Бастауыш мектепте еңбекке баулу пәні бойынша сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру жолдары

      Еңбекке баулу үйірмесінің жұмыс жоспары мынадай мәселелерді ескере отырып құрылады:

• сынып сабақтарында толық мазмұны ашылмаған бағдарлама сұрақтары; (4 сынып,100 бет)
• мектеп бағдарламасының ең күрделі сұрақтары;
• сынып сабақтарында талқыланбаған, бірақ бағдарламада бар мәселелер;
• оқу бағдарламасына енбейтін; («Оригами» өнері)
• пәнаралық байланыс мәселелері.

      Үйірме  жұмысының жоспарында пәнаралық  байланыс элементтерін нақты көрсету мұғалімге үлкен септігін тигізеді.Осы орайда үйірме жұмысының бағдарламасына пәнаралық байланыс материалдарын, көріністерін, элементтерін енгізу мәселенің маңызды шара екендігі анықталады, себебі үйірмедегі әрбір сабақта тақырыпқа сәйкес музыкалық шығармалар, яғни халық музыкасынан алынған күйлер, әндер, ана тілі бойынша саналуан өлеңдер, мақал-мәтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, математикадан өлшемдер, геометриялық фигуралар мен денелер, симметрия, т.б. ұғымдар мен модель-шаблондар қолданылады.

      Яғни, балалар  басқа пәндерден алған білім,  біліктерін еңбекке баулу сабағы  мен үйірмеде тәжірибе жүзінде  пайдаланады, демек, политехникалық  бағытпен пәнаралық байланыста  болады.

       А.К.  Шлегер балаларды еңбекке баулудың  педагогикалық жүйесін жасай отырып, бала еңбегінің 3 түрін бөліп көрсетті:

1. Өзіне-өзі қызмет  ету

2. Қол еңбегі 

3. Қоғамдық еңбек.

     Еңбек арқылы  баланың ерік күші шыңдалып, ойлау  қабілеті кеңейетінін нақтылай  түсті. Сол сияқты ғалым ойы мен еңбектің тығыз байланысын дәріптеп, еңбектің жетекші ролі жоғары болады.

    Осының ішінде, өзіне-өзі қызмет ету баланың өзін-өзі күтуге бағытталған. Еңбектің бұл түрінің тәрбиелік маңызы алдымен оның өмірлік қажеттілігінде. Әрекеттер қайталанғандықтан, өзіне-өзі қызмет көрсету дағдысы тұрақты міндетіне айналып, әжептеуір дербестікке ие болады. тәрбиелік міндетін күрделене түсуі қимыл әрекеттерінің сапасына, өзін күту процесіндегі ұйымдасқан тәртіпке, оған жұмсалатын уақытқа қойылатын талаптың артуынан көрінеді. Отбасында өзіне-өзі қызмет ету еңбегінің сапасын қадағалауға, баланың еңбегіне педагогикалық ұжым талабының біртұтас болуын ескертеді.

      Қол еңбегі балалардың алуан түрлі материалдан: картоннан, қағаздан, ағаштан, табиғи материалдардан әр түрлі заттар жасау мүмкіндіктерін, еңбек мазмұнын, әдіс-тәсілдерін көрсеткен. Я.И. Базик, Э.К. Гулянц, В.Ф. ждан сияқты зерттеушілер табиғи материалдарды пайдалана отырып ойыншықтар жасау техникасын, еңбекті ұйымдастыру жолдарын дәлелдеген. Қол еңбегінің нәтижесі сапалы болу үшін, тәрбиеші тарапынан әдістемелік басшылықтың дұрыс болу керектігімен қатар, баланың ақыл-ойының даму деңгейіне материалдармен, құралдармен жұмыс істей білу дағдысы мен біліктілігіне, еңбекқорлығына, талпынысына, т.б. қасиеттерге байланысты тұжырымдалады.

 Мұғалімнің шеберлігіарқылы қол еңбегін дамыту ақылдылықпен   ұйымдастырылған тәрбиелік іс- шаралардан көруге болады.

Қазақ халқы мен өзге ұлттардың өнер түрлерін сабақсастырып  оқытуды сыныптан тыс жұмыстарда жүргізгенде шәкірттерге ұлттық тәлім-тәрбие беру үшін ұлттық әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлерді айту керек. Халқымыздың ертегілерінен, аңыз-әңгімелерінен,шешендік тапқыр сөздерінен салт-дәстүрлерге байланысты тұстарын байқауға болады. Бұларды сабақпен байланыстыру- салт-дәстүрлер мен мәдениетке құрметпен қарауға үйретеді.

Ұлттық қолөнерді оқыту  барысында оқушылардың қызығушылықтарын арттыру үшін әр түрлі қызықты  ұлттық ойын және логикалық қабілеттерін дамыту, ақыл-ойларын кеңітетін психологиялық тестер пайдалану арқылы оқушыларды бақылай жүріп,оның күшті не әлсіз екендігін, жекеленген ерекшеліктерін анықтап, таланттары мен қабілеттеріне көзжеткізе алады.

      Тәуелсіздік  Қазақстан Республикасының парасатты  азаматын қалыптастыру, болашақ  ұрпаққа әлемдік ғылым мен  өркениет деңгейінде білім беру, оның рухани байлығын, мәдениетін, ойлау қабілетін шынайы этнопедагогикалық және этнопсихологиялық негізде қайта жаңғырту қазіргі республика мектептерінің басты мұраты мен мақсаты екені даусыз. Сондықтан шәкірт санасына талғам парқын сіңіру- оның бойындағы эстетикалық сезімді ұштап, әсемдікті сезіне білуге тәрбиелейді. Осыны ескере отырып мұқтаждықты жою, баршылықты молайта беру, үй жиһаздарын тиімді, қолайлы, сәнді етіп пайдалану ұстаз бен шәкірттің де міндеттері.

     Ата-бабаларымыздың  қандай кәсібі болмасын өз  маңызы мен қасиеттерін жоймаған. Мысалы, құрақтың қасиеті «Құдай құрастырсын» деген ырыммен байланысты. «Құрақ»  деген сөз де осыдан шыққан болар. Құрақ өнерінде әжелеріміз түр-түске үлкен мән берген. Сол кездің өзінде олар классикалық түстерді ( ақ, қара, қызыл, сары)пайдаланған. «Құдай құрастырсын, ағы- көңілімнің ақтығы, қызыл-қызыл тілден аулақ қылсын, сарысы-сары уайымнан сақтасын, қарасы- көңілімнің діттегені табылып, көңілім жай тапсын» дейген ниетпен құрайды.

    Халық қолөнерінде  құрақтың көптеген түрлерін кездестіруге болады. Олар: ботакөз, қабырға, тырна қатар, тоғыз қат, ара тіс,т.б.  Осындай құрақ түрлерін үй жиһаздарын әшекейлегенде, көрпеше, жастық, аяқ қап тіккенде пайдаланылады.

      Осындай  жабдықтарды жасау арқылы еңбек  үйірмесіде түрлі геометриялық  фигуралардың басын құрастыру, үшбұрыштың қабырғасы мен төртбұрыштың табанының бір-біріне тең болуы, өлшем арасындағы байланыстылықты қажет етіп, математикадан алған білімдерін тереңдетеді. Ал құрақ композициясын құрастыру мен түстердің үйлесімділігін табу үшін бейнелеу өнерінен алған білімдерін пайдаланады.

      Сондай-ақ, ер балалардың да эстетикалық  талғамын қалыптастыруда ой-қиялын  көркем еңбекпен ұштастырып, іс-әрекет  барысында әр-қилы материалдармен  жұмыс істеуде мүмкіндіктер бар.  Ер балаларға ер-тұрман жабдықтарын жасау ға болады. Қолөнердің осы  саласын үйретуде шеберлер ағаш жасау, қайыс, былғарыдан жасалатын жабдықтармен қатар, күміс әшекейлерін  жасаудың да әдіс -тәсілдерін пайдаланған.

      Қазақ  арасында он саусағынан өнер  тамған, қолөнердің сан саласын меңгерген ісмерлер де аз емес.  Бірі ағаш ісін меңгерсе, екіншісі темір, үшіншісі күміс соғу ісін үйренген. Мысалы, ХХ ғасырдың басында Шымкент уезін мекендеп, «Бес ұста» атанған ағайынды бес жігіт (Құлжан, Батырқұл, Байлар, Құрманқұл, Айдарқұл) әкелерінен жетім қалып, сол жердегі ұсталарға қол бала болып үйренген.

Осындай зергерлер мен  шеберлердің бұйымдарын балаларға  үйірме барысында көрсетіп, оларды еліктіруге болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Бастауыш  мектепте еңбекке баулу пәні  бойынша сыныптан

тыс жұмыстар бойынша жүргізілетін озық іс-тәжірибелер

 

       «... адам кез келген жұмысқа жарамды бола бермейді...». Жұмысты неғұрлым жетік атқарса, білгір және шебер болып шығады. Қандай әрекет, қандай іс істесек те, сондай рахмет табу, соның рахатын көру- біздің мақсатымыз болып табылады!- деген ғұлама ғалым Әль-Фараби. Әль-Фарабидің ой-пікірлері кейінгі дәуірдегі еңбек қызметінің нәтижесінде берілген тәрбиелік ықпалы болып саналады.

        Еңбек тәрбиесі мен білім берудің  барлық аспектілері адамға қажетті барлық қасиеттерді тәрбиелеуге бағытталып ұйымдастырылған оқу-тәрбие үрдісінің басты мақсат-міндеттерін қамтиды.

        «Бастауыш сынып оқушысының жас  ерекшелігіне байланысты рефлексі  жақсы дамыған. Оны қоршаған  ортаны, болмысты тұтастай қабылдайтығын  ескерсек, осы жастағы баланы еңбекке баулып, қолөнерге үйрету үшін де ең қолайлы кезең болып табылады. Олардың табиғи ашылмаған сана-сезімдерін оятып, ұлттық мінездерге тәрбиелеуде баланың шығармашылығын қалыптастыруда ғана оқу-тәрбие ісін бір жүйеге келтіреміз. Осы қағиданы басшылыққа ала отырып, оқушылардың танымдық көңіл-күйлеріне әсер ететін үйірмелердің түрлі формалары нәтижелі үрдісті көрсететіндігі тәжірибемізде дәлелденген»,- дейді Ы.Алтынсарин атындағы Қазақстан білім беру академиясының ізденушісі, № 11 орта мектебінің мұғалімі Г.Шырынбаева.

         Г.Шырынбаева өз тәжірибесінде  еңбекке баулу пәнінде және  үйірмеде халық педагогикасын,  оның ішінде қолөнер негізін  оқыту барысында қазақ халқының  алғашқы баспанасы киіз үй  нұсқалары және киіз үйде табылатын дәстүрлі қолөнер бұйымдарын оқушылардың өз                                                                                                                                                                                                                                                   қолдарымен жасатты. Оның негізгі мақсаты- оқушылар өз қолдарымен бұйымдар жасай отырып, ұлттық (рух) тарихи мәдениетін игерту, рухани адамгершілік қасиеттерін дамыту.

         Ал, Алматы облысындағы М.Төлебаев  атындағы орта мектеп мұғалімі, жас маман Нұрмұханова Қарақат Доскенқызы үйірменің бір сабағын «Атамекен, туған жерді таниық» атты топсаяхатқа арнады.

        Топсаяхатта оқушылар мектеп маңындағы өзен бойынан түрлі тастар мен тоғайдағы түрлі ағаштардың сарғайған жапырақтарын жинап, ауылдың флорасы мен фаунасын таныстырды.

        Бұл саяхаттың негізінде оқушылар  табиғаттың  қыр-сырын біліп, табиғаттың  еңбекке баулу пәніне байланысын  білді. Яғни, оқушылар жинаған  ағаш жапырақтарын кептіріп, олардан  түрлі аппликациялық жұмыстар жасаса, терілген тастардан әсем декоративтік жұмыстар жасайды.

        Концерт-кештерді үйірменің ашылу салтанатын, мерейтойларын, қолөнер шеберлерінің (халық шеберлері Ғ.Иляев,С.Төленбаев, Б.Романова, Қ.Қорабдалов, Қ.Тасов, т.б.) туған күндерін атап өту үшін ұйымдастырды.

        Газет шығару. Жоғарыда аталған шаралардың өтілуін, үйірмеге қатысқан оқушылардың жетістіктерін, жаңа қолөнер бұйымдарының жасалу әдісін, үйірме барысында қолданылатын жабдықтардың шығу тарихын газет және журнал ретінде шығарып, жарнама жасауға болады.

Бұл шаралар баланың  эмоционалдық сезімін арттырып, еңбекке  баулу пәнінен үйірме жұмыстарына  қатысуға қызығушылықтарын арттыратынын айтады.

        Ал, Алматы облысыда  Қоғалы ауылының  Қоғалы орта мектебінің бастауыш  сынып мұғалімі  Б.А.Арыкова бастауыш мектепке арнап  «Қуыршақ театры» атты еңбектен үйірме жұмысын ұйымдастырды. Бұл үйірменің мақсаты- оқушыларға жапсырма (папье-маше) арқылы ертегілер кеіпкерлерін жасап, оларды қолдану арқылы саусақ бұлшықеттерін дамыту, актерлік қабілеттерін арттырып, еркін сөйлеуге үйрету,сондай-ақ  өнердің әр саласында жұмыс істей білуге баулу.

       Мектепте  бала санының аздығына байланысты, үйірмеге де 5-6 оқушы қатысады. Үйірме  айына 1  сағаттан  екі рет  өтеді.

      Сондай-ақ, Б.А. Арыкова өзінің іс-тәжірибесімен бөлісіп, жоспарын ұсынып отыр:

«Қуыршақ театры»  үйірмесінің  І жартыжылдыққа арналған күнтізбелік -тақырыптық жоспары

 

№	Мазмұны	сағат саны	мерзімі
1 2 3 4 5   6 7 8 9 10	Жапсырмамен (папье-маше) танысу Ермексаздан адам кейіпін  жасау Қоян, қасқыр, түлкінің кеіпін келтіру Бауырсақтың (Колобок) кеіпін жапсырмалау Ермексаздан(шал, кемпір) адам кейіпін жасау Қуыршақтарға мата таңдап, киім тігу Саусақтармен жаттығу  жұмыстары Әдеби тілмен жұмыс Қуыршақтармен рольге кіріп  оқу «Бауырсақ»(«Колобок») ертегісінің қойылымы.	1 2 2 2   2 2 1 1 2   1	02.09. 09-16.09. 23-30.09. 23-30.09.   21-28.10. 04-18.11 25.11. 02.12. 11-18.12   25.02.

 

 

                                                                                                                          

 

 

 

 

 

                                                                                                                                                                                                                             

 Қорытынды

          Бастауыш мектеп- бұл оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүретін ерекше құнды, қайталанбайтын кезеңі. Сондықтан да бастауыш білім - үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес оқушыға белгілі бір көлемдегі білім, білік, дағдыларды меңгерумен бірге табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту – бүгінгі күннің басты талабы.

         Педагогика ғылымы еш нәрсеге  бейімі жоқ адам болмайды деп  дәлелдейді.Сол себепті баланың  қабілетін кеңінен өрістете дамытуға

тек мектеп қана әсер етеді.

        Бүгінгі таңда жаңа стильдерді  қолдану, жаңа әдіс-тәсілдерді  меңгеру, сондай-ақ оқу үрдісінде  бұрыннан келе жатқан дәстүрлі  мұраларды жаңа үлгіде қолдану  заман талабына ілесушіліктің,  әлемдік рухани дамудан артта қалмаудың айғағы.Әрине, ұлттық нақыш, халықтың бай рухани құндылықтары, соның ішінде қазақ қолөнерінің ғажап туындылары, бес саусағынан бал тамған атақты шеберлердің қолынан шыққан асыл мұралар өзіне ғана тән, ұлттық менталитеттегі өзіндік ерекшелігін сақтап қалмақ.. Бұл бай мұраларды келешек ұрпаққа дәріптеп жеткізу-біздің міндетіміз. Бұны біз  бастауыш мектептерде жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар, оның ішінде еңбекке баулу пәнінен үйірме жұмыстары арқылы іске асырамыз.

      Өкінішке  орай, қазіргі бастауыш мектептерде үйірме жұмыстарын атқаруға мүмкіндіктер аз. Себебі:

• үкімет тарапынан арнайы бюджеттің бөлінбеуі;
• мектептерде еңбекке баулудан үйірме жұмыстарына қажетті техника-құралдардың аз болуы немесе болмауы;
• арнайы бағдарлама мен оқулықтардың болмауы;
• үйірме жетекшілеріне жалақының аз төленуі;
• оқушылар санының көптілігінен, 2-3 ауысымнан оқығандықтан, уақыттың шегерілуі;

Бұл кемшіліктерді жетілдіру  үшін (біздің ойымызша):

• үкімет тарапынан мектепке қаржы бөліну қажет;
• үйірме кабинеті толық жабдықталу керек;
• жақсы кадрлар қажет;