Ұлттық инновациялық жүйелерді ұйымдастыру

Қоршаған ортаға әсерді білдіретін инновациялар экономикалық инновацияларды білдіреді.

  Жоғарыдағы айтылған тәсілдерді талдай келе келесі түрде көрсетуге болады:

  Радикалды деңгейі бойынша:

• ғылыми-техникалық циклдың тұрақты дамуы және таралу фазасындағы шағын және орта өнертабыстарды жүзеге асыратын жаңартушы инновациялар;
• ескірген техника мен технологияларды ішінара жаңартуға бағытталған псевдоинновациялар.

Қолданылу сипаты бойынша:

• жаңа өнімдерді өндіру мен жетілдіруге бағытталған өнім-инновациялар;
• жаңа технологияларды қолдану мен жетілдіруге  бағытталған;
• технологиялық-инновациялар;
• жаңа технологияларды қолдану мен жетілдіруге  бағытталған технологиялық-инновациялар;
• жаңа құрылымдарды жасау мен құрастыруға бағытталған әлеуметтік инновациялар.

Пайда болу стимулы бойынша:

• ғылым мен техниканың көмегімен пайда болған инновациялар;
• өндірістің қажеттілігімен туындаған инновациялар;
• нарықтық қажеттілігімен туындаған инновациялар;
• жаңа өнімдер мен жеке ғылыми-техникалық потенциалындағы үрдістерді жасайтын «өсіру» инновациясы;
• шетелдік немесе басқа да инновацияларды модификациялайтын «имитация» инновациясы.

Өнім түрі бойынша:

• қоғамдық;
• аралас (клубтық);
• жеке.

  Тиімділігіне байланысты:

• экономикалық әсерлерді қамтитын инновациялар;
• әлеуметтік әсерлері бар инновациялар;
• экологиялық әсерлерді қамтитын инновациялар;
• ғылыми-техникалық әсерлерді қамтитын инновациялар [3].

  Инновация - өндірістің және қоғамды басқарудың түрлі салаларына енгізілуі экономикалық тұрғыдан тиімді және (немесе) әлеуметтік, экологиялық тұрғыдан маңызды болып табылатын, зияткерлік меншік объектісі болып табылатын ғылыми және ғылыми-техникалық қызметтің нәтижесі.

Инновациялық грант – инновациялық жобаның тәжірибелік – конструкторлық әзірлемелерін орындау, техникалық – экономикалық негіздемесін дайындау, өнеркәсіптік меншік объектісін шет  мемлекеттерде және (немесе) халықаралық  патенттік ұйымдарда патенттеу үшін грант беруші мен грант алушы арасындағы шартпен көзделген жағдайларда бюджеттен берілетін трансферт.

Инновациялық жоба – инновацияларды енгізуге бағытталған және инвестицияны көздейтін, сондай-ақ белгілі бір  уақыт мерзімі ішінде іске асырылатын және аяқталған сипаты бар іс-шаралар кешені.

Инновациялық инфрақұрылым – Қазақстан  Республикасы инновациялық қызметінің бір-бірімен өзара іс-қимыл жасайтын мамандандырылған субъектілерінің  жүйесі.

Инновациялық қор – инновациялық жобаларды және инфрақұрылымды қаржыландыру, сондай-ақ инновациялық қызмет саласында қызметтер көрсету арқылы инновациялық қызметтің дамуына жәрдемдесетін заңды тұлға.

Инновациялық қызмет – нәтижелері экономикалық өсу мен бәсекелестік қабілеттілігі үшін пайдаланылатын, өндірістің және қоғамды басқарудың әртүрлі салаларына жаңа идеяларды, ғылыми білімдерді, технологиялар мен өнім түрлерін енгізуге бағытталған қызмет.

Инновациялық қызметтің мамандандырылған субъектісі – технологиялық бизнес-инкубатор, технологиялық парк, инновациялық қор.

 

 

1.2 Қазақстан  Республикасының ұлттық инновациялық  жүйесі мен оның құрылымы 

 

Экономикалық ғылымдар және экономикалық даму тәжiрибесi көрсеткендей инновациялық дамуда жаңа технологиялар  экономиканы тиiмдi модернизациялауды қамтамасыз етедi. Бұл әсiресе ҚР-сы үшiн өте маңызды, өйткенi 1991 жылдан бастап елiмiзде технологиялық дағдарыс қалыптасты. Өндiрiстiң техникалық деңгейi құлдырады, ғылыми өнiмдердiң шығуы азайды, ғылыми-техникалық потенциялымыз қысқарып кеттi, сондай-ақ бұрынғы экономикалық жүйе түгелiмен жойылды, елiмiз өзiнiң iшкi сұранысын қамтамасыз ете алмай қалды. Осының салдарынан ЖIӨ көлемi де 1990 жылмен салыстырғанда 1995 жылы 40%-ға дейiн азайды.

Елбасымыздың жолдауы  бойынша Қазақстан әлемдегi алдыңғы  қатарлы дамыған елдер қатарына қосылуы керек. Ендi осы мақсатты жүзеге асыру үшiн индустриялы-инноваиялық дамуда сервистiк-технологиялық экономикаға  өту үшiн 2003-2015 жылға арналған стратегиялық жоспар жасалды [4].

Стратегияны iске асыру  нәтижесi 2015 жылы мұнай және газ кен орындарын қарқынды игеру кезiнде өнеркәсiп өндiрiсi мен экономика құрылымының түбегейлi өзгеруiне әкелмейдi. Стратегияны iске асыру:

ЖIӨ құрылымындағы  өнiмдердi шығарудың үлес салмағын 2015 жылы 46,5 %-дан 50-52 %-ға дейiн ұлғайту;

ЖIӨ құрылымындағы ғылыми және ғылыми-инновациялық қызметтiң үлес салмағының қызметiн 2000 жылы 0,9 %-дан 2015 жылы 1,5-1,7 %-ға дейiн көтеру;

ЖIӨ құрылымындағы  өңдеу өнеркәсiбiнiң үлесiн 2000 жылы 13,3 %-тен 2015 жылы 12-12,6 %-ға төмендеуiнiң қарқынын баяулату (осы көрсеткiш салыстыру үшiн индустриялық саясатты жүргiзбесе 2015 жылы 10,9 %-ды құрайтын болады);

Стратегияны iске асырмаса, өнеркәсiп өндiрiсiндегi тау-кен салаларының  қосылған құн үлесi 2015 жылы 55-56 %, оның ішiнде 2000 жылы 31,0 % және 25,6% салыстырғанда мұнай өндiру - 50-51 % жетедi. Стратегияны iске асыруды ескере отырып, тау-кен өндiрiсi 45-47 % ғана құрайды. Бұл ретте ғылымды қажетсiнетiн және жоғары технологиялы өндiрiстiң үлесi 2000 жылы ЖIӨ 0,1 %-дан 2015 жылы 1-1,4 %-ға дейiн өседi.

Өңдеу өнеркәсiбiнiң қосылған құн құрылымында сапалы өзгерiстер болады. Металлургия және металдарды өңдеу үлесi өңдеу өнеркәсiбiнiң қосылған құнының жалпы көлемiнен 40,1 %-дан 27-28%-ға дейiн төмендейдi, ал ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң үлесi 38,1 %-дан 45-46 %-ға дейiн өседi. Бұл ретте ғылымды қажетсiнетiн және жоғары технологиялы өнiм 2000 жылғы 0,6 %-ға қарағанда 9-11%-ды құрайды.

Бұл ретте күнкөрiстiң  төменгi деңгейi, ең аз жалақы және зейнетақы  өседi. Ел тұрғындарының нақты ақшалай  табысы 2,1-2,4 есе ұлғаяды.

Сонымен қатар елiмiзде  ғылым мен ғылыми-техникалық қызметтерге  қаржы бөлу өте аз, оның көлемi  0,9% құрап отыр. Ал индустриалы-инновациялы саясатты жүзеге асырмасақ, онда 2015 жылы болжам бойынша оның үлесi 0,6%-ға дейiн кемидi екен. Бұл стратегияны жүзеге асырған жағдайда 2015 жылы болжам бойынша ғылым және ғылыми-инновациялық қызметке ЖIӨ-нен бөлiнетiн қаржы 1,7%-ға дейiн өсудi жоспарлап отыр [5].

Егер мұны дамыған  елдермен салыстырсақ ғылымға бөлiнетiн  қаржы Францияда 45%, АҚШ пен Германияда – 36%, Жапонияда – 20% құрап отыр.

Елiмiзде стратегия  жүзеге аспағандағы және асқандағы  ЖIӨ-нiң құрылымының болжамы ( % ), ( Сурет 1 ). 

 

1 - сурет – Инновациялық қызметке бөлiнетiн ЖIӨ көлемiнiң стратегияны жүзеге асырғанда және оны жүзеге асырмағандағы үлесi (%)

 

       Елiмiздегi инновациялық саланы мемлекеттiк қолдауды ҚР-ның  «Инновациялық қызмет» туралы Заңынан көрумізге болады. Оның негізгі бағыттары келесідей:

1. Инновацияның басым бағыттарын анықтап, инновациялық бағдарламарды жасау.
2. Мемлекеттің инновациялық саясатын жүзеге асыратын қажетті инвестицияны жұмылдыруды ұйымдастыру және жағдай жасау.
3. Инновациялық инфрақұрылымды құру.
4. Мемлекеттік бюджеттен инновациялық бағдарламалар мен жобаларды мақсатты қаржыландыру.
5. Бәсекеге жарамды өндірісті құруға мемлекеттің араласуы.
6. Мемлекеттік тапсырыспен орындалатын инновацияларды міндетті түрде рынокпен қаматамасыз ету.
7. Отандық инновацияларды шетелге шығару [6].

   Алдынғы уақыттарда экономикалық өсу факторы ретiнде посткеңестiк елдерде инновация екiншi деңгейдегi жоспар болып келдi. Бiрақ әлемдегi дамыған елдер тәжiрибесi және отандық тәжiрибе бойынша тұрақты экономикалық өсуге қол жеткiзу инновациялық қызметсiз жүзеге аспайтындығына көз жеттi. Мiне осы себептен сонғы 3-4 жылда инновацияға деген көзқарас өзгердi.

   Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Ұлттық акедемия ғалымдарымен кездесуiнде атап өткендей, «елiмiзде ұлттық инновациялық жүйе құратын уақыт жеттi» деп атап көрсеттi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2- сурет – Ұлттық инновациялық жүйе

 

Елiмiзде ғылыми-техникалық инновациялық бағдарламаларды дамыту үшін арнайы даму институтары құрылған.Оның ішінде 3 қаржылық және           2 қызмет көрсету институтары бар.

Инновацияны жүзеге асыру  үшiн оны мемлекеттiк қолдайтын  құқықтық актiлер, инновациялық қызметтердiң iске асуы үшiн оны қамтамаасыз  ететiн қаржылық институттар және оны нақты түрде жүзеге асыратын мекемелер, ҒЗТКЖ ұйымдарын қалыптастыруымыз керек. Еліміздің ұлттық инновациялық жүйесін 2 - ші суреттен көруге болады.

Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтпелi кезеңiнде экономикада кәсiпкерлiк қызмет даму үстiнде. Кәсiпкерлiк, әсiресе шағын кәсiпкерлiк рыноктық жүйеде толық қанды қызмет ету үшiн кәсiпорын жаңа технологиялар мен жаңалықтар ашып отыруы керек. Сонда ғана олардың шығарған товарлары мен қызметтерi бәсекеқабiлетiне ие болады. Бiрақ бүгiнде отандық кәсiпорындардың инновациялық қызметi мардымсыз болып, соның салдарынан отандық товарлардың бәсекеқабiлетi әлсiз екенi белгiлi. 

Әйтсе де бұл инновациялық жобаларға  көптеген қаржы қажеттiлiгi туындап  отыр, ол қаржыларды ЖIӨ-нiң құрамынан  көп мөлшерде ала алмаймыз, өйткенi елiмiзде бұдан басқа салаларға қаржы сұранысы туындап отыр, әсiресе әлеуметтiк салаларға. Сондықтан қаржы тартудың бiрден бiр көзi инвестиция тартуды ынталандыру болып табылады.

ҚР-ның статистика агенттiгi көрсеткендей, негiзгi капиталды инвестициялау негiзiнен шикiзаттық салаларға тартылуда. Өйткенi шетелдiк инвесторлар дайын өнiм шығаруға ынталы емес, себебi олар дайын, сапалы өнiм шығару арқылы өз елдерiне бәсекелес болуға ұмтылмайды. Оларға керегi бiздiң шикiзатымыз болып отыр. 

        Инновациялық жүйе әрқайсысы тиiсiнше осындай элементтердi қосып алатын төмендегідей негiзгi кiшi жүйелерге бөлiнедi:

1. Ғылыми әлеует коммерциялық пайдалану деңгейiне дейiн iргелiк әзiрлемелердi «жетілдiрудi» жүзеге асыратын қолданбалы зерттеулердiң дамыған саласын құру жолымен инновациялық даму үшiн сөзсiз қажеттi фактор қалыптасады;

2. Мемлекеттiк ғылыми ұйым – ұлттық ғылыми орталықтар, ғылыми-зерттеу институттары, жоғарғы оқу орындары, жобалық институттар;

3. Ұлттық компаниялар жанындағы ғылыми ұйымдар, iрi кәсiпорындар жанындағы зертханалар;

4. Жеке ғылыми-зерттеу және жобалық институттар;

5. Ғылыми зерттеулермен айналысатын шағын және орта кәсiпкерлiктер;

6. Ғылыми кадрлар және дербес өнер тапқыштар;

7. Материалдық-техникалық база.

        Инновациялық кәсiпкерлiк төмендегілерді қамтиды:

1. Бизнес-серілер;

2. Кәсiпорындар;

3. Инновациялық менеджерлер;

4. Инновациялық қызметтi iске асыру үшiн қызмет көрсететiн және жағдайларды қамтамасыз ететiн өзара байланысты өндiрiстiк, консалтингтік, білiм және ақпараттық құрылымдардың кешенi айқындалатын көп деңгейлi инновациялық инфрақұрылым.

        Инновациялық инфрақұрылым төмендегідей элементтерден тұрады:

1. Ұлттық технологиялық парктер;

2. Өңiрлiк технологиялық парктер;

3. Технологиялық бизнес-инкубаторлар;

4. Ғылым қалашықтары.

      Қаржылық инфрақұрылым төмендегідей элементтерден тұрады:

• мемлекеттiк даму институттары;
• венчурлiк қорлар;
• кәсiпорындар;
• жеке кәсiпкерлер;
• екiншi деңгейдегі банктер.

        Қазiргi уақытта, өзiнiң коммерциялық қолданысын табуға инновациялық әзiрлемелердi және шығармашылық идеялардың аз үлесi ғана ие болады. Проблема, бүгiнгi күнi елде iс жүзiнде тәжiрибелiк-өнеркәсiптiк база мен жобалық-конструкторлық институттар бұзылуында және ғылыми зерттеулердiң нәтижелерiн экономиканың нақты секторына енгiзудiң тиiмдi тетiгінiң болмауында болып тұр. Ғылымның институционалдық құрылымында соңғы жылдары болып жатқан қайта құрулар ғылыми-зерттеу институттарының меншiк нысандарындағы өзгерiстерге қарамастан жалпы алғанда инновациялық дамудың талаптарына жауап бермейдi. Ғылымда түпкілiктi нәтижелі өндiрiске жаңа өнiмдердi енгiзуге, жаңа коммерциялық тиiмдi технологияларды енгізуге әлсiз бағдар сақталып отыр. Бiрқатар салалық ұйымдар өзiндiк мәртебесi бойынша ғылыми болып қағаз жүзiнде қала отырып, iс жүзiнде зерттеушілiк қызметтi жиып қойды және тек шаруашылық құрылымға айналды.

        Қазақстанның ҰИЖ инновациялық инфрақұрылымының негiзгi ұйымдық институттары ұйымдық құрылымы бар, инновациялық дамудың барлық кезеңдерi мен процестерiне жәрдемдесу үшiн қажеттi және жеткілiктi қаржылық, кадрлық және материалдық-техникалық қамтамасыз етiлген технологиялық парктер (технопарктер) және технологиялық бизнес-инкубаторлар болады. 

        Шетелдiк тәжiрибе көрсететiндей инновациялық саладағы шағын және орта кәсiпкерлiк  өнеркәсiптi дамыған елдердiң инновациялық әлеуетiнiң алғашқы бұқаралық және неғұрлым серпiндi құрылым. Шағын және орта инновациялық фирмалар экономиканың пайда болатын салаларында, рыноктың жаңа сегменттерiн ашатын, жаңа өндiрiстi дамытатын, өндiрiстiң ғылыми сыйымдылығын және бәсекеге қабілетiн арттыратын және сонымен, жаңа технологиялық тәртiптi қалыптастыруға жәрдемдесетiн технологиялық көшбасшылар болып табылады.