Қазақстан валютасы

    Қазақстан заңдары бойынша валюталық реттеудің  объектісі болып шетел валютасы, шетел валютасындағы бағалы қағаздар, валюталық құндылықтар, аффинирленген алтын мен басқада бағалы металдарды республикаға әкелу, алып кету және жіберу тәртібін белгілеу болып есептеледі. Валюталық қатынастардың субъектілері болып «резиденттер» және «резидент еместер» саналады.

      Резиденттерге жататындар:

    Қазақстан Республикасында тұратын жеке кәсіпкерлер, оның ішінде уақытша шетелдерде мемлекеттік  қызметтерде жүргендер;

    Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегі дипломатиялық, сауда және басқа  ресми өкілдері  сондай-ақ шаруашылық немесе коммерциялық іспен шұғылданбайтын өкілдіктер;

          Қазақстан Республикасындағы «резидент  еместерге» жоғарыда республика  «резиденттері» түсінігінде айтылмаған  заңды және жеке тұлғалар жатады.

        Қазақстан заңдарын сәйкес шетел  валютасын сатып алу – сату мәмілелері Ұлттық банк валюта операцияларын жүргізуге берген лицензия бойынша өкілетті коммерциялық банктер мен валюталық биржалар арқылы жүреді.

      Қазақстан Республикасында негізгі  валюталық реттеу органы болып  Ұлттық банк саналады. Ол:

      - Шетел валютасының және шетел валютасындағы бағалы қағаздар айналасының сферасының мен тәртібін белгілейді, шетел валютасында операциялар жүргізуге қажетті шектеулер енгізеді, ондай шектеулнрді сый ақы көлеміне де енгізеді;

       - Резиденттер мен резидент еместердің республикада шетел валютасымен және шетел валютасындағы бағалы қағаздар мен операциялар жүргізу ережелерін белгілейді;

    - Резиденттердің шетел банктерінде  шот ашу шарттарын анықтайды;  беру, тіркеу ережелерін белгілеп, валюталық операциялар жүргізуге лицензиялар береді;

         - Ұлттық валютаның – теңгенің  шетел валютасына шаққандағы  бағамын, оның ішінде бухгалтерлік  есеп жүргізу, кедендік және  салық төлемдері үшін, сондай-ақ  шетел валюталары мен бағалы  металдармен жасалатын операциялар  бойынша Қазақстан теңгесіне нарықтық баға белгілеу мақсатында Ұлттық банктің ресми бағамын белгілеу жолымен реттейді;

    - Алтын валюта активтерін құрап,  солармен операциялар жүргізеді;

    - Халықаралық есеп айырысуды ұйымдастырып, шетелдермен қаржы-валюталық және несие-есеп айырысу қатынастарын жетілдіреді;

    - Қабылданған мемлекеттік шарттарға  сәйкес шетелдік және халықаралық  ұйымдармен шетел валюталарын  таратады.

        Қазақстанда валюталық бақылауды  валюталық бақылау органдары  және олардың агенттері жүргізіледі. Валюталық бақылау органдары болып Ұлттық банк және Қазақстан Республикасының Үкіметі саналады. Бақылау агенттері болып заң бойынша валюталық бақылау қызметін жүргізетін ұйымдар, атап айтқанда валюталық операциялар жүргізетін өкілетті банктер есептеледі.

       Валюталық бақылау негізінен  мына бағытта жүргізіледі:

       - Жүргізілетін валюталық операциялардың  заңға сәйкестігін анықтау және  оған қажетті лицензиялар мен  рұқсаттың болуы;

        -Резиденттердің мемлекет алдындағы  шетел валютасымен міндеттемелерін орындауын тексеру, сондай-ақ Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығында шетел валютасын  сату  міндеттемелерінің орындалуын тексеру; шетел валютасымен жүргізілетін төлемдердің дәлелдігі, валюта операциялары бойынша есеп пен есептеудің толықтығы және объективтілігі тексеріліп сонымен бірге резиденттер еместердің теңгемен жүргізетін операциялары бойынша бақылау жүргізеді.

    Сөйтіп, валюта қатынастары халықаралық  экономикалық, саяси және мәдени қатынастарға қызмет етіп, ол мемлекеттің төлем  балансында көрініс табады.[6,197-203 беттер]

    Қазақстан Республикасындағы  банктер және банк мекемелері туралы заңындағы 56 бабындағы Валюталық  реттеу және валюталық  бақылауда көрсетілген.

    Резиденттердің  және резидент еместердің Қазақстан Республикасының  шетел валютасымен және шетел валютасындағы бағалы қағаздармен операциялар жүргізу ережелерін белгілейді;

    Беру, тіркеу ережелерін белгілейді және валюта заңдарында көзделгендей, валюталық  операциялар жүргізуге  лицензиялар береді;

    Валюталық құндылықтарды бағалы  металдардан өзгесін әкетуге рұқсат береді, сондай-ақ Қазақстан Республикасының резидент еместерінен алынған банк кредиттерінің есебін жүргізеді;

    Қазақстан Республикасының  резидент еместерінен  қосымша кредиттер  тарту мәселелері жөнінде ұсыныстар  енгізеді[7,56-бап]. 
 
 
 

2.2 Қазақстан Республикасының валюта ресурстарын     қалыптастыруы және пайдалануы 

    Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық  қатынастарын дамытуда орталықтандырылған валюта қорларын қалыптасыру және пайдалану  арқылы сыртқы экономикалық байланыстардың қаржылық реттеу маңызды рөл атқарады. Сыртқы экономикалық қызметтің ырықтануы жағдайында валюта түсімдерінің негізгі көлемі кәсіпорындардың меншігінде болады. Алайда халықаралық қатынастарға мемлекеттің қатысуы және ұлттық валюта – теңгені нығайту үшін бүкіл ел ауқымында да, сондай-ақ Қазақстан Республикасы құрамындағы әкімшілік-аумақтық құрылымдар деңгейінде де орталықтандырылған валюта қорлары құрылады.

      Мемлекеттің, мемлекеттік емес  сектордың валюта ресурстары валюталық операциялар жасалынған кезде қалыптасып, пайдалынады. Валюталық операциялар – бұл: меншік құқығының және өзге құқықтардың құндылықтарға өтуіне байланысты, соның ішінде шетел валютасы төлемдері мен шетел валютасындағы төлем құралдарын қаражат ретінде пайдалануға байланысты мәмілелер; валюталық құндылықтарды кез келген тәсілмен елге немесе елден әкелу/әкету және жөнелту; ұлттық валютаға, сондай-ақ номиналы мен құны ұлттық валютада көрсетілген бағалы қағаздар мен төлем құралдарына меншік құқығы мен басқа құқықтардың ауысуына байланысты резиденттер мен бейрезиденттердің арасындағы мәмілелер.

       Валюталық операциялар ағымдағы  және капитал қозғалысына байланысты  операцияларға бөлінеді.

     Ағымдағы операцияларға мыналар жатады:

       - Тауарлар мен қызметтерге төлем мерзімі ұзартылмаған есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін ақша аудару;

       - Экспорт-импорт мәмілелері бойынша  180 күннен аспайтын мерзімге кредит  беруге байланысты есеп айырысуларды  жүзеге асыру;

       - 180 күннен аспайтын мерзімге кредиттер беру және кредиттер алу;

       - Депозиттер, инвестициялар, қарыз және өзге де операциялар бойынша ақша аудару және дивидендтер, пайыздар, тағы басқа кірістер алу;

       - Сауда түріне жатпайтын ақша  аударымдары, оған қоса грантар, мұрагерлік сомалардың аударымдары, жалақы, зейнетақылар,алименттер және өзге операциялар.

   Капитал қозғалысына байланысты операциялар мыналарды қамтиды:

       - Инвестициялар;

       - Жылжымайтын мүліктің мүліктік  және басқа да құқықтарына  төленетін ақша аударымдары;

       -180 күннен астам мерзімге экспорттық-импорттық  мәмілелер бойынша кредит беру  және алу.

     Валюталық операциялар: экспорт,  импорт, қызметтер көрсету, капиталды  инвестициялау, халықаралық, мемлекеттік  және коммерциялық кредит, экономикалық көмек көрсету, елдің алтын-валюта резервтерінің қозғалысы, дипломатиялық және басқа органдарды ұстау, шетелдік іс сапарлар, туризм, халықтың миграциясы, мемлекетаралық трансферттер, мәдени, ғылыми,техникалық ынтымақтастық және сыртқы экономикалық қызметтің басқа түрлері кезінде жасалады.

     Елдегі пайдаланылатын барлық  валюталық ресурстардың түсу  көздері болуы тиіс, сондықтан  сыртқы экономикалық қызметтің  аталған түрлерінің көбісі валюталық  ресурстардың орнын толтырады,  одан қаржыланады.

    Валюталық ресурстар қаржы ресурстарының құрамды бөлігі болып табылады және ұқсас орталықтандырылған және ортақтандырылған болып бөлінеді.

  Мемлекеттік валюта ресурстары мыналардың есебінен қалыптасады:

   Экономикалық мемлекеттік секторының – кәсіпорындардың, ұйымдардың, компаниялардың, фирмалардың, қоғамдардың және т.т. өнімін, тауарларын және қызметін экспортқа шығарудан түскен түсім-ақшадан;

       Тауар мен жүктердің кеден  шекарасы арқылы қозғалысы жөніндегі  операцияларды дайындау кезіндегі  шетел валютасындағы кеден баждарынан, басқа төлемдерінен;

       Келісімшарттардың, мәмілелердің, контракттардың  шетелдік қатынасушылары төлейтін  салықтардан, бонустардан, роялтилерден түсетін түсімдерден;

      Валюталық заңды бұзғаны үшін  шетелдік валютада төленген айыппұлдар мен өсімнен;

      Шетел банктерінде және басқа  қаржы ұйымдарына депозиттерді орналастырудан түсетін түсімдерден, сондай-ақ шетелдердегі мүлік пен активтерді пайдаланудан алынған табыстардан;

      Шетел мемлекеттерінің, банктерінің,  халықаралық және мемлекетаралық қаржы ұйымдардың кредиттері мен қарыздарынан;

      Валютадағы гранттармен тегін  көмек түріндегі түсімдерден.

      Валюталық ресурстар көбінесе  мемлекеттің қармағына шоғырландырылады. Басым мәселелерді орындау үшін  немесе жалпы мемлекеттік ресурстардың бір бөлігі жергілікті органдарға берілуі мүмкін.      Бұдан басқа, биліктің жергілікті органдары валютаны валюта рыногінде сатып ала алады. Мемлекеттің уәкілетті органдары мен оның қаржы агенттері де банкаралық биржадағы валютаны сатып алушылар бола алады.

   Мемлекеттің валюта ресурстары  былайша пайдаланылады:

      1) Ұлттық банк: « валюталық басқыншылықтардың» - елдегі тұрақты ақша айналысын қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттің стратегиялық жоспарларымен анықталатын, реттелетін деңгейде ұлттық валюта бағамын қолдап отыру мақсатында валютаны сатуды жүзеге асыру үшін;

      2) Қаржы министірлігі: қарыздар туралы  келісімшартпен белгіленген уақытта  сыртқы берешекті өтеу графигі  бойынша жабу үшін; халықаралық  ұйымдардағы мүшелік үшін жарналар төлеу; елшіліктердің, консулдықтардың, өкілдіктердің және басқа елдердегі осындай органдардың жұмысын қаржыландыру үшін;

      3) Үкімет органдары: мемлекеттік  қажеттерді – тауарлармен көпшілік  қолды бұйымдарды импорттау жөніндегі  орталықтандырылған сатып алуды қанағаттандыру үшін;

      4) Басқарудың жергілікті органдары  – коммуналдық шаруашылықтың,  өндірістік емес сфераның қажеттіктерін,аймақтардың  жергілікті инфрақұрылымын дамытуды, халықтың түрлі елеулі қажеттіліктерін  қанағаттандыру үшін.

      Меншіктің барлық нысандары  компанияларының, фирмаларының және ұйымдарының валюта ресурстарының негізгі көзі экспортталатын өнімнен алынған валюталық түсім-ақша болып табылады. Бұрын валюталық түсім-ақшаның бір бөлігін кәсіпорын салықтар мен кеден баждарын төлегеннен кейін Ұлттық банкке оның белгілейтін бағамы бойынша сатуға, ал бір бөлігін уәкілетті банктер арқылы Ұлттық банк белгілейтін тәртіпке сәйкес ішкі валюта рыногінде сатуға міндетті болатын. Қазіргі кезде заң жүзінде белгіленген салықтар мен баждарды төлегеннен кейін қалған валюта заңды тұлғалардың қарамағында қалады және иегердің немесе құрылтайшының қарап шешуі бойынша жұмсалады.

      Экспорттық өнім  өндірмейтіншаруашылық  жүргізушісубъектілер және валютаға мұқтаждары оны валюта рыноктерінде ұлттық валютаны айырбастау жолымен сатып алады. Осылайша барлық ұйымдық-құқықтық түрлердің шаруашылық органдары валюта қорлардын көбейте алады.