Нарық инфрақұрылымы

     Ал  «жекешелендіру» термині мемлекеттік меншіктің жеке меншікке өтуін білдіреді.

     Жекешелендірудің  максаты:

     — өтпелілік максатты алға тартып, жеке меншік топтарын кұру;

     — мемлекеттік кәсіпорын мүліктерін жеке адам мен коммерциялык қүрылымдарға мемлекеттік бюджетті толтыру үшін сату.

     Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің халықаралық  практикасы корсеткендей, жекешелендірудін екі варианты бар:

     — «катан» вариантты жекешелендіруді каркынды жүргізу;

     — «жүмсак» вариантты жекешелендіруді  акырындап жүргізу. Жекешелендіру — мемлекеттік меншікгің жеке меншікке езгеру

     ретінде өтпелі экономика кезінде ТМД  елдерінде ғана, Шығыс Еуропада және нарыктык экономикасы дамыған елдерде: Үлыбритания, Франция, Германия мен АҚШ-та кеңінен колданылады. Алайда, жекешелендірудің максаты нарықтык экономикасы дамыған елдер мен нарыктык экономика түскен елдерде әртүрлі. Егер нарыктық экономикасы дамыған елдерде жекешелендіру мемлекеттік бюджетке косымша қаржы тартуды мақсат етсе, отпелі экономика елдерінде жеке меншікті күру құралы болып, сонын негізінде бәсекелестік нарыктык ортаны кал ы птастырады.

     Дамыған елдерде жекешелендіру негізінен  жекешелендірудің бір моделінде  жүзеге асты. Ол модель мемлекеттік кәсіпорындарды банк, сақтандыру компаниялары, кейде түрғындардың сатып алуына негізделген еді.

     АҚШ-да мемлекеттік кәсіпорынды сату ұзак мерзімде — 5 жылдың аумағында жүргізіледі. Бір мезгілдегі (бірден толенетін) толем жалпы толенетін соманың 20%-нан аспауы керек. ТМД мен Шығыс Еуропа елдерінде жекешелендірудің өте күрделі моделі қолданылды.

     Венгрияда кәсіпорынды олардың жүмыскерлері сатып алды. Онда жұмыскерлердін каржылары ғана емес, кәсіпорынның тапқан пайдасы мен банк несиелері колданылады.

     Чехославакияда шағын кәсіпорындар аукцион арқылы сатылса, ірі кәсіпорындар тұрғындар каржысын, банк несиелерін жөне шетел капиталын тарту аркылы жекешелендірілді.  Сондай-ақ Чехословакияда кәсіпорындар сатып алу үшін түрғындарға купон мен чектер тегін таратылады. Чек пен купондар жекешелендірілген кәсіпорынның акциясына айырбастау үшін берілген.

     Ресейдегі жекешелендірудің басты мақсаты — мемлекеттік мүлікті сатып алу негізінде меншіккер топтарын тезірек калыптастыру болды. Түрғындар үшін біркелкі мүмкіндіктер жасалды. Осыны жүйеге асыру үшін барлық түрғыңдарға жекешелеңдіру чегі ваучерді берді. Олардың әрқайсысының құны 1000 рубль болды. Иегерлері оны еркін қоладана адды: ваучерді сатуға, жекешелендірілетін объект акциясын сатып алуға, ез ваучерін 600-дай жекешелендіру корының кез-келгеніне салуға мүмкіндік жасады.

     Қазақстандағы жекешелендіру процесі Чехословакияда қолданылған моделге ұқсастықпен жүзеге асырылды.

     Жекешелендіру екі кезеңмен жүргізілді: бірінші  кезеңде тұрғыңдардан қайтаруды  кажет етпейтін тұрғын-үй купонын қоддана отырьт, үйлерді (пәтерді) жекешелендіру жүзеге асты; екінші кезенде тұрғындар кайтарылмайтын жекешелендіру купонын алды. Оларды тек қана инвестициялық жекешелендіру қоры арқылы қолдану мүмкіндігі жасалды. Ондай қор Қазақстанда 120-дай болды.

     Жекешелендірудің  бұл тәсілінің кемшілігі соңда, жекешелендіру инвестициялық купон  иесінің ез бетінше шешім кабылдау құқы жоқ, тек қана оны инвестициялык  қорына сала алды. Бұл адамнын нақты  кәсіпорынды жекешелендіруге қатысуына  тікелей кедергі жасады.

     Жекешелендіру процесі кәсіпорынды жұмыскерлердің сатып алу мүмкіндігін қарастырып, ашық және жабық типтегі акционерлік қоғамды, акционерлік коғам-шаруашылығын құрып, олардың акциясының 51% мемлекетке жатты.

     Бірақ мемлекеттің холдинг типіндегі  акционерлік қоғамға қатысуы айтарлықтай нәтиже бермеді, әлсіз, банкрот болған кәсіпорындар тіріле алмады. Мемлекеттің координациялық, басқару қызметі кәсіпорын басшыларын бекітумен, ендіріс енімін үйлестірумен және пайданы холдинг қажеттілігіне қолданумен шектелді. Бүл айналым қорын жоюға және кәсіпорынды банкроттыққа алып келді.

     Нарықтық  экономикасы дамыған елдерге  қарағанда, ТМД мен Шығыс Еуропа елдерінде, «үшінші әлем» дамушы елдерінде «жүмсак жекешелендіру» варианты қолданылады. Бүл вариант  — Чили, Индонезия, Индия, Алжир, Марокко, Мексика, Туркия, сондай-ақ жаңа индустриалды екі елде — Оңтүстік Корея мен Тайванда колданылды.

     «Жұмсақ»  жекешелендіру ерекшелігі сол, бүл  вариантта мемлекетгік секторды жылдам бүзу карастырылмаған, қайта  оның кызметін басқаша ұйымдастырып, ұзақ мерзімде жекешелендіру көзделген. Бұл іс-шаралар мемлекеттік көсіпорынньщ экономикалық еркіндігін ақырындап ұлғайтумен, олардың баға саясатының бір бөлігін либерализациялаумен, арнайы «қатысу қоры» арқылы акционерлеп, бақылау пакет акциясын мемлекеттің сақтауы арқылы жүзеге асады.

     Қазақстан тәжірибесі көрсеткендей, холдингтік-акционерлік  коғамды колдану жекешелендірудің барлық мәселесін шешпейді.

     Өтпелі  экономикада мемлекетсіздендіру саясаты  мен меншікті жекешелендіру мемлекеттік  меншіктің монополиялық жағдайын бұзу мен экономикаға нарықтық сыйпат беріп қоймай, соңдай-ақ, экономикалық дамуды тұрақтандыру мен экономикалық өсуге жетуді көздейді:

     — ұлттық экономикаға шетел инвестициясын тарту;

     — мемлекеттік субсидияны тарту есебінен мемлекеттік қарызды қысқарту және жеке кәсіпорындар мен тұрғындардың табысын ұлғайту, нәтижелік мақсат - тұрғыңдардың омір деңгейін көтеру;

     — бәсекелестік нарықтық орта жасау. 
 
 
 

       ІІІ. ҚР НАРЫҚ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТҮРҒЫДАН ДАМЫТУ

     Экономиканы әкімшілдік-әміршілдік басқару жүйесі кезінде мемлекеттік меншік түрі өте қатты дамьщы. Практика көрсеткеңцей, меншікті мемлекеттендірудің басты екі олқылығы болды:

     а) еңбек адамы сол меншіктің билеушісі (иегері) жағдайын жолғалтады және оны тиімді қолдануға жігерленбейді;

     ә) ондірісті басқаруда бюрократтану жүріп, экономиканың артықшылығы тапталады.

     Шетел тәжірибесі көрсеткендей, мемлекеттік  меншік 30-40% болғанда, нарык өзінің экономикалық тиімділігін сипаттайтын сапасын жоя бастайды. Сондықтан Қазақстан Республикасында нарықтық экономикалық қалыптасуы көп укладты экономиканың дамуын қарастырады. Мемлекеттік меншікті меншіктің басқа түріне озгерту мен реттеу жүзеге асты.

     Меншік  құқығы экономиканы мемлекеттен алу мен жекешелендіру арқылы жүргізіліп, мемлекеттік мүліктер азаматтарға берілді.

     Үлттык  бағдарламаға сай Қазакстан Республикасында  мемлекеттен меншікті алу мен  жекешелендіру алғашқыда екі  кезенде жұргізілді:

     — бірінші кезең     1991-1992 жылдар;

     — екінші кезең      1993-1995 жылдар;

     — үшінші кезең 1996-шы жылдан басталып, 1998-ші жылдың бірінші жартысына дейін  созылды.

     Қазақстан Республикасында мемлекеттен алу  мен жекешелендірудін негізгі мақсаты  мынада:

     —  шаруашылық субъектілерінің тиімді түрі ретінде жеке меншік топтарын қалыптастыру;

     —  бәсекелестік ортаны құрып, өндірісті  монополиясыздандыруды қамтамасыз ету;

     — шағын және орта бизнесті дамыту;

     —  шет мемлекетті озіне тарта білетін, жеке бизнес басымырақ ұйымдық-шаруашылық құрылымды қалыптастыру;

     —  бағалы қағаздар нарығының субъектісі ретінде инвестициялық кұрылым  жүйесін дамыту және нығайту.

     Қазақстан Республикасының ерекше меншік объектілері  жекешелендіруге жатпайды. Олар —  жер, оның байлығы, су, әуе кеңестігі, өсімдік пен жануарлар дүниесі, елдің тарихи жөне мәдени кұндылықтары.

     Мемлекеттен меншікті алу — жай емес, кең  колемді процесс. Ол мемлекеттік  кәсіпорынның мемлекеттік емес меншік түрінің саласына ауысуын қарастырып, акционерлік, кооперативтік және жеке кәсіпорындардың құрылуын коздейді. Мемлекеттен меншікті алудың мақсаты - әртүрлі меншік түрінің қалыптасуына, бәсекелестік пен кәсіпкерліктің және әлеуметтік-бағытталған нарықтық экономиканың дамуына бірдей жағдай жасау.

     Мемлекетген алу мен жекешелендіруге мемлекет меншік обьектілері - кәсіпорын, бірлестік, үйымдар және олардың бөлімшелері, соңдай-ақ, әлеуметтік аяның мәдени қызмет көрсету объекгілері, мемлекеттік тұрғын-үй қоры жөне басқада қүндылықтар жатады. Мемлекеттен голық алу кәсіпорынның бақылау цифры мен міңдетті мемлекеттік гапсырысының, материалдық ресурсқа лимиттер түтынушыны әкелушіге және бағаны орталықтан бекітуге жоғарғы үйымға бағыну институтын жоюды талап етеді.

     Кәсіпкерлік. Монополды мемлекеттік экономика жағдайында кәсіпкерлік қызмет құкығы тек мемлекетке ғана жатады. Нарықтық экономика косіпкерлік қызметпен айналысуды тек мемлекетке ғана жүктемейді, әрбір кәсіпорын мен индивидке де мүмкіндіктер жасалады. Бүл нарықтық экономиканы тап-тұйнақтай етіп, ҒТП талаптарына сай болуға және түтынушы қажеттілігін қанағаттандыруға жағдай жасатады. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттің алдындағы басты мііадеттердің бірі - кәсіпкерлік қүрьглымды құру. Оларды масштабы бойынша шартты түрде майда, орташа және ірі кәсіпкерліктерге бөлеміз. Кәсіпкерлік субъектісі бойынша да бөлінеді: кәсіпкерлік субъектісіне - әртүрлі экономикалық кызметке қатысатындар, жеке индивидтер жеке түлғалар және жалпы экономикалық мүдделер мен келісім-шарт міндеттерімен біріктірілген адамдар тобы жатады. Ал, үжымдық кәсіпкерлікке: серіктестік, кооператив, акционерлік қоғам, холдингтер және мемлекеттік кәсіпкерлікті айта аламыз.

     Неміс ғалымы әрі экономисі Йозеф Алоиз  Шумпетердің (1883-1950 жж.) ойынша, кәсіпкерлік  жаңа игілікті дайындауға немесе баска  бір сапалы жаңа игілікті жасауға  бағытталған. Сондай-ақ ондіріске жаңа тәсілді ендіруге, затты еткізетін жаңа нарықты игеруге; жаңа шикізат пен жартылай фабрикаттар көзін табуға ондірісті талапка сай, басқаша құруға күш салады.¹

     Кәсіпкерлік ез бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке  негізделген шаруашылық тәсілі, экономикалық ойлаудың ерекше типі.

     Кәсіпкерлікті кұрудың езекті мәселесі — мемлекеттік  меншікті мемлекеттен алу мен  жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық экономикада бәсекелестік ортаны кұрып қана қоймайды, сондай-ақ еркін кәсіпкерлікке жол ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред Маршалл айтқандай, нарықтық экономиканьщ басты касиеті — «еңдіріс пен кәсіпкерліктің еркіндігі». А. Маршалл бойынша, кәсіпкер — экономикалық процесті жеделдетуші. Нарықтық экономикаға ету еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық мәселені шеше алмады. Оны шешу үшін мемлекеттің үйлестіру ролі қажет.

     а) шағын кәсіпкерлік және оның мәселелері.

     Халықаралық практика керсеткендей, шағьш кәсіпкерлік  капитал тезірек айналатын салаларда  пайда болды. Ондай салаға — сауда, қоғамдық тамақтандыру мен қызмет керсету аясы жатады.

     Нарықтық  экономиканы реформалайтын карқынды экономикалық саясат бағаның либерализациялануынан  басталады және онымен байланысты инфляцияның  есуі тұрғыңдардың жинақ қорының  құнсыздануы мен пайыздық есімінің тез кетерілуіне қарай, шағын бизнестің қаржылық базасының жоюылуына алып келеді. Бұл шағын бизнестің калыптасуы мен оның инвестициялық қызметін барынша түсаулап тастайды. Шағын кәсіпкерлік кептеген жиналым мен үлкен салықтардың қүрсауында қалады. Өткелі кезендегі қалыптасып отырған экономикалық жағдай кәсіпкерлік қызметін ынталандыру жағдайын жояды. Алайда, нарықтық экономиканың қалыптасуын кәсіпкерліксіз елестеу мүмкін емес.

     Қазіргі әлемдік экономика жағдайында ірі  монополияның ары қарай қарқынды дамуы шағын және орта фирмалардың сақталуымен тікелей сабақгас. Бұл ғылыми-техникалық революция мөселелерімен де байланысты. Кептеген жаңа заттардың түрлерін шағын және орта кәсіпорындар ендіре бастайды. Себебі, ендірістегі алдыңғы орынға таласа отырып, олар сұраным езгерісіне тез арада жауап береді және ендірістің тұтынушыны қанағаттандырмаған жаңа нәрселерін іздей бастайды. Сондықтан шағын фирмалардын жұмыстағы бір адамға шаққандағы ғылыми-зерттеу және конструкторлық жүмысқа шығындары ірі кәсіпорынға қарағанда әлдеқайда жоғары.

     Қазіргі кезде шағын бизнестің жалпы  алғанда нарықта жаңа енімдер  ендіру келеміндегі ролі ете жоғары.

     АҚШ-да федералдық сатып алу басқармасының  мәліметі бойынша, 50-ші жылдың ортасынан  бастап 70-ші жыддың ортасьша дейін шағын  фирмалар (1000 адамнан аздау мекеме жатады) еддегі әртүрлі жаңалықтардың жартысына жуығын тапқан. Тіпті, ашқан жаңалықтардың ширегіне жуығы 10 адамнан тұратын фирмаларға келген. «Арріе» шағын компаниясы персональды (жеке бастың) компьютерді шығаруды алғашқылардың бірі болып игеріп, кейін оны ең мықты ендірушілерге айналды. Шағын ендірісті игергеңдерден авансценаға американың қазіргі белгілі компаниялары «Ксерокс», «Тексас инструментс», «Полороид» сияқтылар шықты.