анықтаған. Жеңілдіктер мөлшері тікелей  инвестиция көлемі мен экономика  секторының басымдылығына байланысты.

     Екіншіден, жобаны жүзеге асыру үшін импорттық  жабдықтарды, шикізат пен материалдарды кеден баж салығын салудан толык немесе жекелей босатылуын заң қүптайды.  Өнеркәсіптік ұрылымдык жағынан кайта кұруда да мемлекеттің ролі өте зөр. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Қорытынды

     Қазакстанның  нарықтық экономикасы үшін Жапония мен Оңтүстік Кореяның өнеркәсіптік құрылымдық жағынан кайта кұру тәжірибесі өте манызды. Өндірісті құрылымдык түрғыдан қайта күрудың Оитүстік Корея моделіне сүйене отырып салалардың басыңқы тұстарынып алты критериі колданылады.

     Біріншіден, саланың экономикалык әлеуеті бағаланады, яғни ү.тітық экономиканын салыстырмалы артыкшылығына сүйеніп, тезірек экспортты каркындату мүмкіндігі.

     Екіншіден, ішкі нарықта сала оніміне сүранымның өсуі.

     Үшіншіден, осы саланыңдамуы, елдің ең жоғарғы  индустриалды кезеңге жеткендігіне еай болу керек.

     Тортіншіден, саланың дамуы шикізат пен  энергия импортынан мппнмалды тәуелділікке жүзеге асуы керек.

     Бесіншіден, елдегі сауда баллансы тапшылығы  минималды кыскарту мүмкіндігі багаланады.

     Алтыншыдан, басыңкы бағыт салаларының дамуы  қаншалықты ыңғайлы косымша эффект беруге қабілетті, яғни басқа сектор мен экономика саласында ондіріс тиімділігін камтамасыз етеді.

     Аталған критерийді талдап болған соң, кдлап  алынған саланың жедел даму жоспарыи жасауға кіріседі.

     Қазакстан Республикасы стратегиялыкдаму шеңберіндегі 1993-ші жылдың басында кабылданған, кезек күттірмейтін дағдарысқа карсы шаралар мен әлеуметтіқ-экономикалықреформаны терендету бағдарламасында басым бағыттарға экономиканың мынадай салалары аталған: энергетика, металлургия, халық түтынатын гауарлар, азык-түлік өндірісінің салалары және коммуникация (байланыс пен темір жол транспорттар) саласы.

     Қүрылымдық  кайта қүру саясатын жүзеге асыруда, мемлекеттің кәсіпкерлік бастамасы  ерекше орын алып, ол кәдімгідей өзінің нәтижесін береді. Қазақстан Республикасында 1996-шы жылдың аяғында өндірістің күлдырауы тоқгатылды. Қазақстан Республикасы үкіметі өзгеріп отырған жағдайға белсенділікпен қарап, кәсіпкерлік бастаманы колға алды. Қүлдыраудың жиегінде түрған ірі энергетика, металлургия кәсіпорындарды котеру үшін шетелдік инвесторлардын тікелей инвестициясын тартты. Үкіметтің есептеуі бойынша. 1997-ші жылдан бастап ауыр өнеркәсіп кәсіпорынында өнім есімі 12-20% болу керек.

     Қазақстан Республикасында Теңіз мүнай  көзінің бір ғана қазба байлығын есептегенде, жақын арада 20 жыл ішінде 80 млрд долларға жуықтабыс алуға болады. Қазақстан Республикасы Президентінің 1997-ші жылғы наурыздағы «Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдар жүйесін реформалаудын кезекті шаралары»¹ жарлығына сай кең масштабта мемлекеттік қызметті реформалау басталып, негізінен мемлекет басшысы тарапынан атқарушы органдар қызметіне бақылау күшейтілді. Бүл реформа жасаған стратегиялык жоспар негізінде Қазақстан экономикасының түрақты дамуға көшетіндігін байқатады; басқару жүйесін экономиканы реформалау деңгейіне сай келтіру; мемлекеттіқ оргаңдар күрылымын ықшамдау және рационализациялау, бүл олардың функциональдық жақын дегендерін біріктіріп, кеп буынды бақылау мен қызметтің қосарлануын жайлап жояды; тікелей басқарудан бас тарту; кейбір мемлекеттік қьізметтерді жеке секторға беру.

     Қолданылған әдебиет

1. Программа стабилизации Казахской ССР и переход к рынку. Алма-Ата, 1991.
2. Реформы и перспективы. Казахстанская правда, 6 декабря 1996.
3. Шумпетер Й. Теория экономического развития. - М., Прогресс, 1982.
4. 4. Экопомика псрсходного периода. Учебное пособис /Под ред. Радаева В В и др. -   М., МГУ, 1995.
5. Экономика переходпого периода. Умебпое пособие /Под ред. Радаева В В и др.. М. МГУ.  1995.
6. Ақша, несие, банктер: Оқулық / жалпы редакциясын басқарған Ғ. С. Сейітқасымов. – Алматы: Экономика, 2001. – 466 бет.
7. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие: оқу құралы / жалпы редакциясын басқарған Ғ. С. Сейітқасымов. – Алматы, 2004 жыл – 246 бет.
8. “Егемен Қазақстан” Республикалық газеті" ААҚ, № 251 (24504) 14 қазан, сенбі, 2006 жыл.
9. В.Л. Назарова «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі  бухгалтерлік есеп» 205 бет 
10. 11.С.Б. Баймұханова «Бухгалтерлік есеп»
11. Қ.Н. Кеулімжаев                                                                                                                                                                                 Н.А. Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп принциптері»               
12.     Көшенова Б.А. «Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары»
13. / Алматы «Экономика»-2000ж / Мәдешев Б.   «Нарықтық экономика теориясына кіріспе»/ Алматы «Экономика»-1998ж /
14. Мэнкью Н.Г. «Макроэкономика», / Москва - 1999 г /
15. Мауленова С.С. «Экономикалық теория». /Алматы – 2004ж./