Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық сауда

Бастығы: бас  директор

      ДСҰ-ның жоғарғы басқару органы министрлер Конференциясы болып табылады. ДСҰ мемлекет қатысушыларының сауда министрлері немесе сырткы істер министірі деңгейінде, ереже бойынша, жылына 2-реттен кем емес шақырылады. Конференция қағидалы сұрақтар мысалы көпжақты келіссөздер жаңа раундқа қатысты шешімдер қабылдауға уәкілеттілігі бар.

     Ағымдағы  қызметті басқару және келісімдердің  қызметін бақылау және министрлік шешімдерді жүзеге асыратын Бас кеңес. Ол жылына бірнеше рет Женевада жиналады. Ереже бойынша, Бас кеңеске ДСҰ мүшелерінің елшілері бас өкілдері кіреді. Бас кеңес қызметіне ДСҰ мемлекет- қатысушылардың арасындағы сауда дауларының шешімдері және оларды сауда саясатының периодикалық шолуды жасау.

Бас кеңес  бағынушы органдарының қызметін бақылайды:

     - Тауар сату кеңесі, олар тауарды сату туралы Бас келісімнің орындалуын 
бақылайды;

     - Қызметтерді  сату кеңесі,  олар қызметті  сату туралы  келісімдердің 
орындалуын бақылайды;

     - Интеллектуалды меншік кеңесі, олар  сауда туралы интеллектуалды 
меншік құқығын мәселелер келісімінің орындалуын бақылайды.

     Жоғарыда  айтылған органдармен қатар, ДСҰ құрамында эксперттік топтар және мамандандырылған комитеттер қызмет етеді. Оның қызметіне көпжақты келіссөздер жүргізу барысында бөлек бөлімдердің орындалу сұрақтарын карастырады, және мемлекет-қатысушыларды қызықтыратын басқа да сұрақтар қарастырады, мысалы, бәсеке ережесіне, инвестицияға, аймақтық

сауда келісімдерінің қызметі, қоршаған ортаны қорғау, сауда аспектілері және жаңа мүше қабылдау мәселелеріне қатысты.

     ДСҰ күрделі және жан-жақты механизм құрайды, онда жүздеген келісушілер, экономика және құқық саласындағы эксперттер, ол әрдайым қозғалыста және даму үстінде болады. ДСҰ-ның басқа халықаралық ұйымдардан ерекшелігі, ДСҰ-да келіссөздер миллиардтық соммалар бойынша жүргізіледі, өйткені соның нәтижесінде экспорт және импорт тауарлар мен қызметтердің тәртібі құрылады, ол тікелей тұтынушы, өндіруші және жекелеген компаниялардың мүдделерін қорғайды. ДСҰ - халықаралык сауда тәртібін құрып, барынша мүмкіндіктер мен еркіндікті қамтамасыз ету және қатысушы-мүшслсрдің  арасындағы дауларды әділ шешу.

      Қорытындылай келе ДСҰ халықаралық экономикалык қатынастар жүйесінде басты орын алады, ДСҰ енгізген нормалар, негізде халықаралық сауда заңы болып табылады. Жалпы құқықтық кеңістіктен тыс, осы ұйымның мүшесі болмай, әр мемлекет өзін халықаралық саудадағы аутсайдер кейпіне мұқтаждайды, өйткені оған жалпы ережелер қолданылмайды. Бұл ДСҰ-ға кіруге шақырады. 

      2.2. Қазақстан экономикасының глобализациясы

      Сауда еркіндігі үшін күрес- өткен ғасырдың екінші жартысындағы әлемдік экономиканың ең басты тенденциясы. Сауда еркіндігі үшін қозғалыс соңғы жылдары глобализация ұғымы әлемдік тауар өткізу еркіндігін ғана емес, сонымен қатар, капиталды, ақыр соңында маманданған жұмыс күшінің қозғалысын білдіреді.Глобализация-көбінесе басқаға зиян келіре отырып, өзінің глобализациялануын қолдайтын дамыған өндірістік елдердің саяси қызметкерлері. 

      90-шы  жылдары әлемдік тауар жыл  сайын орта есеппен 7%-ке жуық  өсіп отырғанда, әлемдік ЖІӨ  екі есе төмен- жылына 3%-ке жуық  болатын. 99-шы жылдың әлемдік сауда  динамикасы бөлек шолуды талап  етеді. 99-шы жылдың жартысында тауар шығарудың және сатудың көлемі елеулі ұлғайып, дамушы елдерге оң әсерін тигізді, олардың тауар және қызметтер экспорты орташа әлем деңгейімен салыстырғанда екі есе өсті. 1999 жылы дамушы мемлекеттердің әлемдік тауарлар экспортының 27,5% және коммерциялық қызметтердің 23%   келетін. Бұл әлемдік сауданың болашақта жоғарғы қарқынмен өсуіне әкеледі, ал бұл күресте қатыспағандар, әлемдік дамудың шетінде қалуы мүмкін.

        Глобализацмя Қазақстанды шетте  қалдырмады. 1996 жылдың қаңтарынан республика ДСҰ-ның қадағалаушысы болып келді. Бірақ  республикада бұған сәйкес назар аударылып жатқан жоқ. Мысалыға, Сиэтлдегі соңғы кездесу (онда ДСҰ жаңа мемлекеттердің кіру проблемалары талқыланды) Қазақстанда назарсыз қалды. Қалайша біздің республикамыздың әлемдік рынокқа кіру шарттары бізді толғандырмайды. Сиэтл кездесуінде Билл Клинтон  “адамзатқа глобальді экономика бетін беруге” шақырды. Біз отыз жыл бұрын “адамзат социалистік бетімен” дегенді түсінгіміз келмеді. Бүгінде бұл бізді қызықтырмайды. Егерде осылайша жалғаса берсе, онда глобализацияланып жатқан әлемнің “тастап кеткен ауылына” айналыуымыз мүмкін. ДСҰ Қытайдың және Қазақстанның кірүіндегі тәсілінің айырмашылығы көзге бірден түседі. Қытайдың ДСҰ-ға кіру құштарлығын-жылдың соңындағы Ұйымға кіруге шешім қабылдар алдындағы 15 жылдық келіссөздер мысалымен дәлелдеуге болады.

      Енді, агрессивті сытқы сауда саясатын ұстанатын мемлекеттерге  шынында  да шексіз рынок ашық деп есептеледі. ҚХР өзінің стасусымен шектеулердің ашылуы арқасында толық қолданып, қытайлық тауарлар одан бетер арзандап және тез өтетін болады. Сондықтан, мемлекет-қатысушыларға  өзінің өндірушілерін Қытай экспансиясынан максималды қорғау үшін сонша жыл қажет етті. Мүшелікке кіру үшін ДСҰ бірнеше өте қатаң шарттар мен міндеттер қойды, олардың ішінде ешбір мемлекетке қойылмағандары бар.

      Бұрынғы одақ көлеміндегі мемлекеттер ДСҰ-на кірудің қажеттілігін түсінді. Тәжікстан  және Түркменстаннан басқалары, мүшелікке  кіруге арыз жіберген, ал Молдова мен  Грузия ұйымға кірді. Бірақ  бұл елдің келісімге жеңіл қол қоя салуы, негізінде олардың болашағын анықтайды, бұл олардың келешегін ойламастан барлық ұсынған шарттарын сөзсіз қабылдады, деген ойға жетелейді.

      Оның  ең айқын мысалы-біздің ең жақын  көршіміз, Қырғызстан, ТМД  елдері арасында  бірінші ДСҰ толық құқылы мүшесі болды. Қырғыздар бұл келісімге 3 жыл көлемінде-қытайлықтардан 5есе  тез жетті. 

      ДСҰ-ға кіргеннен кейінгі  Қырғызстанның экономикалық өсу динамикасы 

      Источник: WTO; UNCTAD, World Investment Report 2005 

      Осындай белсенділіктің арқасында, Қырғызстан кедендік баж салығын төмендетуге, бірнешеуіне мүлдем алып тастауға, ауыл шаруашылығын субсидиялауды өте төмен деңгейде  орнатуға, жергілікті және шетел кәсіпкерлеріне бір заңдық режим ендіруге мәжбүр болды.

        Ақыр соңында, ДСҰ-ға кірер  алдында бәсекеге жарамсыз отандық  өнімдерді, мүшелік рәсімделгеннен  кейін ішкі рыноктан ығыстырылып тасталды. Және де кедендік шектеулердің төмендеуін пайдаланып, қандай да болмасын экспортты орнату мүмкін емес. ДСҰ  кірер алдындағы Қырғызстанға құйылып жатқандары, инвестициялық климаттың қолайсыздығынан қаржыландыру келмей қалды. Енді Қырғызстан жағдайды қайта қарау жөнінде келіссөздер жүргізіліп жатыр.

      Ресейдің  де ДСҰ- ға кіруі алыс емес. Ол Қытай  кіргеннен кейінгі,сауда жүйесіне кірмей қалған ең ірі держава. Олар бұл  қадамға ойланып, мүмкін пайдалары  мен шығыстарын есептеуде.

      Қырғызстанға  қарағанда Ресейдің қорғайтыны мол, сондықтан келіссөздер өте ауыр жүруде. Екі жақ арасында күрделі  қарама-қайшылықтар бар, ДСҰ мүшелері өте қатаң талап қоюда. Сауда, тариф және ауыл шаруашылығын субсидиялау  дәстүрлі сұрақтармен қатар, интеллектуалды меншік және мемлекеттік  сауда кәсіпорындарының қызметі жөніндегі сұрақтарды талқылау қиынға түсіп отыр.  Сонымен қатар, ДСҰ міндетті емес келісімдерге қосылуын талап етуде.

      Ресей заңдылықтары әлі ДСҰ нормаларымен сәйкес келмейді. Рсесйге бірнеше ай ішінде мемлекеттің экономикалық қызметін анықтайтын заңдарды өзгерту ұсынылған.

      Бірақ та Ресецдің позициясы белгілі, ол: кіру. Тек қалай болса,солай емес, тек қолалы жағдайда. Алайда, осындай  қиын қарама-қайшылықтарды сондай қысқа  мерзімде-2004 жылға мүшелікті рәсімделуі жоспарланған, мүмкіндігі қандай.

      Қазақстанның  ДСҰ-ға кіруі асығыс қимыл емес пе, деген сұрақ жмі қойылып жұр? Бұл жөнінде әртүрлі пікірлер бар. Ресей үшін, мысалыға, ағылшын  экономистері миллиард доллардан кем  емес үнемдейді деген болжам жасаған. Әрмне ДСҰ кіру арзан тұрмайды, ол үшін көптеген дайындық жұмыстарын жүргізу керек.

      Қазақстан ДСҰ кіру жөніндегі сұраққа қатаң  позиция ұстанады. Стратениялық жоспарлау  және реформалар жөніндегі агентігінің  төрағасы Ержан Өтембаевтың айтуынша: “Қазақстанның стратегиялық мақсаты- ДСҰ-ға мемлекетімізге тиімді жағдай негізінде кіру”.

      Бұл бір жағынан дұрыс, мұнда практикалық  жағы: рыноктағы ойын тәртібін қайта  ауыстырмау, яғни қазір және ДСҰ-ға кіргеннен кейін. 

      2.3. Қазақстанның ДСҰ-ға  кіру болшағы

      ДСҰ кіру процедурасының өзі бірнеше  жалпы жағдайлардан тұрады:

      1. Арыз бас директордың атына  түскеннен кейін, Кеңес арыз  берушінің құжаттарын зерттеу  үшін жұмыс тобын құрады. Бас  келісімнің “Сыртқысауда режимі  туралы меморандум” қағидалары  және нормаларына мемлекеттің сыртқы сауда режиміні сәйкес келуі тексеріледі.

      2. ДСҰ қатысушысы болғысы келетін  мемлекет Үкіметі, мемлекет-қатысушылары  тек сыртқы сауда режимі туралы  сұрақтарына ғана емес, сонымен  қоса көптеген экономикалық өмірдің  макроэкономикалық саясат, қаржылық  және несиелік жүйесі, салық салу  механизмі аспектілерінде көптеген сұрақтар қояды.

      3. Жұмыс тобы, барлық сұрақтарды  зерттеп, кеңеске мемлекет-арызданушылық  рекомендациясын баяндайды және  қосылу туралы протоколды жобасын  ұсынуы да мән. 

      4. ДСҰ мемлекет-мүшелері баяндаманы  немесе протокол жобаны кезекті  сессиясында талқыға салып шешім қабылдайды.

      Қазақстан 16 мүше емес мемлекет және 28 бақылаушы  статусы бар халықаралық ұйымның  мүше болуға арыз берген мемлекеттер  ДСҰ ашық сессиясына қатысуға құқығы бар. 1996 жылдың қаңтарында ҚР ДСҰ секратариатына рәсімделген арыз берді. Содан кейін 4 жұмыс отырысы және 4 рет екі жақты раунд кездесуі болды. Мемлекетте Дүниежүзілік Сауда ережелерімен сәйкес заң базасында көптеген өзгертулер енгізілген, шетелдің өндірістік және ауыл-шаруашылықтың тауарларына тарифтер төмендеді. 2001жылы жұмыс елеулі белсендеді. Қазіргі таңда 15 мемлекетпен келіссөздер жүргізілуде, олардың әрқайсысымен кіру шарттары келісілуде. Қазақстанның ДСҰ-ға мүше болуы, 1-2жыл ішінде мүмкін.

      1996жылы  ведомство аралық комиссия (МВК)  ДСҰ секратариатына Қазақстанның сыртқы сауда режимі және басқа міндетті құжаттарын дайындап жіберді. 2001жылдың ішінде Женевада Қазақстан ДСҰ-ға кіру туралы 2 жұмыс отырысы болды. Онда кедендік баж салығы, экспорттық-импорттық операцияларына жанама салық салу, кедендік іс туралы, заң туралы сұрақтарға ерекше назар аударылды.

      Қазақстанның  ДСҰ-ға кіруіндегі  сұрақтарда ерекше орын алатын – Кедендік одақ қатысушыларымен  келісу болып табылады. Қазіргі таңда  барлық одақ  қатысушылары  ДСҰ-ға кіру жұмысына аяқ басты. Бірақ олардың  кіруге әр түрлі этапта екенін айта кету керек. ҚР Үкіметінің отырысында ҚР-ң ДСҰ-ға кіру жоспары берілді. Ол келесілерді қарастырды: ішкі рынокты қорғау шараларын жасау, шетел тауарлары мен қызметтерінің Республикаға шетел тауарлары мен қызметтерінің кіру жағдайларын анықтау, ДСҰ келісіміне сәйкес жаңа заңдарды қабылдау, сонымен қатар ведомствоаралық комиссияның құрамы, ҚР стратегиялық жоспарлау және реформалау агенствасы анықталды. Ведомствоаралық комиссияға өте маңызды роль жүктеледі – келіссөздердің стратегиясын және тактикасын анықтау, ДСҰ-ға кірудің саясаттық және экономикалық аспектілерін талқылау және сондай-ақ Кедендік одақ шеңберінде ұйымға кіру темпін келісу. Отырыс қорытындысы бойынша келіспеушіліктерді және ұсыныстарды ескеріп, ҚР үкіметі сәйкес жұмыстар атқарады. Әрине көптеген сұрақтар тарифтерге, кедендік режимге және үкіметтің сауда либерализация процесіне арналды.