Нарық инфрақұрылымы

     Капиталистік  елдерде тұрғындарды жұмыспен камтуда  шағын бизнестің ролі өте зор. АКДІ-да соңғы 10 жылдың ішінде 60%-дай жана жүмыс орны 20 адамнан аздау жүмыс істейтін кәсіпорындарға келеді. 80-ші жылдардың басында жүмыссыздыктың қатты өсуіне байланысты көптеген ғалым, экономист және мемлекет кайраткерлері шағын бизнесті жаңа жүмыс орнын табудың қүралы ретінде қарап, ірі кәсіпорындағы жұмыстылықты қысқартудың орнын толтыратын кабілеттілігі барлығын байқады. Сондықтан да капиталистік еддердің үкіметі тарапынан шағын бизнеске әртүрлі көмек керсетіледі.

     Шағын және орта бизнестің болуы ірі фирма (монополия) мүдделерінде толық қанағаттандырады. Бүгіндері өнімді дайындау үшін мыңдаған деталдар керек болады. Оларды ендіру үшін кептеген шағын және орта фирмалардың маманданып, сонымен қатар олар концернмен контракт жүйесімен байланысқан. Кейбір ірі электротехникалық, автомобиль монополияларында және басқада салаларда түракты түрде 20-30 мындай шағын компаниялар жүмыс істейді. Жалпы шағын және орта фирмалардың көп бөлігі ірі монополиялармен контракт жасай отырып өмір сүреді. Мысалы, Францияда 40% шағын және орта кәсіпорындар ірі монополиялармен байланысты. Сондай-ак, АҚШ-да контракт жүйесімен 400 мыңға жуык немесе 25%-дай шағын көсіпорындар камтылған, оларда 4,5 млн адам жүмыс істейді. Осындай жағдайды Жапонияда да кездестіруге болады.

     Шағын бизнесті кең тарату техникалық қызмет корсету саласында да кездеседі. Осындай кәсіпорынды ашу үшін аздаған капитал қажет. Өндірістен қолы босап, жүмыссыз қалғандар өзі  айналысатын тіршілік көзін ашуға  талпыныс жасайды.

     Жалпы 80-ші жылдардың басында шағын кәсіпорыңда тек қана иегер отбасы мүшелерінің еңбегін қолдануға, Жапонияда барлық жүмыс істейтіндердің 32%, Италияда — 29%, Францияда 21% камтылған.

     Монополистік  емес фирмалар біркатар жаңа салаларда  өзінің жағдайын кәдімгідей бекітіп  алған, әсіресе алдыменен ақпараттық кешенде. Ғылыми — техникалық професс негізінде іскерлік қызмет керсету спектрі ЭВМ — негізінде - ақпаратты өндеу, бағдарламамен камтамасыз ету, инжиниринг, консультациялық бизнес және т.б. қалыптасты. Мүндай қызметтер түрі ресурстарды шоғырлаңдыруды аса кажет етпейді және шағын компаниялар шеңберінде ойдағыдай жүзеге асыруға болады. Мысалы, Германияда бағдарламамен камтамасыз етуде 3700 астам фирма қызмет етуде, онын ішінде шамамен 70% 10 адамнан аздау жүмыс істейтш компаниялар қүрайды.

     Жоғарыдағы  ойымызды жинақтап, қорытындылайтын  болсақ, онда шағын және орта бизнестің  ролі темендегі алты қызметте байқалады.

     Біріншіден, шағын өндіріс нарық конюктурасының езгеруіне жедел реакция байкатып, нарықтык экономикаға икемділік  көрсетеді. Мүндай іс әрекетке ірі алпауыт-кәсілорындар қол жеткізе алмайды.

     Екіншіден, шағын және орта бизнес кептеген қодданылмаған  қаржы күраддарын тиімді жүмсауға жүмылдырады. Мүндай бизнес түрі болмағанда, бүл  ресурстар қолданылмас еді.

     Үшіншіден, шағын және орта бизнес бөсекелестік ортаны қалыптастыруда кәдімгідей үлес қосады. Себебі, кезкелген мемлекетте жоғары монополияланған экономика жағдайында бірінші мәні бар нәрсе.

     Төртіншіден, шағын және орта бизнес түрғындарды  жүмыспен камтуда үлкен роль атқарады. Онеркөсібі дамыған елдерде барлық жұмыс істейтіндердің 50-60% қамтыса, жаңа жүмыс орңдарының 70-80% қүрайды.

     Бесіншіден, жоғарыда атап өткеніміздей, ғылыми-техникалык прогресті дамытуда шағын өндіріс  айтарлықтай роль атқарады. АҚШ-да шағын  бизнеске ғылыми-техникалык жаналықтардың (жеке бастылық компьютер, көбейткіш аппараттар, Полороид фотоаппараты) 50% жатады.

     Алтыншыдан, әлеуметтік шиеленісті жұмсартуда шағын  және орта бизнес орны ерекше роль атқарады. Тұрғындар қиын дағдарыс кезінде  бүл жерден жұмыс тауып. өздерінің қабілеттерін жүзеге асырады.

     Кәсіпкерліктің  халықаралык тәжірбиесінің қалыптасуы керсеткендей өтпелі экономика мемлекеті  жаңадан басталған кәсіпкелердің  саудадағы делдалдығын құптаған (дәріптеп отырған). Бұл ендіріс саласындағы  қызметтің пайдасыздығын көрсетті.

     Өтпелі  экономикаға тән нәрсе нарықтық инфрақұрылымның дамымағаңдығы. Бұл  шағын кәсіпкерліктің дамуын токтатты және тоқтатып келеді.

     Өндіріс құддырауының тоқтамауы, инфляциялык  процестер, осыжағдайдағы бағаның  өсуі тұрғындардың номинальды табысының көтерілуін қуып жетіп, нарық көлемінің тарылуына алып келді. Бұл өндіріс саласында кәсіпкерлік кызметтің дамуын кәдімгідей тоқтады, онын ішінде шағын бизнеске негізделгені де баршылық.

     Сондай-ак, шағын косіпкерлікті дамытуды тоқтатушы  факторға өндіріс саласындағы шағын бизнестің маңыздылығын бағаламауды жатқызамыз.

     Дамыған елдерде ХХ-ғасырдың 70-ші, 80-ші жыддардағы белең алған кәсіпкерлік дүмпуі ғалымдар мен практиктердің шағын  бизнес жайлы бұрынғы козқарастарынан  бас тартуына мәжбүр етті. Онда олар шағын кәсіпорынның емірсіздігін, сондықтан олар жойылу керек немес ірі кәсіпорынға ұйымдасуы қажеттігі айтылған еді. Соңғы 20 жылдың (1973-1993 жж.) ішінде олардың сауда мен қызмет көрсету салаларының дамуына байланысты саны екі есе оскен және шағын кәсіпорындар экономиканың прогрессивті саласы — электроника, биотехнология, аклараттык қызметге елеулі роль атқара бастады.

     Өтпелі  экономика кезінде шағын кәсіпкерлікті  қолдау мен дамыту үшін мыналар қажетті:

     — еркін бәсекелестікті калыптастырудың  негізі ретінде шағын кәсіпкерлікті дамытудың кешенді мемлекеттік ғьшыми негізделген бағдарламасын жасау;

     —  оны дамыту үшін каржылық базаны калыптастыру және каржылық жеңілдіктер (несие, салык  жеңілдіктері, кайтаруды қажет етпейтін субсидиялар және т.б.) жасау;

     —  бағдарламада шағын кәсіпкерліктің ғылыми-техникалық прогресс бағыттарының басыңқы орны ерекше көрсетіледі;

     —   шағын бизнесті кұруда елдің әртүрлі  аймақтағы шағын кәсіпорынның арнайы орталықтары ерекше роль атқарады;

     —  ірі және шағын бизнес (франчайзинг) ынтымақтастығы негізінде шағын бизнесті дамыту максатында ірі кәсіпорындардың ресурстарын тарту, әсіресе сауда мен қызмет көрсету саласында.

     Қазакстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті  дамытуда ҚР-сы президентінің 1997 жылғы 6-шы науырызындағы «Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекеттік колдауды күшейту» шаралары жайлы жарлығы ерекше роль атқарды. Құжат әзінің мазмұны жағынан өтпелі экономика кезіндегі шағын кәсіпкерлікгідамытудың мемлекеттік бағдарламасы болып табылады.

     ә) орта және ірі кәсіпкерліктіц мәселелері.

     Өтпелі  экономика кезінде орта және ірі  кәсіпкерліктін дамуы көбінесе мемлекеттен  алу және мемлекеттік меншікті жекешелендірумен байланысты. Жоспарлы экономикада (әкімшілдік-әміршілдік) барлық орта және ірі кәсіпорындар мемлекеттік меншігінде болды. Тек  жекешелендіру ғана оларды тәуелсіздікке, өз бетінше жұмыс жасауға мұмкіндік туғызады.

     Өтпелі  экономика жағдайында орта және ірі  кәсіпкерліктің қалыптасуы өте қиын әрі езекті мәселе болып қала береді, себебі оның тууы қоғамдық сана қабілетін  езгертумен тікелей байланысты. Барлық мемлекеттік кәсіпорындар 1985-шы жыддан — қайта кұру басталғанға дейін толық шаруашылық есепте болды. Яғни, езін-өзі басқаруды және өзін-өзі қаржыландыруды, бірақ та біркелкі жоспарлы халық шаруашылығы кешенінде қалу, жоспарды орындау үшін ғана күресті. Өнімді бір жакқа өткізу мәселесі, өзіне керекті сатып алушыны іздеу кәсіпорындарға жүктелген емес. Бірнеше замаңдастар өмірімен қатысты қалыптасқан мұндай бағалы бағыт-бағдарлар бірден тез өзгере қоймайды жөне басқа кұндьшықтарға өзгерілмейді сонымен бірге нарықтық сипатқа ие де болмайды.

     Кәсіпкер  психологиясы нарықтық қатынастардың  құрыла бастауымен қатар қалыптасуы мүмкін.

     ТМД елдері мен Шығыс Еуропада көптеген орта және ірі кәсіпорындардың кәсіпкерлікке  үмтьшуына басты кедергісі болып, өскен телем қабілетсіздігінің сыипаты мен ішкі қарыздар жатады. Әміршіддік-өкімшілдік жүйенің қарқыңды бөлшектелуі жасап, мемлекеттік және нарықтық басқаруда жаңа қүрылымдардың пайда болуы мынаны аша алмады: олардың қүқығын, міндеттері мен статусын, біліктілікдеңгейін. Басқаруда дағдарыстың болуы бүрынғы мемлекеттік кәсіпорындардын өзін-өзі басқаруы мен дамуына қарай, қабілетті және кабілетсіз деп бөледі.

     Қазақстан Республикасында 1997 жылдың басында төрт мыңнан астам кәсіпорын кұлдырауға ұшырады.

     Экономиканың мемлекетсіздендірілу мен көрсетілген кедергілер арасындағы қалыптасқан қайшьшықтарды қалай шешу мәселесі туды? ТМД мен Шығыс Еуропадағы өтпелі экономикадағы кәсіпорын басынан кешіріп отырған қиындықтардың үқсастығы, кәсіпорыңды басқару мен жекешелендіру процесіне шетел капитальш тарту идеясына алып келді. Бүл жағдайда жекешелендіру табиғижолмен жүреді, себебі кәсіпорыңда нағыз шаруашылық басқарушысы — меншік иесі пайда болады. Ол өзінің мүлкінің тиімді пайдаланылуына барынша мұдделі. Мысалы, Қазақстан Республикасына шетел капиталын тарту біркатар ірі энергетика және металлургия кешен кәсіпорындарын тірілтуге көмектесті.

     Шетел инвесторын тарту кәсіпорынға өнім бағасын төмендетуге комектесіп, оның бәсекелестік қабілеттілігін арттырды және кәсіпорынды технологиялық жаңартуды жұзеге асырды. б) мемлекеттік кәсіпкерлік.

     Өтпелі  экономика кезінде мемлекеттік  кәсіпкерлік ерекше сипатка, мағынаға ие болды. Мемлекет нарыктықжүйе жолында  жеке тұлға ретінде жаңа қызметті игеру тиіс — ол кәсіпкерлік қабілеттілік. Кәсіпкерлік қызметтің экономикалық даму негізі мемлекеттік меншік болып табылады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік меншіктің ұлесі аса кеп емес, бірак осылай калыптасу мемлекетке өз кәсіпорынының болуьш қамтамасыз етеді. Бұл косіпорындар ұлтгык экономиканы дамыту ұшін қажетті тауар шығарып, тұрмыстык кызмет көрсетеді, сонымен қатар мемлекетгік бюджетті толтыру ұшін акшалай қаржы табады.

     Аталған кәсіпорындар коммерциялык және коммерциялық емес тіршіліктерді бірге аткарады. Мемлекеттік кәсіпорындар өз бетінше тіршілік жасау сипатына карай үш топка болінеді:

     1) бюджеттік (ведомостволық)

     2) коғамдық (корнорациялық)

     3) аралас акционерлік коғамдар (холдинг)

     1.  Мемлекеттік — толық шаруашылық есеппен (қорғаныс, дәрі-дормек жасайтын зауыттар және т.б.) шаруашылықты құқықтык негізде жүргізеді.

     2.   Қазыналык — толық емес шаруашылық  есеппен (коммуникация, геодезиялык  жұмыс өндірісі және т.б.), жедел  басқару құкығына негізделе жүргізіледі.

     Алайда, мемлекеттің кәсіпкерлік кызметі  осы кәсіпорындардын жұмысымен ғана шектелмейді. Мемлекеттің кәсіпкерлік қызмет үлттык экономиканың барлык саласына тарайды, сыртқы экономикалық қызмет аясында ықпал етеді — ол кәдімгідей мемлекеттік бюджетті толықтырып, тұрақсыз күйдегі өтпелі экономиканы тұрақтандырады және мемлекеттің экономикалық деңгейін дамытуға әсер етеді.

     Мысал ретінде Қазақстан Республикасы мемлекетінің 90-шы жылдардың ортасындағы  кәсіпкерлік қызметін алуға болады. Сол кездерде шетел капиталын  тарта біліп, Қазақстан өнеркәсіп  өндірісінің алыптары — тау-кен, энергетика және металлургия кешендерін кұлдыраудан сақтап қалды. Тек қана жылына 60 млн. гонна мүнай айдау үшін Батыс Қазақстаннан Қытайға, Өзен кенішінен Түрікменстан шекарасына дейін, Теңіз кенішінен Қаратеңіз терминалына, Новороссийск ауданына дейін мұнай кұбырларын салуға шетел инвестициясын тартты.

     Басқа мысал ретінде Қазақстан мемлекетінің бастамасымен 1996 жылдың басыңда Еуропа мен Азияның жеті мемлекетінің арасыңдағы қол қойылған құжат мемлекеттік  кәсіпкерлік қызметтін жаңа деңгейін байқатты. Бұл құжаттағы мөселе: Қазақстан территориясы арқылы өтетін Еуразиялық темір жолда транзиттік, ауыр жұк пен контейнерлік тасымалдауды шешу алу еді.

     Келісімге байланысты жүктер Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінен Батыс Еуропа елдеріне тасымалданады, ал бүл елдерден Оңтүстік-Шығыс Азияға тасымалдау үшін белгілі төлем теленеді. Бұл келісім грансазиялық магистральды тірілтуге, жаңартуға жағдай жасайды және барлық магистрал бойында — Достық (Қытай шекарасында) станциясынан Озинка станциясына дейін (Ресей шекарасында) косымша жұмыс орынын ашуға мүмкіндік туғызады.

     Нарықтық  экономика кезінде макроэкономикалық  процестерді мемлекеттің реттеуі  тікелей және жанама тәсіл арқылы жүргізіледі (толығырақ «Нарықтық  экономиканы мемлекеттік реттеу»  тақырыбын қараңыз).