Қазақстан валютасы

     Шаруашылық жүргізуші субъектілердің  валюта ресурстарын қалыптастырудың келесі көзі – банктердің валюта кредиттері. Өнім өндірумен немесе қызмет көрсетумен айналысатын, басымдық сипаты бар, саланы, аймақты, жалпы ұлттық шаруашылықты дамыту тұрғысынан маңызды немесе дамудың тиісті бағдарламаларын жүзеге асыруға қатысатын компаниялар, фирмалар үшін шетел банктерінен алынған кредиттерді елдің үкіметі кепілдендіре  алады; Қазақстанда мұндай практика коммерциялық есеп қағидатын дамыту қажеттігімен және қарыз қаражаттарын тиімді пайдалану үшін жауаптылықтың оларды пайдалаушыларға ауысымен байланысты бірте-бірте шектеліп келеді. Өндірістің осыған ұқсас бағыттарын қаржыландыру үшін валюта қаражаттары компанияларға, фирмаларға үкімет шешімімен орталықтандырылған валюта ресурстарынан бөлінуі мүмкін.

     Үлестік негіздерде әрекет ететін шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін валюта ресурстарын толықтыруға осы шаруашылық құрылымдары қатысушыларының валютадағы қосымша салымдары есбінен жетуге болады.

     Валюта ресуртарының аталған  көздерінің қаражаттары жиынтығында  шаруашылық жүргізуші субъектілердің  валюта қорларын құрады, бұл қорлар субъектілер ұжымдарының өндірістік және әлеуметтік дамуының әр түрлі мақсаттарына пайдаланылады. Валюта қорларын пайдаланудың мүмкін бағыттары мыналар болып табылады:

      1) дүниежүзілік рыноктарда жұмыс  істейтін компаниялардың, фирмалар-  дың экспорттық әулиетін ұлғайту;

      2) импортты алмастыратын өнім  өндіруді ұйымдастыру немесе  мұндай өнімнің қолданыстағы  өндірісін ұлғайту; бұл мақсаттарды  жүзеге асыру үшін валюталық  ресурстар есебінен құрал-жабдық, саймандар, материалдар, технологиялар, лицензиялар, ноу-хау сатып алынады, негізгі құралдардың лизингі жөніндегі операциялар жүргізіледі, шетел мамандары шақырылады, кадрларды оқытады.

      3) Валюталық кредиттерді және  оларды пайдаланғаны үшін пайыздар  өтеу;

      4) Мамандардырылған сыртқы экономикалық ұйымдарға сыртқы рыноктер де операциялар жасауға жәрдемдесу жөніндегі қызметтері үшін комиссиялық сыйақылар төлеу;

      5) Капиталға қатысу ретінде шетелдіккомпаниялардың, фирмалардың қаржы және кредит  мекемелерінің бағалы қағаздарын  сатып алуға жұмсау;

      6) Сыртқы экономикалық міндеттемелер  бойынша келісімдердің шарт- тарын  бұзғаны үшін айыппұлдар, өсімпұлдар, өтемақылар төлеу;

      7) Ішкі қажеттіліктерді қамтамасыз  ету үшін ұлттық валютаны сатып  алу;

      8) Ұйым ұжымдарының қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін тұтыну және мәдени-тұрмыстық арналымның шетелдік тауарларын, дәрі-дәрмектерді, медициналық жабдық пен саймандарды сатып алу.

     Заңды тұлғалар өздеріне қарасты  валюта қорларын дамудың: өндірістік  инфрақұрылымның, бірігіп пайдаланудың объектілері құрылысының, ғылыми зерттеулер жүргізудің және ғылыми зерттемелерді өндіріске енгізудің, келешекке арналған жобаларды, ақпараттық жүйелерді, маркетингтік зерттеулерді қаржыландырудың және т.б. жалпы міндеттерін орындау үшін біріктіруге құқылы.[5, 417-422 бет] 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

III тарау  Ұлттық  валютаның даму жолдары 

    Инфляция (латынның inflatio – қампиған деген сөзі) – қағаз ақшаның құнсыздануымен пайда болатын әлеуметтік-экономикалық процестер жиынтығы. Инфляция жалпы баға деңгейінің көтерілуімен байқалады. Бұның өзі, барлық бағаның арнайы көтерілуін көрсетпейді. Олардың баға индексімен өлшенетін жалпы деңгейі өседі.

         Инфляция – кешкенді себептерден туындайды және олардың ең маңыздысы мыналар басып табылады: мемлекеттік бюджеттің тапшылығы және оларды жабу үшін қағаз ақшалар шығарылады; мемлекеттің өндірістік емес шығындар ( әсіресе әскери шығындар) деңгейінің жоғарылығы тұтыну игіліктерін шығаруды арттырмайтын және адам еңбегі шығынымен тікелей байланысты;тауар тапшылығы, оның сұранымды ұсынымнан алшақтауға алып келуі және осының негізінде – бағаның өсуі; бірқатар өндірушілердің монополиялық жағдайда болуы, олардың өзінің өніміне тұтыну сапасын арттырмай-ақнемесе барынша өте қымбат өнімді шығарумен жүзеге асырылуы; жалақы өсуінің еңбек өнімділігі өсуінен алшақтығы және басқада бірқатар себептер. Бұл себептер мемлекеттік тапшылықтың тұрақты ұдайы өндірілуін және артық ақша эмиссиясының ( эмиссия – айналымға ақша мен бағалы қағазды шығару) пайда болуына көмектеседі.

       Инфляцияның бірнеше түрлері бар. Баға өсуі қарқыны көзқарасы тұрғысынан инфляцияны төмендегідей түрге бөлуге болады:а) баяу; в) қарқынды; б) ұшқыр. Баяу инфляция кезінде бағалар баяу) жылына 10%-дан аздау)  өседі. Инфляция 2-3% болған жағдайда, нарық үшін орынды құбылыс болып табылады. Мысалы, 1992-ші жылы инфляция:Францияда – 2,7%, Германия мен АҚШ-та – 3,8% болды. Қарқынды инфляция кезінде баға жылдам, ырғи-ырғи (жылына 20-дан 200%-ға дейін) өседі.

    Мұндай  инфляцияға жол бермеу керек, себебі ол өте ауыр әлеуметтік-экономикалық салдарғаұшындырады(тұрғындардың өмір деңгейі төмендейді, кәсіпорын күйзеліске ұшырайды және т.б.).

        Ұшқыр инфляция  кезінде айналымдағы  ақшаның саны мен  баға астрономиялық  жылдамдықпен (500-1000%) өседі.Қоғамның экономикалық тарихында ұшқыр инфляцияның таңқаларлық мысалдары баршылық(инфляция Боливияда 1985-ші жылы- 3400%, Аргентинада 1990-шы жылы – 2000% болған). Аргентина экономикасын ауыл шаруашылығы құтқарды. Бұл сала басқасына қарағанда елде басым болып, уақыттың белгілі кезеңін нарықтық қатынастарынсыз-ақ өмір сүруге мүмкіндік туғызды.

     Шетел ғалымдарының ойынша, «баяу инфляция» экономиканы «көңілдендіруге» әсерін тигізді және күрделі қаржының өсуіне ықпал етіп, жұмыссыздар армиясын жоя бастайды. Американ экономисі А.Манның айтуынша, бағаның қалыпты әрі ұзақ көтерілуі шаруашылық жағдайын жақсартады және тұтыну қабілеттілігін арттырады. Шынында да инфляцияның бірінші кезеңде, қағаз ақша қарқынын қамтамасыз ету олардың эмиссия қарқынынан («сұлама» инфляцияны айтамыз) қалған кезінде, арнайы инфляциялық конъктура пайда болып, тауар бағасының өсуі уақытша өндірісті ұлғайтып, тауар айналымын ынталандырады. Алайда ақшаның құнсыздануының деңгейіне қарай инфляция өндіріс пен айналым процесін ұйымдастыруды тезірек бұзатын әсерлерге («қарқынды» инфляция) тап болады. Сөйтіп, несие-қаржы және валюта жүйесінің («гиперинфляция») толық бұзылуына алып барады.

       Нарықтық инфляциялық тепе-теңдігінің  қандай түрді қабылдауына байланысты  инфляция  типтерін ашық және  басылыңқы деп айырамыз. Ашық  инфляция еркін баға құрылымы экономикасына тән және тауар мен қызмет көрсетуге үнемі бағаның өсуін байқатады.Егер макроэкономикалық тепе-теңдік сұраным жағына қарай бұзылса және тұрақты бағаның өсуімен байқалса, онда бұны ашық инфляция дейміз. Ашық инфляция жекеленген тауар нарығында бағаның кезеңмен төмендеуіне толық сай келеді немесе тіпті болмағанда олардың өсуін баяулатады. Демек, ашық инфляция нарық механизмін кәдімгідей өзгертіп, оны аса бұзбайды.

       Басылыңқы инфляция, оны кейде жасырын инфляция деп те айтады. Ол бағаны реттейтін (жалақыда болуыда мүмкін) экономикаға тән, яғни жалпылама мемлекеттің бағаны бақылауымен жүзеге асатын инфляция. Сондай-ақ ол тауар тапшылығы,өнім сапасының төмендеуінде, ақшаның қорлану мәжбүрлігінде, көлеңкелі экономика дамуында, бартерлік іс-әрекетте байқалады.

       Басылыңқы инфляция мемлекеттің тауарлық бағаны сұраным мен ұсыным тепе-теңдігінен төмен болуын қолдау арқылы пайда болады. Мұнда ақша жалпылама сатып алу құралы және тауар мен қызмет көрсетуді үлестіру өлшемі болуды тоқтады.

    Қазақстан Республикасында 1992-ші жылға дейін  жасырын инфляция басым болып, ол кейінірек ашық қарқынды инфляциялық  сипатқа ие болып, сосын ұшқыр  инфляцияға аййналды. Республикада 1993-ші жылы инфляция 2260% құраса, 1994-те – 1258, ал 1995-тің аяғында «теңге» тұрақтана бастап, инфляция төмендеді және 60,3%-ға қысқарды. Инфляция 1996-шы жылы 28,7%-тыңмаңында болса, 1997-ші жылы – 11,2%, 1998-ші жылы – 1,9%, 1999-шы жылы – 17,8%, 2000-ші жылы – 9,8% құраса, ал 2003 жылдың аяғында 5,9 %-ға тұрақтады.

        Шетел экономистері сұраным мен  ұсынымға байланысты инфляцияны  екі типке жіктейді: а) сұраным  инфляциясы; ә) өндіріс шығынының  өсуімен немесе жиынтық ұсынымының  азаюымен болатын ұсыным инфляциясы. Сұраным инфляциясының мәнін  бір сөзбен былай деуге болады: «Тауардың өте аз мөлшеріне өте көп ақша жұмсалмақ». Сондай-ақ, сұраным инфляциясы нарықтық байланыстық монополизмнің бұзылуынан және әкімшілдік-әміршілдік басқарудың ұзақ билеуі кезінде болады. Олар бұл жағдайда өзінше ерекше түрді қабылдайды. Мысалы, біздің экономиканы алатын болсақ, ұзақ жылдар бойы табиғи емес ең төменгі жұмыссыздықты жүзеге асырып келді. Бұған көптеген рентабелді емес кәсіпорындар және артық жұмыс орынын сақтау, еңбекті көп қажет ететін өндірісті консервациялау арқылы қол жеткізіп, ол еңбек өнімділігіне теріс үсер етті. Қай кезде де жалақыныңбір бөлшегі еңбекпен келмесе, онда ол сұраным инфляциясына айналады және бағаны арттыруға итерді.

      Ұсыным инфляциясы шығын мен ұсыным нарығының өзгеруі нәтижесінде пайда болуы мүмкін.

     Инфляцияны баланстану  дәрежесі бойынша  жіктейміз: а) баланстанған  инфляция және  ә) баланстанбаған  инфляция. Баланстанбаған  инфляцияда әртүрлі  тауар мен қызмет  көрсетудің бір-бірінен  қатынасында баға  өзгермейді, ал баланстанбаған  кезінде - әртүрлі  тауар мен қызмет көрсетудің бағасы бір-бірімен салыстырғанда тұрақсыз және әртүрлі пропорцияда өзгереді. ТМД елдерінде әзірше баланстанбаған инфляция барынша белең алуда, ол шағын және орта бизнестің дамуына белгілі кедергілер жасауда. Баланстанған инфляцияны алатын болсақ, кәсіпкерлік қызметтің дамуына аса қауіпті емес.

      Инфляция философиясы мынаған саяды: осының тереңдеуінің арқасында экономиканы уақытша қозғалту факторынан ұдайы өндіріс процесін тежеуге айналады. Өндіріс қарқыны төмендеп, экономикалық өсу пропорцмясы бұзылад, ақша-несие, қаржы экономикалық тұрақсыздық күшейеді. Инфляция халықаралық экономикалық қатынастарды, жұмыс күшін ұдайы өндіру жағдайын ұйымдастыруды бұзып, экономикалық қылмыс,көлеңкелі экономика және т.б. белсенділігін арттырады.

       Инфляция баға  индексі көмегімен  өлшенеді. Ағымдағы  кезең үшін инфляция  деңгейі төмендегідей  болып анықталады. Ағым кезеңіндегі баға индексінен өткен кезендегі баға индексі алынып, өткен кезкендегі баға индексіне бөлінеді.

      Баға индексі  = ағым кезіндегі баға - өткен кезеңдегі баға  * 100

                                         өткен кезеңдегі  баға

    Нарықтық  экономиканың бөлінбес бөлігі болып  – валюталық нарық болып табылады. Бұл шетел валютасын сатып  алу-сату операциясы бойынша экономикалық-қаржы қатынастар жүйесі. Валюталық операцияға қатысу делдалдық брокерлік биржа арқылы жүзеге асады.

      Валюта – бұл  ақша бірлігі және  оны тауар құны  мөлшерін өлшеу  үшін қолданылады.  «Валюта» ұғымы  үш мағынада қолданылады:  а) сол елдің  ақша бірлігі (Қазақстан  теңгесі, АҚШ доллары, Ресей рублі, Жапония иені,Ағылшын фунт стерлингі және т.б. ) және оның әртүрлі типтері – алтын, күміс, қағаз; ә) шетел мемлекетінің ақша белгісі, шетел ақша бірлігі және төлемқұралдары және халықаралық есептеуде қолданылатын - шетел валютасы; б) халықаралық ақша есептеу бірлігі және төлем құралы.

      Валюта қолдану саласы мен тәртібіне қарай былай бөлінеді:

       а) еркін консерсияланатын және ол кез келген шетел валютасына белгілі баламамен шексіз айырбасталады;

        ә) барлық валюталық операция бойынша ішінара конверсияланатын; конверсияланбайтын – тек бір елдің шеңберінде айналымда болатын;

        б) басқа шетел валютасын айырбасталмайды. Еркін конверсияланатын валютаға: АҚШ доллары, ағылшын фунт стерлингі, швейцария франкісі және Жапон иені жатады.

          Көптеген дамушы елдердің ұлттық валютасы тұйықталған болып келеді. Біздің ұлттық валютамыз теңгеге келетін болсақ, ол әлемдегі бірден-бір конверсияланбайтын, тұйық валютаға жатады. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының ғалым-экономистері «теңгенің» конверсиялануына қол жеткізуін қарастырады. Олар мамандарының ойынша, қазір теңгенің конверсияланбауы төмендегідей себептермен түсіндіріледі:

     а) валюталық курстың жоғарылығы;

     ә) ішкі бағаның рационалды  болмауы;