Қазақстанда пластикалық карточкаларды айналымға енгізу және оның дамуы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2 Қазақстанда пластикалық карточкаларды айналымға енгізу және     оның дамуы

 

Сонғы он жылда Қазақстан өзінің төлем жүйелерін жалпы өлемдік үрдістер мен талаптарға сай, ең озық тежірибелерді негізге ала отырып дамытуда үлкен табыстарға қол жеткізді. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің еліміздің төлем жүйелерін реформалау бағытында жүргізген жұмыстары халықаралық қаржы ұйымдары (Халықаралық валюта қоры, Әлемдік банк) тарапынан бірнеше рет жоғарғы бағаға ие болды. Бүгінгі күні Қазақстан өзінің Ұлттық төлем жүйелерін қалыптастыру мен дамытуда ТМД едцері ішінде өзгелерден өлдеқайда ілгері кетіп, алдыңғы жетекші орында келеді. Көршілеріміз Ресей, Қырғызстан жене басқа да елдерде төлем жүйелерін реформалаудың қазіргі жағдайы мен барысы Қазақстанда 90-шы жылдардың орта шенінде атқарылып кеткен шаралардың деңгейінде қалып отыр.

Ел экономикасының қарқынды дамуы жағдайында жылдан-жылға төлем  жүйелері арқылы жасалатын қолма-қол ақшасыз төлемдердің тұрақгы өсуі байқалады. Тек қана, үстіміздегі жылдың 9 айы ішінде төлем жүйелері арқылы сомасы 66 трлн. теңге құрайтын жалпы саны 18,2 млн. төлем операциялары жасалды. Өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда төлемдер саны 10%-га (1,7 млн. транзакцияға), ал сомасы 78,9%-ға (29,1 трлн. тг.) артқан. Бұл шартты түрде алғанда, әрбір ай сайын еліміздің төлем жүйелерінде жалпы сомасы 2005 жылғы еліміздің ұлттық жалпыішкі өнімінің (7,6 трлн тг.) көлеміне бара-бар келетін ақша аударымдары жүзеге асырылып отырылғандығын байқатса керек.

Қазіргі уақытта еліміз аумағында төлемдер жасау мен ақша аударымдарын жүзеге асырудың 2 жүйесі жұмыс істейді.

— Олар қавдай жүйелер және ерекшеліктері неде?

—  Олар атап айтканда:

1) Банкаралық аралық аударымдары жүйесі (БААЖ);

2) Банкаралық клиринг (клирингтік жүйе). Бұл екі жүйе бір-бірінен жұмыс істеу қағидалары бойынша да, төлемдер мен ақша аударымдарын жүзеге асырудың механизмдері бойынша да ерекшеленеді.

Банкаралық ақша аударымдары жүйесі еліміз төлем жүйесінің басты күретамыры болып саналады. Бұл жүйе арқылы еліміздің кзржы секторында жасалатын барлық операциялар (қүнды қағаздар, валюта нарығы, банкаралық депозиттер мен аударымдар) бойынша ірі жене жоғары артықшылықты төлемдер жүзеге асырылады. Жұйенің негізгі ерекшелігі, мұнда төлемдердің әрқайсысы дербес негізде нақгылы уақыт режімінде орындалады.

Бұл жүйе арқылы өтетін төлемдер үлесі еліміздің төлем айналымының негізгі бөлігін күрайды: жасалған төлемдер сомасы бойынша -97,9%, ал төлемдер саны бойынша - 33,6%. Орташа есеппен күндігіне БААЖ арқылы сомасы 345 млрд. теңге құрайтын 33 мың төлем операциясы жасалады.

Клирингтік жүйе — бұл ұсақ төлемдерге арналған еліміздің бөлшек төлемдер жүйесі. БААЖ-дан клирингтік жүйенің ерекшелігі, мұнда барлық төлемдер жеке дербес негізде емес, операциялық күн ішінде жүйе қатысушыларынан келіп түскен төлемдер бойынша олардың өзара талаптары мен міндеттемелері бойынша таза позицюшары анықгалып, тек сол анықгалған өрбір жүйе қатысушысының таза позициялары көлемінде ақша аударымдарын жүзеге асырудан тұрады. Бұл жүйеде еліміздің төлем жүйесінде жасалған төлемдердің жалпы сомасының шамамен 2%-ы жасалғанымен, төлемдер санының басым бөлігі осы жүйе арқылы етуде. Күндігіне орташа есеппен клирингтік жүйе арқылы сомасы 7,3 млрд. тг. құрайтын 65 мың төлем операциялары жасалуда.

Осы аталып еткен төлем жүйелерінің жұмысын қамтамасыз ететін операторы — "Қазақстан Республикасы Улттық Банкінің Қазақстан банкаралық есеп айырысу Орталығы" республикалық мемлекеттік мекемесі (ҚБЕО) болып табылады.

Altyn төлем карточкасын  пайдаланғанда «Қазақстанның Халық  Жинак банкісі» АҚ-мен тиісті  шарт жасалады, овда та-раптардың  күкықтары мен міндетгері көрсетіледі.  Тұлғаға (жеке немесе занды) карточка шоты ашылғаннан кейін оған иелену-шінің карточкасын идентификациялауға (тану) арналған жеке бірыңғайландырылған нөмір (ЖБН) беріледі. Карточка шотын ашу және төлем карточкасын беру үшін банк жылдық қызмет көрсету мөлшерінде комиссия өндіріп алады, ал «Қазақстанның Халық Жинақ банкісі» АҚ-ның банкоматтық жүйесінде ақша алған кезде комиссиялық акы ұсталмайды. Карточкалардың иелері банкоматтардағы өзінің шоттарының жағдайын банк филиалында орнатылған электроңды терминалдар көмегімен тегін қарай алады. Карточка иесі айына бір рет шот бойынша ақы төлеусіз толық жазбаны ала алады, онда операция түрлері, операцияның күні, орны көрсетілген карточка шоты барлық қозғалыс көрсетіледі. Карт-шоттағы калдық ақшаға тиісті шарт-та кезделген мөлшерде сыйакы (мүлде) есептеледі [2, 9].

Пластикалық карточкалармен қызмет көрсету процесінде пайда болатын төлем міңдеттемелерін орындаудың кепілі оларды шығарушы банк болып табылады, ол шарттар мен лимиттерді айқындайды, сондықтан оның екі түрі болады: дебеттік және несиелік. Оның айырмашылығы мынада, дебеттік карточқаға иесі ақшаны пайдалануға белгіленген лимит шегінде белгілі бір ақша сомасын енгізеді. Несие карточкасы бойынша ақша карточка шотына ақша алдына ала орналастырылмайды, банк оны несие түрінде ұсынады, оны пайдаланғаны үшін банкке тиісті сыйақы беріледі. Карточкалар ұйымның бір шотымен байланысты жеке және корпоративті болуы мүмкін, мұның өзі қызмет-керлердің қызметтік шығындарын қадағалап отыруға мүмкіндік береді. Карточкаларды бірыңғайландыру штрих-код (аздау қорғалған), магнитгік жолақ (неғұрлым кеңінен таралған) және чип (смарт-картамен) кемектерімен жүзеге асырылады [5, 68].

Қазақстан Үкіметінің 1999 жылғы 28 қыркүйектегі №1464 «Мемлекеттік бюджет есебінен еңбекақыны степендияларды, зейнетакыларды, жәрдемақылар мен өзге де ақшалай төлемдерді төлеу тәртібін жетілдіру туралы» қаулысына [6, 3] сәйкес мемлекеттік мекемелер енбекақыны, степендияларды және өзге де ақшалай төлемдерді төлеуді тиісті банктік операциялар түріне Қазақстан Ұлттық Банкінің лицензиясы бар, және белгіленген заңнама тәрбімен тендерді үтып алған ұйымдар аркылы жүзеге асырады. Алушынын жеке шотына еңбекақыны, степендияны, зейнетақыны, жәрдемақыны және өзге де ақшалай төлемдерді қабылдау, төлеу және есептеу бойынша жұмсалатын шығындар мемлекеттік бюджет есебінен жүзеге асырылады. Altyn төлем жүйесі, сертификацияланған ең ірі халықаралық төлем жүйелері – Visa International және Еuropay/Mastercard бар «Қазақстанның Халық Жинақ банкісі» бұл салада бюджеттік ұйымдармен өзара әрекет етудің бастауында тұрды. Visa International халықаралықтөлем жүйесі және «Қазақстан Халық Жинақ банкісі» Қазақстан аумағында Visa логотипімен Altyn халықаралықтөлем карточкасын құрады. Іс жүзінде бұл Қазақстан аумағында Altyn, ал Қазақстаннан тыс жерде Visa International карточкасы ретінде қабылданады, ол жылына 2,4 триллион АҚШ доллары айналысы бар халықаралық ірі төлем жүйесі болып табылады [7, 27].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Қазақстандағы пластикалық карточкалармен есеп айырысу 
ерекшеліктері

 

2.1 Қазақстанда пластикалық карточканы қолдану негізінде 
электрондық банктік қызметті дамыту тәжірбиесі

 

Қазақстанда «Қазкоммерцбанк» АҚ-ның төлем карточкаларын пайдалану аясы кеңеюіне байланысты өзінің клиентіне дебеттікпен катар несиелік пластикалық карталар ұсынуда [8, 7]. Пластикалық карталар ішкі және сырткы сауданы, туризмді дамытуға, еліміздің салық жүйесін нығайтуға, ақшаны көлеңкелі айналымнан шығаруға, банк жүйесіне деген сенімді күшейтуге, оның өтімділігі мен тұрақтылығын жақсартуға жәрдемдеседі. Бірақта пластикалық карталар жаңадан бір проблемаларды алға тартады, бұл өзінің дамуы барысында Қазақстан Республикасынын бұрын-сонды белгілі бір уақытқа дейін кездеспеген пластикалық карточкалармен алаяқтық жасау болып табылады, ондай жағдаймен бетпе-бет келу Қазақстандағы банк қызметінің дамуы барысында кездесіп отыр.

Қазақстандық кейбір мерзімді баспасөзде Қазақстандағы пластикалық карточка клиенттерінің аталған жүйеде немесе банкоматта жиі қайталанатын кідірістер, сатушылардың тауарға немесе қызметке пластикалық карточкамен төлеудегі бас тартушылық, пластикалық карточкалармен операцияларды халықаралықтөлем жүйелерімен, әлемдік экономикалық дарысқа орай эмитенттелген банктермен блоктау тәрізді проблемалармен ұшырасып отырғандығы жазылуда, бірақта әлемдегі ең басты проблема пластикалық карточкалармен алаяктық жасау болып табылады. Мәселен, пластикалық карточкаларды қолдан жасауға байланысты банктердің жоғалтқандары соңғы жылда 25 есе артып кетті [9, 6]. Осыған байланысты Қазақстанның банк жүйесі алдында проблеманы тек техникалық тұрғыдан шешу ғана емес, сонымен бірге оны құкыктық әдістермен, яғни пластикалық карточкамен алаяқтык кезінде тараптардын материал-дық жауапкершілігінің өзара қарым-катынасын реттейтін нормативтік құкыктық актілерді әзірлеу міндеті түр, сондай-ақ банктердің, құқық қорғау органдары мен банк клиенттерінің пластикалық карточкамен алаяқтыктың (кардерлер — пластикалық карточкалармен алаяқтық жасаушылар) себептері мен салдарын жою жөніндегі езара бірлескен іс-қимылы қажет. Қазақстан Республикасында кылмыскерлер халықаралық және мемлекеттік пайдаланудағы төлем карточкаларын қолдан жасау арқылы біркатар банктерге шабуыл жасады, 2002—2003 жылдары ақшаны алу мақсатымен банк жүйесіне санкцияландырылмаған 23 оқиға тіркелген, бұл орайда ондай қылмыс санынын өсе түсуі байқалады [10, 61].

Қазақстанда пластикалық карточкаларға қатысты еңбекақы жобасы - дебеттік карточкалары көбеюде, ол бойынша комиссиялық сыйақы теңгелік карточкамен бір проценттейін құрайды, шетел валютасы бойынша алынатын сомадан екі процент сыйақы ұсталады. Төлем карточкаларын шығаруды 14 банк жүзеге асырады, бұл шамамен 3 мың терминалды, 2 мың импринтерлер мен 650 банкоматты пайдалану арқылы бір жарым мың ұйымға қызмет керсетеді [12, 6]. Несие пластикалық карточкалары толық көлемінде пайдаланылмайды, оған несие бюросының (азаматтардың несие тарихы) болмауынан, барлық тұрғындарға шаққанда төлем қабілеттігінің төмендігі, адамдардың менталитеті, нарықтың осы болігіне едәуір капитал салу қажеттігі, жекелеген банктердің жергілікті жобаларынын, технологиялық жағынан бір-біріне сай келмеуі себеп болып отыр. Қазақстан Ұлттық Банкі Республикада төлем карточкаларының Ұлттық банкаралық жүйесін ұйымдастыру жөнінде шаралар алуда. 2000 жылдың аяғында Қазақстаннын Ұлттық Банкі «Процессингтік орталық» жабық акционерлік қоғамын күрған болатын, ондағы мақсат Республикада төлем карточкаларын пайдалану үшін бірыңғай төлем кеңістігін қалыптастыру болып табылады. Үкімет 2002 жылы 2 шілдеде Ұлттық банкаралық төлем карточкаларының желісін дамытудың Бағдарламасын бекітті, онда мына мәселелер қамтылды [13, 6]: Қазақстанның банк жүйесінде сырттан инвестицияларды тартуды кеңейте отырып, ұсақ бөлшек тауар-ақша айналымындағы қолма-қол ақшаның үлкен масса-сынын едәуір көлемдегі қаржы қаражаттарын қолма-қолсыз айналымға оларды аудару жолымен тарту; болшек сауда саласындағы айналымда жүрген қаржы таскынын жариялы болуын қамтамасыз ететін микропроцессорлық төлем карточкаларын қолдану арқылы аукымды қолма-қолсыз төлем жүйесін құру. Мұнын өзі қолеңкелі айналымдағы қолма-қол ақшаны азайта-ды және салық алымдарын толық жинауды қамтамасыз етеді; еңбекақыны, зейнетақыны, жәрдемақыны төлеу тұтқаларын жақсартады; коммуналдық төлемдерді жинау, қолік пен байланысқа төлеу процесін жеделдетеді; бюджеттік (салық, кедендік) және өзге міндетті алымдарды қолма-қолсыз жүзеге асыру үшін мемлекеттік құрылымдарда микропроцессорлық карточкалардың технологиясын қолдану жолымен сыбайлас жемқорлықпен күрес бағдарламаларының жұмыс істеуіне көмектеседі; бюджеттік қаражаттарды мақсаттан тыс жұмсауды жою арқылы және зейнетакы реформасы шаралары мен атаулы әлеуметтік жеңілдіктердің бағдарламалары бойынша жеңілдіктер мен жәрдемақыларды орталықтандырылған басқару есебінен әлеуметтік аландаушылықты төмендетеді.

Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасы 2002 жылғы 25 желтоқсандағы №510 шешімімен микропроцессорлық карточкалар негізінде төлем карточкаларының Ұлттык банкаралық жүйесінің жұмыс істеуінің Ережесін бекітті, ол микропроцессорлық карточкалардың негізінде төлем карточкаларының Ұлттық банкаралық жүйесінің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуіне және төлем карточкалары жүйесін пайдалану арқылы қолма-қолсыз төлемді жүзеге асырумен және қолма-қол ақша алумен және/ немесе өзге операцияларды аткаруға байланысты қатынастар-ды реттеуге арналған. Бұл жүйе төлем карточкаларын пайдала-ну арқылы төлемдерді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін ұйымдық-техникалық шаралардың және құжаттардың, бағдарламалық-техникалық қаражаттардың жиынтығын білдіреді. Оның басты мақсаты төлем карточкалары жүйесін ұстаушыға қолма-қолсыз төлем жүргізу мүмкіндігін беру, қолма-қол ақшаны алу және/немесе төлем карточкалары жүйесін пайдалану арқылы өзге операцияларды жүзеге асыру болып табылады. Карточка жүйесін пайдалану аркылы төлемдерді жүзеге асыру және қолма-қол ақшаларды алу кезінде қалыптасатын ақпаратты жинау, өндеу және беру жөніндегі жүйенің банк-қатысушыла-рына қызмет көрсету және банкаралық клирингті жүзеге асыру олардың арасында жасалған шарт негізінде процессингтік ұйымдар арқылы ұсынылады. Ондай шартта катысушы банктер жүйесі мен процессингтік ұйымның құқықтары мен міндеттері, төлем құжаттарын алмасудың тәсілдері мен тәртібі және төлем-дер туралы өзге акпараттар, ақпарат кауіпсіздігін сақтауға талаптар және банк құпиясының сақталу тәртібі, карточка жүйесін пайдалану арқылы жүзеге асырылатын клирингтік төлемдер нәтижесі бойынша ақша аударымдарының мерзімдері мен тәсілдері, карточка жүйесін шығару және қайта шығару шарттары, қатысушы банк жүйесінің және процессингтік ұйымның шарт талабын орындамағаны үшін жауапкершілік, карточка жүйесін пайдалану аркылы төлемдерді жүзеге асырумен байланысты даулы мәселелерді шешудің рәсімі, сондай-ақ шартты бұзу және шарт талаптарын өзгерту тәртібі айкындалады. Банк катысушылар жүйесінің операциялар бойынша бір-біріне төлейтін комиссиялық сыйақысының мөлшері жүйенің шеңберінде қолданылатын тарифтік келісіммен белгіленеді.

Төлемдік карточкалар Қазақстанда тез дамып кетті, кобі ондай болады деп ойлаған да жоқ, мәселен, 2003 жыңың бірінші жарты жылдығында 167,4 миллиард теңгеге 12,9 миллион транс-акциялар жасалды [13, 8].

Қазақстандағы жаңа бағыттың бірі пошталық төлем карточкаларын енгізу болып табылады [14, 4].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Пластикалық карточканың халықаралық есеп айырысу жүйелерімен 
қарым – қатынас жасауы

 

Төлем карточкасын ұстаушысының қолынсыз жапсырма парак жасау телекоммуникациялардың желілері бойынша, телефонмен немесе төлем карточкалары жүйесінің ішкі ережелеріне және/немесе кәсіпкер мен клиенттің арасында, ондай жапсырманы жасау мүмкіндігін қарастыратын, жасалған шартқа сәйкес өзге де тәсілмен берілген хабарлар негізінде мүмкін болады. Бұл орайда жоғарыда аталған хабар кіммен берілгенін анықтау егер мүмкін болмаған кезде ондай жағдайда жүзеге асырылған төлем үшін жауапкершілік кәсіпкердің авторлықты алған-алмағанына қарамастан сол кәсіпкердің өзіне жүктеледі. Қағазда жасалған төлем құжатына жасалған кез келген түзетуге жол берілмейді.

Төлем құжатын оны ұстаушы тауарды сатып алғанда, көрсетілген қызметке төлемді жүзеге асыру мақсатында, сондай-ақ қолма-қол ақшаны алуға, валютаны айырбастауға және Қазақстан Республикасы заңнамасына Қайшы келмейтін, оның эмитенті айқындаған жағдайларда өзге де операцияларды жүзеге асыруға қолданады. Төлем карточкасын пайдалану арқылы төлем карточкасын немесе оның реквизиттерін тауарларды сатып алғанда және көрсетілген қызметке төлем жүзеге асырылады және ол Қазақстанның ұлттық валютасы - теңгемен жүргізіледі. Төлем құжатын атқару үшін беру мен ұсыну тәртібі төлем жүзеге асырылатын төлем карточкалары жүйесінің ішкі ережелерімен және/немесе төлем карточкалары жүйесінің қатысушылары арасындағы жасалған шартпен белгіленеді. Алушы банктің төлем құжатын атқаруы оны алған күннен бастап үш жұмыс күні ішінде жүргізіледі. Егер төлем бір валютамен жүзеге асырылса, ал карт-шот баска валютада жүргізілсе, карт-шоттан ақшаны алу валюта шотына төлем валютасын конверсиялағаннан кейін жүзеге асырылады. Төлем валютасын шот валютасына конверсиялау төлем карточкалары жүйесінің ішкі ережелеріне және/немесе төлем карточкалары жүйесі қатысушыларының арасында жасалған шарттарға сәйкес жүргізіледі. Эмитент карт-шотта ақшаны авторластырудын сомасына блоктауға құқылы, егер аталған жағдай эмитент пен клиент арасындағы жасалған шартта қаралған болса, осылай істеуге болады. Мұндай жағдайда шартта карт-шоттағы ақшаны блоктаудың шарты мен мерзімі болуы тиіс. Авторластыруға ұсынғаннан кейін эмитентте төлем карточкасын пайдалану арқылы төлемді жүзеге асыру кезінде жасалған төлем құжатының төленуі бойынша міндеттеме туындайды. Клиент төлем карточкасын пайдалану арқылы төлемді жүзеге асыру кезінде жасалған төлем құжатын атқару үшін өзінің карт-шотын қажетті ақша сомасымен қамтамасыз етуге міндетті. Қажетті ақша сомасымен қамтамасыз ету клиентке ұсынылатын эмитенттің заемы есебінен, егер бұл араларында жасалған шартта козделген болса, жүргізіледі. Төлем карточкасын пайдалану аркылы төлемді жүзеге асыру кезінде дербес бірыңғайландырылған нөмір комегімен төлем карточкасын ұстаушыны идентификациялағаннан кейін онда тауарды сатып алуға, көрсетілген қызметке немесе қолма-қол алынған ақшаны отеу бойынша міндеттеме туындайды.