Нарық инфрақұрылымы

 
 

     КІРІСПЕ 
 

     І. ҚОҒАМНЫҢ БІР КҮЙДЕН ЕКІНШІ ЖАҒДАЙҒА ӨТУ СЕБЕПТЕРІ 

     ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАҒА ӨТУІ

     2.1. Өтпелі экономика

     2.2. ҚР нарықтық экономикаға өту  ерекшеліктері 

     2.3. Өтпелі экономикада меншік мәселесінің  қайта ұйымдастырылуы 

     ІІІ. ҚР НАРЫҚ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТҮРҒЫДАН ДАМЫТУ

     ҚОРЫТЫНДЫ

     ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     КІРІСПЕ

     Нарықтық  қоғам еркін бәсекедегі «таза» капитализм дәуірін қамтиды. Дәстүрлі экономикалык қоғам қазіргі әлемнің Азия, Африка және Латын Америкасынын 140-тай елінде өмір сүруде, ал ондағы ендіріс, белужәне айырбастау дәстүрге, салтқа, жекелеген ғұрыптарға негізделтен және аралас экономикалық қоғам негізінен индустриалды дамыған елдерді қамтиды. Жоғарыдағы көрсетілген коғамды жіктеуде кайшылық жоқ, қайта олар бірін-бірі толықтырады. Дәуірлерді нені өндіргенмен емес, қайта қалай өндіргендігімен және қалай өндіргіш күштермен айыра аламыз деп жазған К. Маркс. Өндіргіш күштердщ даму деңгейі коғамдық процестің жалпы критериі болып табылады. Баскаша айтсақ, меншік түрінің әртүрлі жағдайыңда жүмыс күші өндіріс күрал-жабдығымен қайтіп біріктіріледі, қалай үйлестіріледі және қалай экономикада баскарылады: нарықтык бәсекелістік арқылы, жоспарлау арқылы немесе екеуінің көмегі аркылы ма, яғни аралас басқару жүйесі: мемлекет пен нарық аркылы.

     Белгілі ғалым-экономистер, америка жоғарғы  оку орнына арналған «Экономикс» окулығының авторлары Р. Макконнелл мен Л.Брюдың көзқарастары бойынша, әлемдегі иңдустриалды дамыған еддерді екі белгісімен ажыратуға болады:

     1.   Өндіріс құрал-жабдығына деген меншіктің түрлері бойынша;

     2. Осы экономикалык кызметтің үйлестіру және басқару әдістері бойынша.

     Қоғамдык  өндіріс құрылымында өндіргіш кұштер өндірістік катынастармен диалектикалық  бірігу жағдайында болады. Өндірістік қатынастар — бұл ондірістің қоғамдық түрде жүзеге асуы. Өңдірістік катынастар — бүл меншіктік қатынастар.

     Өндірістік  қатынастардың өндіргіш күшпен бірігуі  өндіріс әдісін күрайды, яғни қоғамның экономикалык қүрылуы, оның жономикалык  базасы. Экономикалық немесе өндірістік қатынастар отбасылық, діни, қүкыктық, мәдени, саяси, әлеуметтік қатынастармен косылып. коғамның коңдырмасын кұрайды. Базис пен қондырма бірііу жағдайында болады. Базистің өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы қайшылықтары қоғамның жаңа күйге көшуіне объективті жағдайлар тудырады. Бүл кезде қондырма қоғамның бір күйден басқасына көшуіне көмектесуі мүмкін немесе етеуге кедергі /касайды.

     Адамзат коғамы өзінің бүкіл тарихында ендіргіш күштер деңгейі мен өндірістік катынастар сипаты арасындағы объективті туыңдаған кайшылыктардың әсерінен бір күйден екіншісіне, бір коғамдық экономикалық формациядан басқасына, төменгі өркениет баспалдағынан жоғарғысына ауысуы. Меншік түрлерінің ауысуына байланысты жаңа прогрессивті өндірістік катынастар  пайда болады.

     Адамзат өркениеттілігі баспалдағымен қоғам  көтеріле отырып, қауымдастық (қоғамдық) меншік түрінен жекеге, жекеден қоғамдыққа (мемлекетгікке) қозғалыс жасап, экономиканы  тек қана рынокпен немесе тек қана мемлекетпен басқарады. Қазіргі  жағдайда өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың арасындағы кайшылықтар адамзат қоғамының аралас экономикаға, аралас меншік (жеке мен мемлекеттік) түріне, басқару тәсілінің аралас (рынок пен мемлекеттік) жүйесіне көшуімен жойылады. Бұл осы тақырыптың өзектілігі.

     Курстық жұмыстың мақсаты – экономиканың жаңаруы тұсында нарықтық инфрақұрылым құру проблемаларын зерттеу. Міндеті:

     - Өтпелі экономика

     - ҚР нарықтық экономикаға өту ерекшеліктері

     - Өтпелі экономикада меншік мәселесінің қайта ұйымдастырылуы мәселелерін талқылап, сол арқылы тақырыпты қорытындылау.

       Курстық жұмыс құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімі: үш тараудан, тұжырымдамадан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. 
 

      

     І. ҚОҒАМНЫҢ БІР КҮЙДЕН ЕКІНШІ ЖАҒДАЙҒА ӨТУ СЕБЕПТЕРІ

     Қазіргі экономикалық теорияда ең аз зерттелген мәселе — қоғамның экономикалық жүйесінің бір типінен екіншісіне көшудің салдары мен өтпелі экономиканың мән-жағдайы. Бұл дүниежүзілік қауымдастықтағы барлық елдердің өзінің даму деңгейі мен экономикалық жағдайының сипаты түрғысынан, әртүрлі күйді кешуімен түсіндіріледі. Сондықтан экономикалық теорияда қоғамның даму сатысындағы құбылыстардың басты көрсеткіштеріне әзірше біркелкі кезқарас жоқ. Демек, қоғамньщ бір кұйден екінші кұйіне көшудің мән-жағдайы жайында біркелкі тұйінделген ой да жоқ. Баршаға белгілі нәрсе — еңбек құрал-жабдықтарының дамуын деңгейіне қарай қоғам дамуын жіктеп бөлудін төмендегідей тұрлері бар: тас дәуірі, қола және темір дәуірі.

     Белгілі ғалым Л. Морган (1818-1881 жж.) енбек кұрал-сайманының даму деңгейіне карай жабайы дәуір, жырткыштар және оркениетті дәуірлер деп боледі.

     Ағылшын ғалымы әрі философы Давид Юм (1711-1776 жж.) еңбек құрал-сайманының дамуы  негізінде коғамды — ен карапайым, көне (антикалық), феодалдык және капиталистік деп боледі.

     Американ  социологы әрі экономисі Уолт Ростоу (1916 ж.) «Экономикалык осу сатылары» теориясын ұсынды:

     I — дәстүрлі коғам, мұнда ондірістің дамуы әлсіз сипатка ие;

     II — қаркынды өрлеу ұшін экономикалық жағдай жасау стадиясы;

     III  — каркынды өрлеу кезеңі, мұнда экономикалык прогрестін күші оседі және қоғамда билік жүргізе бастайды;

     IV — толыккандылықка карай козғалу, мұнда жаңа гехника кең колемде таралады;

     V — тұтынудың жоғары жаппай дәуірі.

     Осы қысқаша шолу көрсеткендей, қоғамның әртүрлі даму күйіеңбек кұрал-сайманының даму деңгейімен ғана емес, сондай-ак ендіріс процесіндегі адам катынастарының сипатымен, яғни өндіріс әдістерімең байланыстырылады. Қоғамды өндіріс әдісімең бөлу мәселесін тереңірек зерттеген К. Маркс болды. К. Маркс ондіріс әдісін беске боліп карайды:

     а) алғашкы кауымдык; ә) құл иеленушілік;

     б) феодалдык;

     в) каниталистік;

     г) коммунистік.

     Казіргі Батыс экономикалык теория мектебі  адамзат тарихындағы коғам күйін  үшке боліп карайды:

     а) аграрлык;

     ә) индустриалдык;

     б) ностиндустриалдык (акпараттық).

     Коғам дамуы бойынша коптеген әртүрлі классификацияға болу калымдарды коғамныңдамуы сатыларыныңбіркелкі корсеткіштерін жасауга итермелейді.¹ Ғалымдардың коғамның даму децгейі бойынша классификацияға бөлу ұсынысының әртүрлілігіне карамай-ак, оларда жекелеген ортақ элементтер баршылық. Бүл отпелі экономика үшін алғашқы салдарларды гүжырымдауға комектеседі.

     Ғалымдардыц есептуінше отпелі экономика теориясы адамзат коғамынын үш ірі негізгі  күйінен бастау алуы керек.

     - біріншіден, мүндағы дәстүрлі экономика  (нарықтық емес) еңбек кұрал-жабдығы ең қарапайым. Біздін ойымызша, бүған алғашкы гүрмыстык кауым, күл иеленушілік және феодальдықөндіріс әдісі еніп. мүнда тауар айырбасы түракталған, локальды сыипат алып. яғни өнімді айырбассыз тікелей үлестіру белең алады;

     -  екіншіден, нарыктык экономика, бүл индустриалды даму дәуірін (капитализм) қамтиды;

     -   үшіншіден, постиндустриалды қоғам экономикасы, бүл нарықтықтиптегі экономикадан кейін жүзеге асады.

     Американ  ғалымы Д. Бэлл «постиндус триалды коғам» түжырымдамасын жасай отырып, бұл жүйенін төмендегідей бес белгісін келтіреді:

     а) өндейтін сала экономикасынан қызмет көрсететін экономикаға көшу;

     ә) тұрғындардың экономикалық белсенділігінде  дене еңбегі жүмыскерлері емес, ой еңбегі жүмыскерлерінің қарқыңды орын алуы, әсіресе ғылыми-техникалык мамандар;

     б)  басқару аясында электроңдық-есептеу техникасы шешімін қабыддап, оны кебірек қоддану;

     в)  саясатты қалыптастыруда жаңалықты  ендіру негізі ретінде теориялық  білімнің басшылық ролінің болуы;

     г) жаңа қоғамның маңызды инструменттері болып корпорация саналмайды, университет пен зерттеу орталықтары болмақ.

     Постиндустриалды  коғамның экономикасы —' бүл ақпараттық экономика. Меншік тұрғысынан бұл экономика пострьшоктьіқтиптегі аралас экономика ретіңде қаралды.

     Егер  қоғамды оның даму баспаддағы арқылы болетін теориялық көзқарастарды жинақтайтын болсақ, онда схемалық түрде негізінен үш жікке белуге болады:

     а) формациялық; ә) оркениетгілік;

     б) нарықтық;

     — формациялық жіктеу қоғамның томендегідей формацияға болінуін қарастырады: алғашқы түрмыстық қауым, құл иеленушілік, феодаддық, капиталистік және коммунистік (формация - өндіргіш күштер мен өндірістік катынастардың (өлеуметгік-экономикальіқ) және қондырмалық институттың біріккендігі);

     —  оркениеттілік жіктеу коғамды үш дәуірге бөлуді қарастырады: аграрлық, индустриалдық және постиңдустриаддық (ақпараттық);

     — нарықтық жіктеу қоғамды — нарықтык және нарықтық емес деп боліп қарайды.

     Нарықтық  емес қоғамға: алғашқы тұрмыстық  қауым формациясы, құл иеленушілік  формациясы, феодалдық формация және жоспарлы-әміршіл экономикалы социализм жатады.

       Дәстүрлі экономикалык қоғам қазіргі әлемнің Азия, Африка және Латын Америкасынын 140-тай елінде өмір сүруде, ал ондағы ендіріс, белужәне айырбастау дәстүрге, салтқа, жекелеген ғұрыптарға негізделтен және аралас экономикалық қоғам негізінен индустриаддыдамыған елдерді қамтиды. Жоғарыдағы көрсетілген коғамды жіктеуде кайшылық жоқ, қайта олар бірін-бірі толықтырады. Дәуірлерді нені өндіргенмен емес, қайта қалай өндіргендігімен және қалай өндіргіш күштермен айыра аламыз деп жазған К. Маркс. Өндіргіш күштердщ даму деңгейі коғамдық процестің жалпы критериі болып табылады. Баскаша айтсақ, меншік түрінің әртүрлі жағдайыңда жүмыс күші өндіріс күрал-жабдығымен қайтіп біріктіріледі, қалай үйлестіріледі және қалай экономикада баскарылады: нарықтык бәсекелістік арқылы, жоспарлау арқылы немесе екеуінің көмегі аркылы ма, яғни аралас басқару жүйесі: мемлекет пен нарық аркылы.

     Белгілі ғалым-экономистер, америка жоғарғы  оку орнына арналған «Экономикс» окулығының авторлары Р. Макконнелл мен Л.Брюдың көзқарастары бойынша, әлемдегі иңдустриалды дамыған еддерді екі белгісімен ажыратуға болады:

     1.   Өндіріс қүрал-жабдығына деген  меншіктің түрлері бойынша;

     2.   Осы экономикалык кызметтің үйлестіру  және басқару әдістері бойынша.

     Қоғамдык  өндіріс құрылымында өндіргіш кұштер өндірістік катынастармен диалектикалық бірігу жағдайында болады. Өндірістік қатынастар — бұл ондірістің қоғамдық түрде жүзеге асуы. Өңдірістік катынастар — бүл меншіктік қатынастар.

     Өндірістік  қатынастардың өндіргіш күшпен бірігуі  өндіріс әдісін күрайды, яғни қоғамның экономикалык қүрылуы, оның жономикалык базасы. Экономикалық немесе өндірістік қатынастар отбасылық, діни, қүкыктық, мәдени, саяси, әлеуметтік қатынастармен косылып. коғамның коңдырмасын кұрайды. Базис пен қондырма бірііу жағдайында болады. Базистің өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы қайшылықтары қоғамның жаңа күйге көшуіне объективті жағдайлар тудырады. Бүл кезде қондырма қоғамның бір күйден басқасына көшуіне көмектесуі мүмкін немесе етеуге кедергі /касайды.

     Адамзат коғамы өзінің бүкіл тарихында ендіргіш күштер деңгейі мен өндірістік катынастар сипаты арасындағы объективті туыңдаған кайшылыктардың әсерінен бір күйден екіншісіне, бір коғамдық экономикалық формациядан басқасына, төменгі өркениет баспалдағынан жоғарғысына ауысуы. Меншік түрлерінің ауысуына байланысты жаңа прогрессивті өндірістік катынастар  пайда болады.

     Адамзат өркениеттілігі баспалдағымен қоғам  көтеріле отырып, қауымдастық (қоғамдық) меншік түрінен жекеге, жекеден қоғамдыққа (мемлекетгікке) қозғалыс жасап, экономиканы тек қана рынокпен немесе тек қана мемлекетпен басқарады. Қазіргі жағдайда өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың арасындағы кайшылықтар адамзат қоғамының аралас экономикаға, аралас меншік (жеке мен мемлекеттік) түріне, басқару тәсілінің аралас (рынок пен мемлекеттік) жүйесіне көшуімен жойылады.

     Тарихқа терең үңіле отырып байқағанымыз, бұрынғы заманның озінде меншік түрлері  таза күйінде болған емес, олардың  кез келгенін басқасымен аралас күйінде  кездестіреміз. Мүндай жағдай көрнекті түрде біздің дәуірімізге дейін УІ-ІУ ғасырда Ертедегі Рим мен Ертедегі Грецияда байқалды. Ол елдерде сол кезде көне дүниелік (антикалық) меншік өмір сүрді.