Инфляция: мәні, себептері және әлеуметтік экономикалық салдарлары

          Қаржы қатынастары  мен инфляциялық процестердің бір  бағытты келеңсіз сипаты, бірін-бірі өзара толықтыра отырып, экономикалық жүйедегі келеңсіз нәтижелерге апарады. Мәселен, инфляция бірқатар әлеуметтік-экономикалық проблемаларды тудырады: ақшалай табыстардың құнсыздануы, ұзақ мерзімді инвестицияларға деген экономикалық ынтаның түсуі, ақшалай жинақтардың құнсыздануы, нақтылы пайыздың төмендеуі, экономикалық  байланыстардың бұзылуы және т.б.

          Төмен инфляция немесе оның болмауы ұлттық шаруашылықтың  түрлі деңгейлерінің қаржылық көрсеткіштерін жақсартатыны секілді ұқсас жағдайда қаржы қатынастарының оң бағыттылығы инфляция деңгейін төмендетеді.

    Сөйтіп, қаржы мен инфляция өзара тәуелді  болып келеді. Қаржы инфляциялық  процестердің тездеткіші бола алатыны  сияқты, инфляция да қаржы қатынастарына  әсер етеді. Ақшаның құнсыздануы  және бағаның көтерілуі мемлекеттің шынайы кірістерін төмендетуге, бюджеттің шығыстарын көбейтудің қажеттігіне, салық ауыртпалығының күшеюіне, мемлекеттік бюджет тапшылығынан болатын мемлекеттік борыштың өсуіне ұрындырады. Инфляцияның жоғарғы қарқыны мемлекеттің қаржы ресурстарын құнсыздандырады, өйткені салықтық кірістер мен қарыздар оларды есептегеннен кейін уақыттың белгілі бір межелдемелері арқылы түседі, сондықтан мемлекеттің алу сәтінде олар құнсызданады. Осыған ұқсас мемлекеттік берешектің проблемасы шиеленіседі, өйткені қарыздарды тарту үшін мемлекет өзінің бағалы қағаздарының табыстылығын несиелік пайдеңгейінен жоғары көтеруге мәжбүр болады, бұл мемлекеттік борыштың атаулы өсуін тудырады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

II. ҚР – ДАҒЫ ИНФЛЯЦИЯНЫҢ  ӘЛЕУМЕТТІК –ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЛДАРЛАРЫН ТАЛДАУ 

    2.1 Қазақстандағы 1999-2010 жж. кезеңіндегі инфляциялық процестер  динамикасы 

    1999-2000 жж. бастап Қазақстан экономикасы  тұрақты өсу траекториясына шықты.  Нарық реформаларының ішінде  қаржы секторындағы реформа экономикалық белсенділікті жоғарылатуға мүмкіндік жасайды. Республикада қазіргі талапқа сай банк жүйесі құрылған, несие нарығы серпінді қарқынмен дамуда. Республикада нарықтық инфрақұрылым құрылды. Олар өз қарамағына шағын және орта бизнеске қызмет көрсететін банкілер жүйесін, инвестициялық және сақтандыру компанияларын, аудиторлық фирмалар мен басқа субъектілерді қамтиды.

    Бірақ жалпы макроэкономикалық жағдай жақсарып, экономика тұрақты өрлеуге  бет бұрғанмен, осы 2007 жылдың екінші жартысында тауарлар мен қызметтерге бағалардың өсуі байқалды. Әрине қазіргі жағдайдағы бағалардың өсуін 1990 жылдардағы инфляциялық процестермен салыстыруға болмайды.

    Ағымдағы  жылдың 8 айында  Қазақстанда инфляция деңгейі 8,2 пайызды құрап, жоспарланған деңгейден асып түсті. Бұл туралы үкіметте өткен отырыста, премьер-министр Кәрім Мәсімов мәлім етті. Оның айтуынша, биылғы жылғы қаңтар мен тамыз айы аралығында айналымдағы қолма-қол ақша 36 пайызға және ақша массасы 24 пайызға өскен. Сондай-ақ бағаның көтерілуі Шымкент, Алматы, Тараз, Астана, Атарау қалаларында орын алған.

    Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің мәліметіне қарағанда, аталған инфляцияның 52,1 пайызы азық-түлік тауарларының қымбаттауы есебінен өскен. Экономика  және бюджеттік жоспарлау министрінің  сөзіне қарағанда, тұтынушылар бағасы индексінің құрылымында азық-түлік тауарлары тобының қымбаттауы 7,6 пайызды құраған. Ал өткен жылғы сегіз айындағы көрсеткіш 4,6 пайыз болатын. Мұнымен қоса азық-түлік емес тауарларының бағасы 4,9 пайызға көтерілген.[45]

    Төмендегі 2-кестеде көрсетілгендей, Қазақстанның қысқа мерзімді сыртқы қарыздағы резервтер үлесі өте жоғары. 2004 жылы резервтік активтер қысқа мерзімді сыртқы қарыздан екі есе асып кеткен. Бұл Қазақстан қажет болған жағдайда бір жылға дейінгі қысқа мерзімді міндеттемелерді жабуға дайын екенін көрсетеді. Бірақ 2005 жылы жағдай күрт өзгерді. Елде жиналып қалған қысқа мерзімді сыртқы қарыз көлемін резервтер енді жаба алмайтын болды.  
 
 
 
 
 
 
 

Кесте 4 – Халықаралық инвестициялық  ахуал бойынша өтімділік көрсеткіштері  

Млн. АҚШ  долл.

   Дағдарыстар қысқа мерзімді сыртқы қарыздағы  резервтердің жоғары үлесі бар елдерде  де, мысалы Венесуэлада, Малайзияда, Колумбияда орын алғандығын атап өткен жөн.

   1994 жылы Венесуэлада болған дағдарысқа дейін осы көрсеткіш Қазақстанға қарағанда елеулі жоғары болды және ол 250%-ды құрады. Бірақ Венесуэланың тауар мен қызмет экспортындағы сыртқы қарызының үлесі Қазақстанға қарағанда екі есе жоғары болды, яғни экспорттық түсім елдің қарызын 280%-ға қамтамасыз ете алмады, ал осы уақытта Қазақстанда бұл көрсеткіш 177%-ды құрады.

   Халықаралық инвестициялық позиция (көзқарас) мәліметтері  бойынша нетто-позиция елдің төлем  қабілеті тәуекелділігінің көрсеткіші болып саналады. 3-кестеден көрініп  тұрғандай, Қазақстан 1998 жылдан бастап, жарамсыз нетто-позицияны сақтап келеді. Сыртқы міндеттемелердің ел активтерінен шапшаң артуы 2000 жылы орын алды және сол уақыттан бері жағымсыз өсім үрдісіне ие.  
 
 
 
 
 
 
 

    Кесте  5 – Қазақстанның халықаралық нетто-позициясы

Млн. АҚШ доллары

   Сөйтіп, Қазақстанға сыртқы қарыздар, қарыздық бағалы қағаздар шығарылымы түрінде  келетін капитал ағымы Қазақстанның сыртқы қарызының көлемін одан әрі  ұлғайтады.

   Ұлттық  Банк үкіметке несиелер бермейді, өзінің мемлекеттік бағалы қағаздар қоржынын мүлдем ұлғайтпайды. Коммерциялық банктерді  қайта қаржыландыру мардымсыз көлемдерде жүргізіледі. Валюталық резервтерді  арттыру нәтижесінде туындайтын ақшалай ұсыныстардың артықшылығын залалсыздандыру мақсатымен Ұлттық Банк коммерциялық банктерден депозиттер тартады.

   Басқа да тауарлар тәрізді бағасы өсетін доллар бағамы инфляцияға әсер етеді. Бұл фактор импортталушы инфляция түрлеріне  қатысты. Сатып алынатын долларлар елдегі тауарлар мен қызметтер бағасының сомалық көлемін көтереді, яғни кәсіпорындар, банктер және тұрғындар тарапынан ұлттық валюта мен қосымша төлем төлеуге қабілетті сұранысқа қажеттілік бар. Экономиканың «долларизация» жағдайында мемлекет инфляцияны монетарлық әдіспен бақылау мүмкіндігінен айрылады, өйткені тауарларға ұсыныс тек теңгеге ғана емес, өткізілетін көлемі белгісіз долларға да болады.

   Долларға  қарағандағы теңге бағамының  төмендеуі бағаның инфляциялық  өсуінің белсенді факторы болды, өйткені импорттық тауарлар Қазақстан тұтыну нарығының жартысын құрады. Импортталатын инфляцияның тетіктері доллар мен басқа да шетел валюталарына жоғары сұраныстың пайда болуынан айқын көрінді.

   Соңғы уақытта Үкімет пен Ұлттық Банк өзінің ақша-несие саясатында екі мақсатқа жетуге ұмтылуда. Бірінші мақсат – инфляцияны төмендету, екіншісі – экономиканың нақты секторы жағдайының нашарламауы үшін теңгенің тиімді бағамын ұстап тұру болып табылады. Бұл мақсаттар іс жүзінде бір-біріне қарама-қайшы. Бюджет тапшылығы мен мемлекеттің ірі қарызды тұтыну мүмкіндігі жоқ кезде инфляцияны төмендету өте қиын емес. Ұлттық банктің нарықтан валютаны сатып алуын және өзінің алтын-валюта қорын көбейтуін тоқтату қажет. Мұндай жағдайда ақша көлемі баяу өседі, одан кейін ол мүлдем тоқтайды. Бұл инфляцияның төмендеуін ең соңында нөлге дейін алып келеді.

   Сонымен бірге бұл нақты, атаулы құнында  көрініс табатын теңге бағамын  білдіреді, ол өз кезегінде импорттың  өсуіне, экспорттаушылар жағдайының нашарлауына және өндірістің құлдырауына  әкеліп соқтырады.

   2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда еңбекақы 19,7%-ға, нақты көріністе – 10,2%-ға  өсті. Еңбекақының өсуі елдегі  экономикалық белсенділіктің артуымен  айқындалады. Экономиканың бюджеттік  секторындағы еңбекақы өсуінің  артынша басқа салаларда да  сонымен мөлшерлес өсім ере жүрді.

   Экономикада инфляциялық көріністің сақталуы ақша агрегаттарының елеулі өсуіне себеп  болды. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің халықаралық таза резервтерінің  өсуі 2006 жылы оның қаржылық базасының 26,5 пайызға, яғни 1501,5 млрд. теңгеге дейін кеңеюіне мүмкіндік жасады (4-кесте).

   Инфляцияның төмендеуін тізгіндеу инвестициялық  белсенділік пен тұтынушылық  сұранысы жоғары экономиканың елеулі өсуіне қарсы әрекет етеді. Экономикалық көтерілу экономиканың ақша көлеміне толығуын туындатады. Мұндай толығудың ең маңызды критерийі ақша көлемінің МЗ агрегатының ЖІӨ-ге қатынасы арқылы танылады. 1995–2006 жылдардағы бұл қатынастар келесі жағдайда қалыптасты (6-кесте).

   5-кестеден  көрінгендей, ЖІӨ-нің өсуі экономиканы  монетизациялау деңгейінің көтерілуінен орын алды.

   Елге  шетел валютасының ағылып келуі  қуат көздеріне әлемдік бағаның  жоғары болуымен байланысты еді, олар Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударылуының есебінен тазаланды. 2008 жылдың аяғында ҚР ҰҚ-ның активтері 13 млрд. АҚШ долларынан асты.

    Кесте 6 – ҚР-ның кезең аяғындағы  ақша агрегаттары 

Млн. АҚШ  теңге