Банктің несиелік саясаты

№	Сыйақы мөлшерлемесінің  түрлері	2004	2005	2006
1	Қайта қаржыландыру	14	9	7,5
2	Есептік (дисконттық)	12,5	8	8
3	Овернайт зайымдары  бойынша	20	12	9
4	РЕПО операциялары бойынша, оның  ішінде: овернайт 1 жұма 2 жұма	- 6,5 5,5	5 5 5,5	5,5 5,5 5,5

Сандық  мәліметтер ҚҰБ статистикалық  бюллетенінен алынған №6(92) 2006 ж 

     Ескерту: РЕПО операциялары бойынша мөлшерлемелер 8.12.2006 ж. бастап, мерзімдер бойынша күн сайын белгіленеді.

     Ақшалай нарықтағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде банктерге берілетін несиелер көлемін реттеуде банктің өтімділік деңгейін реттеуде және олардың міндеттемелері бойынша төлемсіздікті төмендетуде, сол сияқты банктің салым иелері мен акционерлерінің мүдделерін қорғау максатында Ұлттың банк ең төменгі резервтік талаптар механизмін қолданады.

     Резервтік талаптар, ашық, нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен қатар коммерциялық банктерді жанама ақшалай-несиелік реттеудің негізгі құралдарының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму жағдайында резервтік талаптар, бір жағынан, сақтандыру институттарының жоқ кезінде, коммерциялың банктердің депозиттерін сақтандыру қызметін, екінші жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликация процесін реттеу қызметтерін атқарады.

     Ақша-несие  саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген «ҚР коммерциялық-кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы» нұсқауға сәйкес міндетті резерв нормативі 18 — 20% мөлшерінде бекітілген болатын. Қазіргі уақытта ол төмендеп, 6%-ды құрайды. Банктердің резервтерінің артық болуы, яғни Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттардағы қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талаптар шамасын төмендетіп қана қоймай, сол сияқты резервтеудің альтернативтік тәртібіне өтуге, яғни бұл банктердің пруденциалдық, нормативтерді орындау барысында корреспонденттік шоттағы қаражаттар сомасын ең төменгі резервтер мөлшерінің төмен болмауын сақтап отыруға тиістілігін білдіреді.

     Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы, банк жүйесінің қаржы делдалы ретіндегі тиімділігін нашарлатып, ал ең төменгі резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетеді. 

1.3. Ипотекалық кредит. Қазақстанда ипотекалық несиелендірудің даму мәселесі. 

    Ипотекалық  несиелендіру тұрғын үй, тұрмыс саласына инвестицияларды

тартудың  ең тиімді әдістерінің бірі болып табылады. Ипотека тұрғындардың тұрмыс жағдайын жақсартуда, банктердің тиімді және табысты қызмет атқаруына, құрылыс комплекс өндірісінің жедел дамуына елеулі ықпал етеді.

    Тұрғын  үй құрылысын қаржыландыру тетігін  жасау, халықтың қалың жіктерінің тұрғын үй проблемаларын шешу және Қазақстан Республикасы Үкіметінің                                     2000- 2002 жылдарға арналған іс- қимыл бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс- шаралар жоспарына сәйкес тұрғын үй құрылысын ынталандыру мақсатында «Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылысын дамыту және тұрғын үй қорын сақтау тұжырымдамасы» әзірленіп, көптеген алға қойған мақсаттар жүзеге асырылды.

    «Қазақстан  Республикасында тұрғын үй құрылысын  ұзақ мерзімді қаржыландыру және ипотекалық несие беру жүйесін дамыту тұжырымдамасы» Қазақстан Республикасы үкіметінің 2000 жылғы 21 тамыздағы № 1290 қаулысымен мақұлданған.

    Құрылыстың  жинақ жүйесін дамытумен қатар, тұрғын үй мәселелерін шешудің маңызды  бағыттарының бірі ипотекалық несие  беру жүйесін дамыту болып табылады. Осы мәселені жүзеге асыру мақсатында 2005 - 2010 ж.ж. арналған «Қазақстан Республикасының ипотекалық несие беру жүйесін дамыту» бағдарламасы іске асуда. Сонымен қатар қазіргі кезде жылжымайтын мүлікті кепілге салған халыққа несие беруге банктердің қатысуын жандандыру есебінен ипотекалық несие беру жүзеге асырылып жатыр.

    Индустрия және сауда министрі Ғалым Оразбақов  Қазақстанда 2008-2010 жылға арналған жаңа тұрғын үй бағдарламасын қабылдау қажеттігін жария етті. Жаңа бағдарламада негізінен, бюджет саласында қызмет істейтін мамандардың, оның ішінде дәрігерлер мен мұғалімдердің әлеуметтік жағдайы қарастырылуы тиіс. Бағдарлама жобасын жасаушылар 2008-2010 жылдар аралығында Алматы мен Астанада шамамен 230 мың пәтерді пайдалануға беру жағы қарастырылып отырғанын мәлімдеді.

    Қазақстан Республикасында 2001 жылы ипотекалық несиелендіру саласында халықаралық тәжірибеге сүйене отырып құрылған АҚШ- «Фанни Мэй» мен «Фредди Мак» және Малайзияның  «Кагамас Бергхад» ипотекалық несиелендірудің  классикалық моделі еңгізілді. Бұл модель ипотекалық несиелендіру нарығының жағдайы тұрғын үй нарығы, құқықтық қамтамасыз ету және үй сатып алуға негізделген несие ресурстар нарығының дамуына тікелей байланысты екендігін дәлелдейді.

    Ұзақ  мерзімді несиелендірудің мәселесін  шешу жолдарының бірі – нарық механизмінің дамуына, оның тыныс - тіршілік ортасына жағдай жасау, бюджеттен тыс ресурстарды мобилизациялау және оларды несиелік - қаржы саласына бағыттау болып табылады.

    Бүгінгі таңда ең негізгі мәселе – ипотекалық несиелендіру саласына ақша қаражаттарын тарту болып отыр. Сондықтан қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Ипотекалық компаниясының тұрмыстық ипотекалық займдарды талап ету құқықтары бойынша ішкі нарыққа ипотекалық облигациялар шығару көзделуде.

    Егер  сандық көрсеткіштерге сүйенетін болсақ, Қазақстандағы тұрғын үй жағдайы жақсы болып көрінеді – халықтың саны 15 млн. адам республикадағы тұрғын үйдің жалпы көлемі 253 млн. шаршы метрді құрайды, яғни бір адамға орта есеппен 17 шаршы метрден келеді. Алайда тереңірек үңілсек, осы салада елеулі кемшіліктердің жеткілікті екендігін көруге болады.

    Тұрғын  үй жағдайын жақсартуға мұқтаж, тиісті әкімдер қызметтерінде есепте тұрған 264 мың отбасын тұрғын үймен қамтамасыз ету және республикада бар екі  миллионнан астам апатты және тозған тұрғын үй қорынан көшіру үшін жылына кемінде 3- 3,5 млн. шаршы метр жаңа тұрғын үй салу қажет.

    Қазақстанда экономикалық өзгерістердің басынан  бастап, өзінің маңыздылығына қарамастан тұрғын үй реформасы өте баяу қарқынмен  жүргізілуде. Жаңадан салынған тұрғын үйге халықтың көпшілік бөлігінің төлем қабілетінің төмен болуы, сондай- ақ дайын тұрғын үйді сатып алуға ұзақ мерзімді несиенің толық дамымауы жағдайында, реформаның алғашқы жылдарында құрылған тұрғын үй нарығы қажетті несие – қаржы                       тетіктерімен қамтамасыз етілмейді.

    Жылжымайтын мүлікке азды - көпті сұраныс қалыптасқан  бірден - бір орталықтар – Алматы мен Астана қалалары болып табылады, себебі бұрынғыдай бизнес таңдаулары ғана емес, шетелдіктерді қоса алғанда, сонымен бірге мемлекеттік органдар қызметкерлерінің көпшілігі жиналған, сондай- ақ бұған өнеркәсіп саласының негізінен жұмыс істеп тұрған өндіруші және қайта өңдеуші кәсіпорындары шоғырланған кейбір қалалар енеді.

    Нарықтық  тетіктердің дамуы үшін жағдай жасау, қоғамның бюджеттен тыс ресурстарын жұмылдыру және оларды несие - қаржы саласына бағыттау ұзақ мерзімді ипотекалық несие беру нарығын қалыптастыруды қаржыландыру көзі, сонымен бірге кәсіпорындардың, жинақтаушы зейнетақы қорларының, сақтандыру ұйымдары мен инвестициялық қорлардың қаражаты тартылатын болады.

    Ұзақ  мерзімді тұрғын үй құрылысын дамытуға бірінші кезекте халықтың қаражатын  тарту мақсатында «Қазақстан Республикасындағы  құрылыстық жинақ туралы» Заңының  жобасы әзірленді және Қазақстан  Республикасы Парламентінің қарауына ұсынылды. Құрылыстық жинақ жүйесі жеке және заңды тұлғалардың қаражатын банктік салымдарға тартуға және осы жинақтар есебінен салымшыларға несие беруге негізделген тұрғын үй құрылысын қаржыландырудың тұйықталған жүйесі болып табылады.

    Құрылыстық  жинақ жүйесі – дамыған қаржылық нарықтарды қажет етпейді және орташадан төмен табыстары бар халықтың қалың жігіне бағдарланған. Құрылыстық жинақ банкі төлеген қаражат тұрғын үй жағдайын жақсарту жөніндегі іс - шараларға жұмсалуы мүмкін.

    Ұзақ  мерзімді несие беру бағдарламасының мақсаты азаматтардың меншікті қаражаттары мен ұзақ мерзімді ипотекалық несиенің есебінен монополиядан арылған тұрғын үй нарығында тұрғын үй сатып алудың нарықтық қағидаттарына негізделген, орташа табысы бар азаматтарды шамасы жетерлік баға бойынша, тұрғын үймен қамтамасыз етудің тиімді жұмыс істейтін жүйесін құру болып табылады.

    Ұзақ  мерзімді несие беру жүйесінің қалыптасуы мен дамуы үшін мынадай негізгі  міндеттер қойылады:

• заңнамалық және нормативтік базаның жетілдіруі, ипотекалық несие

беруді  қаржыландырудың қосымша көздерін қамтамасыз етуші зейнетақы активтерін орналастыру тәртібіне өзгерістер еңгізілуі;

• ипотекалық несие беру жөніндегі қызметті жүзеге асыруға үміткер екінші

деңгейдегі  банктерге қойылатын өлшемдердің  белгіленуі;

• екінші деңгейдегі банктердің ипотекалық облигацияларды шығару

тәртібінің  белгіленуі,

• зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компаниялардың жинақтаушы

зейнетақы активтерінің есебінен ипотекалық облигациялар сатып алуына рұқсат ету тәртбінің  белгіленуі;

• ипотекалық несиелер алушы азаматтардың, кредитордың мен

инвесторлардың  салықтық ынталандырылуы,

• заемшыларды кредиторлардың әрі заңсыз әрекеттеріне де, әрі бұрын

алған ипотекалық несиені өтей алмаған  жағдайда, үйден шығару рәсімі кезіндегі, оларды әлеуметтік бейімделуі үшін де әлеуметтік қорғау тетіктерінің жасалуы;

• әрі жеке, әрі мүліетік сақтандыру нарығының дамытылуы көзделуі тиіс.

     Қазақстан Республикасында қазіргі уақытқа  дейін ипотекалық несиелендірудің  интенсивті дамуын тежейтін фактор орташа несиелендіру мерзімі 3- 5 жыл болып табылды. Мұның себебі банктік міндеттемелерінің көп бөлігі қысқа және орта мерзімді қаржыларды және маманданған банктік емес ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыларды қажет етуінде.

    Қазіргі уақытта қаржы нарығы инвестициялық көлемін жоғары

дәрежеде  ұсына алады. Бірақ дәл осы кезде қаржы инструменттерінің

жетіспеушілігі  байқалады. Республикалық бюджеттің  жақсаруы қарыз төлемдерін азайтты, сондықтан да ипотекалық бағалы қағаздар инвесторлар салымдары үшін альтернативті  инструмен ретінде қарастырылады.

    Халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, мемлекеттік бағалы

қағаздарен  қатар әлемдік ипотекалық бағалы қағаздарды шығаруға жағдай жасау керек. Мысалы, инвесторларға қойылған талаптар, нормативтерді орындауға мүмкіндік  беру, соның ішінде  банктер үшін – капитализациялау мен өтімділікті, сақтандыру ұйымдарына- резервтер құруға, зейнетақы қорлары үшін – активтерді орналастыру тб.

    Сонымен қатар, ипотекалық облигацияларды шығару және тіркеу

рәсімін максималды түрде жеңілдету, алымдар  мен салымдардың қатаңдығын азайту маңызды.

    Ипотекалық  несиелендірудің дамуы орташа еңбекақының төмен

болуынан  және несиелендіру ставкаларының жоғары болуынан тежеліп отыр. Қазақстан  Республикасының ипотекалық несиелендірудің  басқа да проблемалары бар:

• салық жүйесінің қатаңдығы, салық мөлшерлемесінің жоғары болуы;
• ипотекалық несие арқылы тұрғын үй сатып алумен байланысты келісім –

шарттың мемлекеттік тіркеудің тым ұзақтығы және қымбаттылығы тб.

    Ипотекалық  несиені алуға барлық тұрғындардың қаражаттары жетпейді.

Сондықтан да мұндай проблемаларды шешу мақсатында «Тұрмыстық құрылыс жинақтар туралы» заң қабылданды. Тұрғындарды қолдау мақсатында мемлекеттік бюджеттен тұрмыстық құрылыс жинақтарына салымдар бойынша қайтарымсыз мемлекеттік сыйақылар мен қаражаттар бөлінуі болжанып отыр.

    Жасалған  бағдарламалар бойынша тұрмыстық салаға инвестициялар