Қазақстан Республикасының инфляцияға қарсы саясаты

                                        

                                           МАЗМҰНЫ

    Кіріспе

1 БУХГАЛТЕРИЯ  ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЬЕКТІСІНІҢ  ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ.

1.1 ҚАРАЖАТТАР  МЕН ЕСЕПТЕСУ ЕСЕБІ.

  ЕҢБЕК ПЕН  ОНЫҢ ТІЛЕМІНІҢ ЕСЕБІ.

  ҚАРЖЫЛЫҚ  НӘТИЖЕ МЕН МЕНШІТІ КАПИТАЛ ЕСЕБІ.

2 АУДИТОРЛЫҚ  ФИРМА ЖҰМЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ  ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ.

2.1 АҒЫМДЫ АКТИВТЕР  АУДИТІ.

2.2  ҚАРАЖАТТАР  АУДИТІ.

2.3 МІНДЕТТЕМЕЛЕР  АУДИТІ.

    3 ӨНДІРІСТІК  ҚЫЗМЕТІН НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІН  ТАЛДАУ    

    ӘДІСТЕМЕСІНІҢ НЕГІЗДЕРІ.

    3.1 ҚАРАЖАТТАРЫҢ БОЛУЫ ЖӘНЕ ҚОЗҒАЛЫСЫ ТҰРАЛЫ  

    ДЕРЕКТЕРІ.

    3.2 ӨНДІРІС ШЫҒЫНЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ТҰРАЛЫ  ДЕРЕКТЕР.

    3.3 ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ БІЛІКТІЛІК ҚҰРАМЫ  ТҰРАЛЫ     

    ДЕРЕКТЕР.

    4 ШАРУАШЫЛЫҚ  СУБЬЕКТІСІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАЛЫҒЫН  

    ТАЛДАУ.

    4.1 БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС ҚАРЖЫЛЫҚ  ЕСЕПТІЛІГІ.

    ҚОРТЫНДЫ

    ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 
 
 

                                            КІРІСПЕ 

 

       ОҚО Тұлкібас АІІБ   оның мемлекеттік тіркелген кезінен бастап құрылған деп саналады. ОҚО өз қызметін жарғының негізінде жүзеге асырады. азаматтық құқығы болады және заңнамалық кесімдермен тыйым салынбаған қызметінің кекелген түрін жүзеге асыру үшін азаматтық міндеттер артады.   ОҚО Тұлкібас АІІБ өзінің жарғылық міндеттерін шешуі үшін мынадай құқықтарға болады: Қазақстан Республикасының заңнамалық кесімдерін тыйым салынғанын қоспағанда, кез-келген шаруашылық қызметімен шұғылдануға; Қазақстан Республикасында және шет елдерде қазақстандық және шетелдік заңды тұлғалармен әрқилы мәмелелер жасасуға, соның ішінде қолданудағы заңнамамен белгіленген тәртіппен несиелер алуға;

       ОҚО Тұлкібас АІІБ Заңнамамен белгіленген тәртіппен шаруашылық филиалдары, өкілдіктерді және т.с.с. құруға тқайта ұйымдастыруға, және таратуға; Қазақстандық және шетелдік серіктермен бірлесіп заңды тұлғалар құруға. Сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыруға; Өз атынан мәмілелер, келісім-шарттар, контрактылар жасауға, мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар алуға және міндеттер артуға, сотта талапкер және жауапкер болуға; ОҚО Тұлкібас АІІБ өз қызметінің мақсатымен мүліктерінінің бағытты мақсатына сәйкес өз мүлкіне ие, дербес балансы болады және толық дербестігі, өзін-өзі қаржыландыруымен өзін-өзі ақтауы негізінде іс-қимыл жасайды. ОҚО банк мекемелерінде есеп айырысу, ағымдағы,валюталық және өзгеде шоттарын ашады, олардың үлгілерін серіктестіктің қатысушылары бекітетін өзінің атауы жазылған мөртабаны, мөрі, фирмалық бланкілері, тауарлық белгілерімен қызмет көрсету таңбалары болады.

           ОҚО Тұлкібас АІІБ халықаралық рынокқа шыққан жағдайда халықаралық құқықты басшылыққа алады.  ОҚО жаңа қатысушыны қабылдау кіретін қатысушыныда серіктестіктің құрылтай шартқа қосылу туралы келісім шартпен рәсімделеді. Қосылу туралы келісім шартқа серіктестіктің деректоры мен кірген қатысушы қолдарын қояды. Қосылу туралы келісім-шарт құрылтай шарттың ажырамас бір бөлігі болып табылады. Жаңа қатысушы құрылтай шарты мен оның жарғысына қосылғандар ттуралы келісім шарттың шарттарынан туындайтын осынау құжаттардағы өзгерістерді есепке ала отырып, қосылу туралы келісім шарттың шарттарынан туындайтын осынау құжаттардағы өзгерістерді ескере отырып Құрылтай шарты мен оның Жарғысына қосылған деп саналады. Үлесті сатып алғаннан кейін АІІБ қатысушы болған адам, оған үлеске арналған құқығы ауысқан кезден бастап серіктестіктің құрылтай шарты мен жарғысына қосылған деп саналады.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                          1 БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП БӨЛІМІ

1.1 БУХГАЛТЕРИЯ МЕН ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІСІ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚҰРЫЛЫМЫ

       «Қазақстанның мемлекеттік мекемелеріне арналған бухгалтерлік есеп беру» конфигурациясы Қазақстан Республикасының мемлекеттік мекемелерінде есеп беруді автоматты түрде жүргізу үшін арналған. Конфигурацияда Қазақстан Республикасының ағымдағы заңдылықтарының нұсқаулары мен әрекет етілген нормативтік құжаттарының жағдайларына және талаптарына сәйкес мемлекеттік мекемелерге арналған бухгалтерлік есеп берудің стандартты әдістемесі қолданылады.

       Конфигурация  негізі -Қазақстан Республикасы Қаржы  Министрлігінің (Казначейства) Қаржы  Департаментінің 1998 жылдың 27 қаңтарында күшіне енген №30 бұйрығымен бекітілген, мемлекеттік мекемелерге арналған қаржыландыру жоспарын орындаудағы бухгалтерлік есеп беру есебінің жоспары болып табылады.

       «Қазақстанның мемлекеттік мекемелеріне арналған бухгалтерлік есеп беру» конфигурациясының 2.0 редакциясында «1С:Предприятие 7.8.» технологиялық платформасында шығарылатын конфигурацияның 1.0. редакциясымен әдістемелік орын басушылығы сақталған, бірақта сол уақытта 2.0 редакцияның функционалдығы мәнді түрде дамып бастады.

       Еңбек ақы салығын есептеу мүмкіншіліктері  кеңінен таралған, солардың бірі: мамандар есебі, орташакүнді еңбек ақыны есептеудің кеңінен таралған мүмкіншіліктері, жұмыс және календарлық күндердің нақты есебімен жұмыс кестесінің қандайда болмасын түрін құру, ішкі бірлестіктердің есебі және т.б.

       «Конфигуратор»  тәртібіне өзгерістер енгізбей-ақ сұраныстардың печатталған үлгілерін, төлемақы счетын және олардың реестрларын үйлестіру мүмкіншілігі қарастырылған.

       Материалдық емес активтерді және негізгі қорларды, сонымен қатар құжат айналымын  қысқартатын ТМЗ, МБП мен қызмет түрлерін кірістеуге арналған бірыңғай құжат қарастырылған.

       Материалдық емес және негізгі қорлардың есебінің кеңінен таралған мүмкіншіліктері: материалдық емес және негізгі қорларды топтап есептеу, активтерді есептен  шығару және алу-беру актісін қалыптастыру мүмкіншілігі қосылған, негізгі қорларды есептен шығару кезінде тауарлы-материалдық қорларды кірістеу қосылған.

       Контрагенттермен  есептесу есебінің жаңа мүмкіншіліктері  – аванс есебімен бережақ қарыздарды есептен шығару және автоматты түрде  өзара есептесу болып табылады.

       Жаңа  есептеулер қарастырылған және стандартты есептеуді қалыптастыру кезіндегі жаңа мүмкіншіліктер қосылған. Айдың қай күніне болсада қаржы мекемесінің үлгісіне сәйкес толық «Форма 4-20» есебін қалыптастыру қарастырылған.

       «1С:Предприятия 8» қарапайым эргономикалық интерфейс жұмыс жасау барысында қолданушымен конфигурацияны өздігінен меңгеруге мүмкіншілік бар.

       «1С:Предприятия 8. Қазақстанның мемлекеттік мекемелеріне арналған бухгалтерлік есеп беру»бағдарламасының функционалдық мүмкіншіліктері.

       «Қазақстанның мемлекеттік мекемелеріне арналған бухгалтерлік есебі» бағдарламалық өніміне «1С: Предприятия 8.1.» технологиялық платформасы және «Қазақстанның мемлекеттік мекемелеріне арналған бухгалтерлік есеп беру» конфигурациясы кіреді.

       «1С: Предприятия 8.1.» есеп жүргізуді  автоматтандыру үшін қолайлы жүйе болып табылады. Ол есеп-қисаптың әр түрлі жүйелерін, есептің әр түрлі әдістемелерін ұстап тұра алады, қандай да болсын типтегі іскерлік мекемелер мен өндірістерде қолданылады.

         «Қазақстанның мемлекеттік мекемелеріне  арналған бухгалтерлік есебі» конфигурациясында Қазақстан Республикасының ағымдағы заңдылықтарына сәйкесінше мемлекеттік мекемелер үшін есептеудің әр түрлі әдістемелері қарастырылған. Конфигурация Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есептеу стандартына сәйкес келеді. «Қазақстанның мемлекеттік мекемелеріне арналған бухгалтерлік есебі» конфигурациясында есеп-қисаптың бюджеттік жоспары мен мемориалды-ордерлі жүйесі болуы мүмкін деген болжам бар. Барлық бухгалтерлік операциялардың есебі бюджеттік бағдарламалар бөлігінде, шығындар бабы мен спецификациясында жүргізіледі.  
 

       1.2 ҚАРАЖАТТАР МЕН ЕСЕПТЕСУ ЕСЕБІ. 

       Бірнеше мекемелер бойынша есеп жүргізу. Конфигурацияда әрі қарай консолидированный  есепті алу үшін бухгалтерлік есепті бірнеше мекемелер бойынша жүргізу  мүмкіншілігі бар.

       Бюджет  шығыны тізбектелуінің бабына қарай  есеп жүргізу. Мемлекеттік мекемелерде  бухгалтерлік есеп шығынның экономикалық және функционалдық тізбектелуінен, ақылы қызмет көрсету кодтарынан және қаржыландыру көзінен тұратын  бірнеше баптар бойынша жүргізіледі. Бюджеттік тізбектелу баптары бойынша толық аналитикалық есепті ұйымдастыру үшін конфигурацияға есептеудің бюджеттік жоспарындағы жинақталған аналитиканы ұйымдастыру үшін арналған «Шығындар классификациясы» сөздігі қосылған болатын.

       Қаржыландыру  жоспарының есебі «Қазақстанның мемлекеттік мекемелеріне арналған бухгалтерлік есебі» конфигурациясы тек қаржыландыру жоспарының есебін жүргізу үшін ғана емес, сонымен қоса, қаржыландыру жоспарын өзгеруінде де есебін жүргізе алады және де «Қаржыландару жоспары» есебін қалыптастыруды да жүргізеді.

            Келісім-шарттарды тіркеу

       Тасымалдаушымен отырғызылған келісім-шарттарды тіркеу, міндеттерін орындауға есеп жүргізу, отырғызылған келісім-шарттарға негізделе  отырып, сұраныстар жүргізу және енгізілген мәліметтерге сәйкес отырғызылған келсім-шарттар реестрін қалыптастыру.

       Төлемақы  құжаттарын үйлестіру және қалыптастыру.

       Төлемақы  құжаттарын қалыптастыру мемлекеттік  мекемелерді қалыптастырудың маңызды  бөлігі болып табылады. Конфигурация отырғызылған келісім-шарттар негізінде сұраныстарды енгізуге мүмкіншілік береді, ал төлемақы счеттарын – тіркелген сұраныстар негізінде енгізуге болады.

       Төлемақы  құжаттарының печатталған үлгілерін  үйлестіру мәліметтердің арнайы регистрінің көмегімен іске асырылады. Мұндай құрастыруды пайдалану мемлекеттік мекемелерге аймақтық қаржы мекемесінің талаптарына тәуелді болмай, өздігінен төлемақы құжаттарын үйлестіруді іске асыруға мүмкіншілік береді.

       Реестрлер, сонымен қатар сұраныстарды тіркеу және төлемақы счеттарының журналы  автоматты түрде қалыптасады. Мұнымен сұраныстар бөлігінде қалыптасқан төлемақы счеттарының реестрлары орындалмаған міндеттердің құнын ұстап қалуға мүмкіндік береді.

       Міндеттемелерді есептеу сонымен қоса, берілген сұраныстармен  төлемақы счеттарына негізделе отырып ұйымдастырылған. Осы құжаттарды жүргізу кезінде «Міндеттеме» баланстық №12 счет бойынша қажетті проводки қалыптасады. Бұл тұтынушыны ақпаратты енгізуді көшірмелеуден құтылудан мүмкіншілік береді. Алынған қаржыландыру туралы ақпараттар негізінде тіркелген міндеттемелер мен кассалық шығындар «Форма 4-20» есебінде қалыптасады.

       1.2 ЕҢБЕК ПЕН ОНЫҢ ТӨЛЕМІНІҢ ЕСЕБІ

       «Қазақстанның мемлекеттік мекемелеріне арналған бухгалтерлік есебі» конфигурациясында  еңбек ақы төлеудің әр түрлі үлгілерін  қолданумен еңбек ақыны есептеу мүмкіншілігі қарастырылған. Осыған орай, қосымша төлемдердің әр түрлі тәсілдері бар, сонымен бірге мереке күндеріндегі түнгі кезеңдегілердің еңбекақысын есептеу мүмкіншілігі бар.

       Орта  күндік еңбекақы төлеу механизмі  мәнді түрде кеңейтілген және  есептеулердің барлық қажетті түрлерін нақтылап индексациялауды іске асыруға мүмкіншілік береді. Конфигурацияға сонымен қоса, еңбек ақыларды, міндетті зейнетақы қорларын және қоғамдық аудырылымдарды есеп шотқа

ауыстыру  үшін SWIҒТ - файлдарын қалыптастыру мүмкіншілігі енгізілген.

       Тағы  да бір функционалдық мүмкіншілік - Халықтық Банктің тұлғалық немесе картошкалық счеттарына атқарушы парағы бойынша ұстап қалынатын сомманы  аудару.

       Конфигурацияда  алуан түрлі есептердің болуы  есептеулер мен жалақы есебінен ұстау  есептеулерін талдауда тиімді болып келеді. Есеп беру тұлғаларымен есептесудің есебі.

       Есеп  беру тұлғаларымен есептесу есебі үшін конфигурацияға «Аванстық есеп»  құжаты және де есеп беру тұлғаларының жауапкершілігінде тұрған аудару ведомості  енгізілген.

       Аудару ведомостінің негізінде төлемақы счеты жүргізіледі де, Халықтық Банктің тұлғалық немесе картошкалық счеттарына аудару үшін SWIҒТ  - файлы қалыптасады.

       ТМЗ жэне МБП есебіне келесілер кіреді:

       -«ТМЗ  түсуі және қызмет көрсетуі»  құжатының көмегімен МБП мен  ТМЗ кірістеу;

       -ішкі  аударылымдар мен есептен шығарулар; 

       -кері  айналым ведомостілері; 

       -есептеу  картошкалары;

       Материалдық емес активтер мен негізгі қорлардың  есебіне келесілер кіреді:

       -тасымалдаушылардан  алынатын активтерді кірістеу;

       -«Есепке  алу» құжатының көмегімен активтерді пайдалануға енгізу;

       -ішкі  аударылымдар;

       -есептен  шығару;

       -активтердің  топтық есебі; 

       -қалдықтарды  аудару;

       Еңбекақы  бойынша есептеу бөлімі келесілерді  іске асырады:

       -еңбекақының  дұрыс және толық есептелуіне  жауап береді;

            -заңмен қарастырылған салық төлемдерін есептеуге, аударуға және өз уақытында айлығынан ұстап қалуға жауап береді;

       -төлемақы  құжаттарын дайындауды, банкке аударылатын  еңбекақы төлемдерінің тізімін  қалыптастырады;

       -қызметкерлердің  жұмыс күнін есептеу табелдерін қайтадан өңдеуді, тексеруді және қабылдауды іске асырады;

       -ұйымдастыру-басқару  қызметкерлерінің еңбекақысын есептеуді  іске асырады;

       -қызметкерлердің  зейнетақы қорлары мен еңбекақы  туралы анықтамаларды құрады  және универеитеттің барлық қызметкерлерінің счеттарын жүргізеді;

       -ай  сайын №5 журналды жүргізіп  отырады және де т.б. жұмыстарды  жүргізеді;

       -бас  бухгалтермен бірлесе отырып  бухгалтерлік құжаттардың сақтығы  үшін жауап береді;

       -үлгілер  бойынша Салық комитеті үшін  кварталды және жылдық есептерді  құрады. 
 

       1.3 ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТІЖЕ МЕН МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЕСЕБІ.

1. Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 26-жел-тоқсанында заң күшіне енген №2732 «Бухгалтерлік есеп туралы» жарлығы.
2. №23 «Шағын өнеркәсіп субьектілерінің есеп беруі және есебі» деп аталатын бухгалтерлік есеп беру стандарты.
3. Қазақстан Республикасының 1998 жылдың 20 қарашасында күшіне енген №304-1 «Аудиторлық іскерлік туралы» заңы.
4. Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 7мамырында күшіне енген №98-1 «Мемлекеттік статистика туралы» заңы.

            5.Қазақстан Республикасы Агенттігінің статистика бойынша 2000 жылдың 26 маусымында күшіне енген №44 «Қазақстан Республикасында статистикалық есепті көрсету ережелерін бекіту туралы» бұйрығы.

6. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік статистикалық агенттігінің 1997 жылдың 23 шілдесінде заң күшіне енген «Шағын кәсіпкерлік іскерлігі туралы есебі» мемлекеттік статистикалық есебін толтыру бойынша нұсқауы.
7. Қазақстан Республикасы Агенттігінің статистика бойынша 2000 жылдың 16 маусымында күшіне енген №35 «Шағын кәсіпкерлерлік пен негізгі қорлардың статистикасы бойынша мемлекеттік статистикалық есеп үлгілерін бекіту туралы» қаулысы.

       8.Қазақстан  Республикасы Агенттігінің статистика  бойынша 2000 жылдың 18 шілдесінде күшіне  енген №46 «Қызмет көрсету сферасы  статистикасының Департаменті бойынша мемлекеттік статистикалық есеп үлгілерін бекіту туралы» қаулысы.

9. Қазақстан Республикасы Агенттігінің статистика бойынша 2000 жылдың 26 маусымында күшіне енген №44 «Қазақстан Республикасында статистикалық есепті көрсету ережелерін бекіту туралы» бұйрығы.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік табыстары Министрлігінің 2002

жылдың 4 ақпанында заң күшіне енген №137 бұйрығы 
 
 

   2 АУДИТОРЛЫҚ  ФИРМА ЖҰМЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ  ЖӘНЕ 

      ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ.

   2.1 АҒЫМДАҒЫ АКТИВТЕР АУДИТІ.

   Аудит экономикалық ақпарат жүйесіне негізделген. Ол басқару шешіміне негіз болады. Ал ақпарат ағымын тиімді ұйымдастыру үшін белгілі принциптерді анықтау қажет. Оларға ақпараттың қажеттілігін анықтау, оны тиімді түрде қажетіне сай етіп дайындау; өндіріс барысын нақты және дұрыс көрсету; бөліну, тұтыну, сату процестерінің мәліметтерін анықтау; материалдық еңбек және қаржы ресурстарының есебі; құрылымдардың мәліметтерінің бірдей болуы; ЭЕМ арқылы жан-жақты талдау жасауға ыңғайланған оперативтік мәліметтер; мәліметтерді жоспарлау және басқару барысында қолдану принциптері жатады. Қазіргі кезде экономикалық ақпарат мазмұны жағынан өте күрделі, құрамы жан-жақты. Сондықтан тиімді басқару шешімін қабылдау үшін оның ағымын жүйеге келтіру, ал керексіз мәліметтерге тежеу қажет. Аудиттің ақпарат көздері : бухгалтерлік, аналитикалық және есептен тыс, мәліметтер. Аудиттің ең негізгі ақпарат көздері болып бухгалтерлік есеп және оның ақпараты саналады. Себебі, ол есеп құжаттары арқылы анықталған мәліметтер. Олар ұйымның бизнес –жоспарының орындалуының жүйелі түрде бақылау, талдау арқылы қорытындыланған нәтижесін көрсетеді. Бухгалтерлік есеп құжаттары ақпарат көздері ретінде төрт топқа бөлінеді : бастапқы; топтаушы; өзінше ерікті және қосымша құжаттар. Бастапқы есеп құжаттары – бұл шаруашылық іс-әрекеттің нақты орындалғанын немесе орындалуына негіз болатын жазбаша анықтама, мұнда фактінің нақты саны, сапасы, құрамы туралы өлшемдер көрсетіледі.

   Аудитордың  жұмысының маңызды бағыты өндірістік қорларды талдау, кәсіпорынның үздіксіз қызметін жүзеге асыру үшін оны қажетті материалдармен қамтамасыз етілуін анықтау болып табылады.

     «Құқық және міндеттемелер» тұжырымына  сәйкестік белгілер:

• сатып алынған қорлар үшін;
• жабдықтаушылар мен мердігерлердің қарызы ақиқат және заңды келісімнің нәтижесінде пайда болған;
• қаржылық есеп беруде көрсетілген, сатып алынған активтер заңды түрде кәсіпорынға тиісті;
• бухгалтерлік баланста көрсетілген негізгі құралдар, материалдық емес активтер, материалдар меншікті құқық ретінде кәсіпорынға тиісті, я кәсіпорынның бұл объектілерді пайдалануға шартпен қарастырылған ерекше құқығы бар;
• қаржылық есеп беруде көрсетілген материалдардық емес активтер кәсіпорынмен жасалынған шарттың нәтижесінде алынған;
• лицензияланатын қызметті жүзеге асырумен байланысты шаруашылық операциялардың нәтижесінде түскен активтерді лицензиялау туралы заңдылықтардың талаптарының сақталуы расталынған;
• мемлекеттік тіркеуге жататын активтермен келісімдердің тиісті куәліктері бар;
• бухгалтерлік есеп шоттарындағы барлық жазулар іс жүзіндегі заңдылықтардың талаптарына сәйкес рәсімделген тиісті бастапқы құжаттармен расталынған;
• сатып алынған қорлар бойынша қосымша құн салығы тиісті түрде бастапқы құжаттарда көрсетілген және бухгалтерлік есепте тіркеледі.

 

                    

           

                      2.2 қаражатТАР аудиті 

         Аудитор ақша қаражаттарының аудитін жүргізуді   нақты ақшалармен жасалған операцияларды тексеруден бастау қажет және кассалық құжаттар міндетті түрде жаппай тексеруді талап етеді.

          Аудитордың жасаған бағдарламасында мынандай сұраќтар ќаралады:

• кассадағы наќты ақша қаражаттарға және басќа да ќұндылыќтарға түгендеу жүргізу және олардың сақталуын тексеру;
• кассалыќ операциялардың дұрыс құжатталып толтырылғандығын тексеру;
• касса ақшаның уақтылы және толық дұрыс кіріске алынғандығын тексеру;
• жұмсалған аќшалардың дұрыс шығыс жасалғандығын тексеру;
• бухгалтерлік есеп шоттарында операциялардың дұрыс көрсетілгендігін тексеру;

кассалық  операциялардың есебінің аудитінің  нәтижесі бойынша қорытынды және ұсыныстар жасау.

        Баланстағы кассадағы ақша қаражатынын дұрыстығын тексеру үшін баланстын мәліметтерін бас кітапшадағы 1000. «Ақша қаражаты» бөлімшесінің

1010 «Кассадағы  теңгемен ақша қаражаттары» 1020. “Кассадағы  валютамен ақша қаражаттары ”шоттарының   мәліметтерімен салыстырады.

     Банктегі және басқа шоттардағы  ақша қаражатын тексеруді аудитор  келесі бағытта жүргізеді:

-  кәсіпорынның банктердегі ашылған  шоттарының саны мен құрамын  анықтау;

- осы  шоттардағы ақшалы қаражаттардың  қозғалысының зандылығын және 

  біртұтастығын  анықтау;

-  банктік операциялардың есепте  дұрыс көрсетілуін тексеру;

-  кәсіпорыннын төлеу,есеп-айырысу  жағдайына баға беру.

         Банктегі  және басқа да шоттардағы аќша ќаражаттарының аудиторлық баѓдарламасы мынандай іс-әрекеттерді ќамтуы мүмкін:

• баланстың көрсеткішінің, бас кітаптың және есеп регистрларыныњ, машина жазбалардың мәліметтерімен салыстырып тексеруді;
• аќша ќаражаттары шоттарының синтетикалыќ жєне аналитикалыќ есеп мәліметтерінің сәйкестігін және дұрыс жүргізілгендігін тексеруді;
• кассаға түгендеу жүргізуді жєне касса операцияларын тексеруді;
• есеп айырысу валюталық шоттардың ашылу тәртіптерінің саќталғандығын тексеруді;
• банктегі арнайы шоттардың ашылу тәртібін және жүргізілген операцияларының заңдылыѓын тексеруді;

-    барлық ақша қаражаттарынын банкте сақталынатынын;

• есеп айырысу тәртібін бұзуѓа жол бергені үшін ќолданылған шараларды тексеруді;
• шаруашылыќтың келісімінсіз, олардың шоттарынан қаражаттың аударылу жєне есептен шығарылу фактілерін тексеруді;
• шаруашылыќтағы ақша қаражаттарыныњ есебіне ішкі бақылаудың ќалай ұйымдастырылғанын тексеруді.

 
                     

 
                                  2.3  МІНДЕТТЕМЕЛЕР  АУДИТІ.

 
   Аудит Аудиторлық ұйымдар өз қызметін жүзеге асыруда бухгалтерлер Халықаралық  федерациясымен шығарылған «Кәсіби  бухгалтерлердің этика Кодексін» сақтауы керек.Аудитор өзінің кәсіби міндетін орындауда мына этикалық негізгі принциптермен жетекшілік етеді:

   а) тәуелсіздік;

   ә) шыншылдық;

   б) объективтілік;

   в) кәсіби жетік біліктілік және тиісті ұқыптылық;

   г) құпиялылық;

   д) кәсіби мінез-құлық;

   е) техникалық стандарттарды сақтау.

   Тәуелсіздік – бұл аудитордың өз пікірін қалыптастыруда тексерілетін ұйымның ісінде туысқандық, мүліктілік, қаржылық немесе басқа  қандай да бір мүддесі болмауын, сонымен қатар үшінші жақтан тәуелсіз болуын білдіретін аудиттің принципі. Шыншылдық – аудитордың міндетті түрде кәсіби борышын ұстауы, (өсиет) жалпы нормаларын қолдануы.

   Объективтілік – аудитордың өз жұмысында шыншыл, адал және ойын ашық түрге айтатын  болуы тиіс. Ұйымның қызметінің нәтижесін  дәл, объективті бағалауы қажет. Ол қаржылық есеп беруінің дұрыстығы туралы өз пікірін көрсететін аудиторлық есепте оның қаржы жағдайын дәл көрсетуі тиіс. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

             3 ӨНДІРІСТІК ҚЫЗМЕТІН НЕГІЗГІ  КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ 

                ӘДІСТЕМЕСІНІҢ НЕГІЗДЕРІ. 

3.1 ҚАРАЖАТТАРЫҢ  БОЛУЫ ЖӘНЕ ҚОЗҒАЛЫСЫ ТҰРАЛЫ  ДЕРЕКТЕРІ.

 

 Кәсіпорын-белгілі  өнім өндіретін немесе халыққа  қызмет көрсететін заңды тұлға.

    Кәсіп орынның шаруашылық қызметтерінің  нәти – желілігі - өнімді мен  өткізу көрсетілген қызметтен  түскен пайдадан ғана емес, сонымен қатар өндірістік қорлардың көмегімен (негізгі және өндірістік айналым қорлары), басқа да тұтынуы қорларының жиынтығынан (әлеуметтік сала-дағы), жиналған қаражаттардан және тағы басқалардан көрінеді.

      Кәсіпорын экономикасы - өндірістік және өндірістен тыс қатынастардың жиынтығы; айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорынның банктегі есеп-шоттары, ақша қаражаты, бағалы қағадары, меншіктің материалдық емес қорлары (патенттер, лизенция т.б.), өнімді өткізуден және әр түрлі көрсетілген қызметтерден түскен табыстар мен пайда. Олардың құндық бағасы – кәсіпорынның экономикалық дамуы деңгейі мен көлеміне байланысты болады.

       Соңғысының әр түрлі себептері  бар, атап айтқанда

• өндірісті қорлар мен қамтамассыз етуде ең оңтайлы үйлесімділікті табу;
• өндірілген өнімнің саны мен сапасы;
• өткізу көлемі;
• өткізуден түскен кірістен пайда. Осы факторлар негізінде қол жеткізілетін тиімділіктің деңгей мен сипатын кәсіплорынды дамытуға ықпал ететін ішкі және сыртқы жағдайлар айқындайды.

Ішкі  жағдайлар үш топқа бөлінеді:

1. Өндірісті церлармен қамтамассыз ету. Оған өндірістік факторлар:
• ғимарат, құрылыс,
• құрал-жабдық, аспаптар,
• жер,
• шикізат, материалдар,
• отын,
• жұмыс күші,
• ақпарат және т.б. жатады.
2. Кәсіпорынның экономикалық және техника дамуының қажетті деңгейін қамтамасссыз ету.
• ғылыми – техникалық процес;
• өндіріс пен еңбекті ұйымсдастыру;
• кадрлардың біліктілігін жетілдіру;
• инновация мен инвестиция;
3. Кәсіпорынның өндірістік – шаруашалық қызметтерінің коммерциялықсапасын қалыптастыру факс-торлары: тиімді коммерциялық және жабдықтау қызметтері;

Кәсіпорын қызметінің негізгі факторлары:

1. Жер. Бұл белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи байлық. Күнделікті пайдаланылады. Табиғи байлықтар «орны толатын»және «орны толмайтын» болып бөлінеді.
2. Жұмыс күші – ой және дене еңбегі, еңбекке қатысушылардың және интелектуалды құрамы.
3. Еңбек зат және еңбек құралдары. Еңбек заты және еңбек құралдары арқылы өнім өндіріледі, қызмет көрсетіледі.
4. Кәсіпкерлік – меншікке негізделген, несиеге алынған және басқа да мүліктерді пайдалну арқылы қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жүзеге асырылатын бастамалық, шаруашылықтық және басқа да қызмет.
5. Капитал – тұтыну заттарының көлеміне қарай шектелген ақша қаражат.

Кәсіптер  – жеке тұлға, ол:

• өндірістік – шаруіашылық;
• көтерме сауда;
• инновация;
• кеңестер беру;
• коммерциялық делдалдар;
• бағалы қағаз операциялары және тағы  да басқа сияқты заң мен тиым салынбаған кез-келген қызмет түрлерімен айналысуына құқылы.

 Инновация  – жаңа бұйымдар мен озық  технологиялаоды жасауға, өндіруге,дамытуға  және сапаслық жағынан жетілдіруге бағытталған күрделі құбылыс. Үш кезеңді қамтиды:

• зерттеуді бастаудан өндірісте алғаш рет игеруге дейін;
• алғашқы игереден бастап бұйымды тұтынушылардың  қажетін қанағаттандыру мақсатында тиісті мөлшерде өндіруге дейін;
• одан соң бұйымды тұтынушы пайдаланады,  күтеді, кәдесне жаратады.

Кәсіпкерлік субъектісі:

1. Қазақстан Республикасының және басқа да елдердің азаматтары (заң талабына сай болса ғана).
2. Заңды түрдегі шетел азаматтары мен өкілеттілігі шектеулі тұлғалар.
3. Азаматтақ бірлестіктер.

Кәсіпкерлік қызмет төмендегідей екі нысанда  жүзеге асады:

1. Меншік иесінің өзінің тәуекел етуге және жауапкершілігі негізінде.
2. Кәсіпорынды меншік иесі атынан басқару. Меншіктің мұндай ережелері өзара міндеттерді анықтай отырып, келісім арқылы реттеледі.

Бұл келісімде:

• мүлікті пайдаланудың  құқықтарын шектеу;
• әр түрлі қызметті іске асыру;
• материалдық жауапкершілік пен өзара қаржылық қарым-қатынас шарттары мен тәртіптері;
• келісімді шарттардың негіздері мен шартары жасалады.

 Меншік  иесінің келісім жасалған сәттен бастап кәсіпкерлердің іс-әрекетіне араласуға құқығы жоқ(алдын-ала келісімдермен кәсіпорынның жарғысында және заңда көзделінген жағдайларды қоспағанда).

              Кәсіпкерлердің құқықтары

            -келісімнің бастамаларын жүзеге  асырып қаржықаражат тарату;

            -интеллуктуалды меншік обьектілерінің, азаматтар мен заңды тұлғалардың  мүлкі мен жекелеген мүліктік  мүдделерін қорғау; 

              - өндірістік бағдарламалар жасау;

           - өз өнімдеріне тұтынушылар мен жеткізіп берушілерді таңдау;

            - Казақстан Республикасының заңдары  мен келісімдеріне сәйкес баға  белгілеуді реттеу;

            - сыртқы экономикалық қызметтерді  жүзеге асыру;

            - кәсіпорындарды басқаруда әкімшілік – тәртіптік қызметтерді жолға қою;

            - кәсіпорын иесінің атынан қызметкерлер  жалдау және оларды жұмыстан  босату.

         Кәсіпкер тұтынушының ақша төлеп  алатын қажетті заттарын өндіруді  өз міндетіне алады. Бұл тұста  тауар өндіру және қызмет көрсетуді кең  мағынада түсінуіміз қажет.

          Мәселен, бұлар:

• ғимарат және құрал-жабдықтар;
• үй-жай, мүлік;
• өндіріс және тұтыну тауарлары;
• ақпарат;
• ақша, ваюта, құнды қағаздар;
• басқа да тауарлар, жұмыстар мен қызметтер болуы мүмкін.

 
 
 

2. ӨНДІРІС ШЫҒЫНЫНЫҢ  ҚҰРЫЛЫМЫ ТҰРАЛЫ ДЕРЕКТЕР.

 

     Өндірістік үрдісті жүзеге асыру  үшін екі фактордың - өндіріс  құррал- жабдықтары мен жұмыс  күшінің өзара байланысы  керек.                                        

    Өндіріс құрал- жабдықтары - еңбек  құралдары – ( машина, қондырғы құрылғы және т.б) мен еңбек затына ( шикізат, материал және т.б.) бөлінеді.

    Өндірістік құрал-жабдықтардың ақшалай  көрінісі «өндірістік қорлар»  деп аталады.

    Өндірістік қорлар «негізгі»  және «айналым» қорларына бөлінеді.

    Осылай бөлудің қызметіндегі  негізгі ерекшелік, өзінің құнын  дайын өнімге аудару тәсілі.Негізгі  қорларды айналым қорларынан  ерекшелейтін ерекшеліктер мынадай:

1 Негізгі  қорларды құрайтын элементтер  зат түрінде өндірілетін өнімге  енбейді.Негізгі қорлар өндірістік циклдарға оларды құрайтын заттай элементтер толығымен тозғанға дейін қатысады.Айналым қорлары бір өндірістік цикл шеңберінде толығымен тұтынылады және дайын өнімге айналып оның «натуралды құрамына» енеді.

2 Негізгі  қорлардың құны өндірілген өнімнің құнына, заттай элементтердің тозуына байланысты аударылады, ал айналым қорлары өзінің құнын бір өндірістік циклда толығымен аударады.

3 Өнімді  өткізгеннен кейін негізгі қорлардың  құны олардың тозуының нормативті  деңгейіне сәйкес толықтырылады.Осыған  байланысты негізгі қорлар олардың құнын өндірілген өнімге бөлшекті түрде аударылып біткеннен кейін және «амортизациялық қор» түрінде жинақталғаннан кейін ғана алмастырылады.

    Тұтынылған айналым қорларының  құны өнім өткізілген соң толықтырылады,  ол өндірістің жаңа циклы үшін жаңа айналым қорларын алуға мүмкіндік береді.

    Негізгі қорлар дегеніміз –  бірнеше өндірістік процеске  қатысатын, өзінің натуралды-заттай  формасын сақтайтын және өзінің  құнын дайын өнімге тозуына  байланысты бірте-бірте аударатын  өндірістік қорлар.

    Айналым қорлары дегеніміз –  бір ғана өндірістік процесте  толығымен тұтылатын, натуралды-заттай  формасын өзгертетін және өзінің  құнын дайын өнімге бірден  аударатын өндірістік қорлар.

Негізгі қорлар заттай құрамы бойынша біркелкі емес және өндірістік процесте әр түрлі қызмет атқаратын “активті және  “пассивті” еңбек құралдарынан тұрады.Мысалы, еңбек затына еңбек құрал-жабдықтарының белгілі бір ғана бөлігі әсер етеді.(машина,агрегат және т.б).Еңбек құрал-жабдықтарының бұл бөлігі “активті”деп,ал негізгі қорлардың қалған бөлігі (ғимараттар,жол,күш қондырғылары және т.б. ” пассивті ”деп аталады.

      Өндіріс барысындағы орнына байланысты  негізгі қорлар “ өндірістік”  және “өндірістік емес” деп  бөлінеді. Өндірістік негізгі қорларға  өндіріс процесіне тікелей қатысатын немесе оны жүзеге асыруға жағдай жасайтын еңбек құралдары жатады (өндірістік ғипмараттар, қондырғылар, транспорт құралдапы және т.б.).

        Еңбек құралдарының барлық жиытығы  өндірістік үрдістегі алатын  орны мен технологиялық қызметтегі  атқаруына байланысты бірнеше топқа бөлінеді:”ғимараттар”,”қондырғылар”,”транспорт құралдары”,”инвентарь”.

       Негізгі қорларды бағалау түрлері.  Негізгі қорларды есепке алу  және жоспарлау “натуралды” және “ақшалай” түрде жүргізіледі.

Негізігі  қорларды натуралды түрде өлшеу оларды техникалық құрамын, өндірістік қуатын анықтау үшін, қондырғылардын баланысын құру, тозған жабдықтарды дер кезінде қалпына келтіру үшін қажет.

      Негізгі қорларды бағалаудың  келесі түрлері бар: толық және  қолдық баланыстық құны, толық және қалдық  қалпына кеултіру құны.   

        Толық баланыстық құны  (алғашқы  құны)  объектіні пайдалануға  бергенде пайда болады.

        Негізгі қордың енгізу қайнар  көзіне байланысты алғашқы құн  төмендегі көрсеткіштер қосындысынан  тұрады: 

1. Кәсіпорынның жарғылық қорларына құрылтайшылардың келісім бойынша енгізген негізгі қорлардың құны:
2. Кәсіпорынның өзінде дайындалған және сонымне қатар басқа кәсіпорындардан алынған негізгі қорлардың құны, оған жеткізу, жөндеу, қондыру құндарының енуі;
3. Қайтарылмайтындай етіп берілген және мемлекеттік женілдік реттінде бөлінген негізгі қорлардың құны.

       
 
 

4. ШАРУАШЫЛЫҚ  СУБЪЕКТІСІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАЛЫҒЫН   ТАЛДАУ.

        

       4.1 БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС ҚАРЖЫЛЫҚ  ЕСЕПТІЛІГІ.

       Бюджет  тапшылығын арттыру мемлекеттік  қарыздың өсуіне әкеледі. Мемлекеттік қарыз – белгілі бір уақытта жиналған бюджеттік тапшылықтың сомасы, бұл сомадан осы уақыттағы бюджеттің оң сальдосын шегеріледі.

       Әдетте  бюджет тапшылығын қаржыландырудың  кең тараған түрі – ақшалай немесе қарыз алу арқылы қаржыландыру мен активті сату арқылы қаржыландыру аз қолданылады. Алайда ол 1980 жылы АҚШ-та, Еуропада және басқа да дамушы елдерде маңызды бола бастады.

       Бұдан үкіметке тапшылыққа қарағанда артықшылық басым болатыны көрінеді. Ол кезде  үкімет облигацияны сатудың немесе құнды ақша соммасын өсірудің орнына айналымдағы облигация қорын кемітеді немесе құны жоғары ақша ұсынымын азайтады.

       Бюджеттік тапшылықты ақшалай қаржыландыру механизмі. Егер қаржы мекемесі тапшылықты қаржыландыру үшін орталық банктен қарыз алатын болса, онда ол ақшалай қаржыландырады деген мағынаны білдіреді. Ақшалай қаржыландыруда орталық банк қаржы мекемесінің қарызын сатып алады.

       Бухгалтер жұмысының ең жауапты саласының  бірі – шоттарда  шаруашылық операцияларын  бейнелеу немесе проводкалар жазу.  Ол үшін қайсы шот дебеттеледі, ал қайсы шот кредиттеледі,  яғни шоттардың  корреспонденциясын (үйлесімді байланыстыруды) анықтау қажет.

       Шоттардың корреспонденциясын  анықтауда қателер  жібермеу үшін,  шаруашылық операцияларының  көп түрлілігіне  қарамай оларды  төрт типке (топқа) бірлестіру қажет.

       Оны мысалдарда қарастырайық.

       2005ж. 1 қаңтарына кіріспе бухгалтерлік  баланс

        (3.1 кесте) 

 

       Шаруашылық  операцияларының бірінші типі «Активті – активті» Баланстың мәліметтері бойынша № 1010 «Кассадағы қолма – қол ақша» мен 1030 «Есеп айырысу шотындағы ақшалар» шоттарын ашып және оларда: шаруашылық мұқтаждықтарға есеп айырысу шотынан кассаға 1000 теңге келді деген бірінші шаруашылық операциясын жазамыз.

       Бұл жағдайда екі активті шот пайдаланылып,  бір шоттағы қалдық көбейеді (Кассадағы  қолма қол ақшашотында), ал екінші шотта кемиді (Есеп айырысу шотындағы  ақшалар шотында). 
 
 
 
 
 

       Бірінші операциялардан кейін бухгалтерлік баланс нәтижесі  

                                                                                                           (3.2 кесте)

 

       Баланстың жиынтығы өзгермейді,  баланстық  тепе-теңдік  сақталған.

       Шаруашылық  операцияларының  екінші  типі. «Пассивті  – пассивті».  Баланстың мәліметтері  бойынша  № 3350 «Еңбек ақы бойынша  персоналмен есеп айырысу» мен № 3190 «Бюджетпен есеп айырысу»  шоттарын ашып және оларда: еңбек ақысынан 1 000 теңге мөлшерде табыс  салығы ұсталады  (есептеледі) деген (2) шаруашылық операциясын жазамыз. 

       Бұл жағдайда екі пассивті шот пайдаланылып,  бір шоттағы қалдық  көбейеді (Бюджетпен есеп айырысу шотында),  ал екінші шотта кемиді (Еңбек ақы  бойынша  персоналмен  есеп айырысу шотында).  
 
 
 
 
 

       Екінші  операциядан  кейін бухгалтерлік баланс нәтижесі 

                                                                                                       (3.3 кесте)

 

       Баланстың жиынтығы өзгермейді, баланыстық тепе – теңдік  сақталады.  Шаруашылық операциялардың  үшінші типі. «Актив – пассивті».

       Баланстың мәліметтері бойынша № 1310 «Материалдар»  мен № 4110 «Төленуге тиіс шоттар»  есебін ашып, оларда:  жеткізушілерден 30 000 теңгеге материалдар келді,  бірақ төлемдер жасалған  жоқ деген (3)  шаруашылық операциясын жазамыз.

       Бұл жағдайда № 1310 «Материалдар»  активі шоты № 4110 «Төленуге тиіс шоттар»  пассиві  шотымен байланысады.  Екі шот бойынша  да қалдықтар  көбейеді.

       Материалдардың  қорлары бір жағынан, екінші жағынан  сол материалдар  үшін жеткізушілерге қарыздар да көбейеді. 
 
 
 
 

       Үшінші  операциядан  кейін бухгалтерлік баланстың нәтижесі 

                                                                                                        (3.4 кесте)

 

       Баланстың жиынтығы көбейеді,  баланстық тепе-теңдік  сақталады.  Шаруашылық операциялардың төртінші типі.  «Пассивті - активті».

       Баланстың мәліметтері бойынша № 1030 Есеп айырысу  шотындағы ақшалар мен  № 3190 Бюджетпен  есеп айырысу шоттарын ашып, оларда: есеп айырысу шотынан 4 000 теңге бюджетке қарызы төленді деген (4) шаруашылық операциясын жазамыз.  Бұл жағдайда № 1030 «Есеп айырысу шотындағы ақшалар»   активті шоты   № 3190 «Бюджетпен есеп айырысулар»  пассивті шотымен байланысады.

       Екі шот бойыншада  қалдықтар азаяды.  Ақша қаражаттары бір жағынан,  кекінші жағына бюджетке қарыздар кемиді.  
 
 
 
 

       Төртінші операциядан кейін бухгалтерлік баланстың нәтижесі 

                                                                                                        (3.5 кесте)

 
 

       Баланстың жиынтығы кемиді,  баланстық тепе-теңдік  сақталады.

     Бухгалтерлік  есептің негізгі атқаратын қызметінің, функциясының бірі — пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы  туралы ақпараттық мө-ліметтерді уақтылы  жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпа-раттық мәліметтің негізгі қайнар көзі — бухгалтерлік баланс. "БАЛАНС" сөзі француз тілінен алынған. Бұл сөз қазақ тіліне аударылғанда "таразы" немесе "тепе-тең" деген мағынаны білдіреді. Сырт көзбен қарағанда кәсіп-орынның бухгалтерлік балансы актив және пассив деп аталатын екі бөлімді кесте болып табылады. Оның сол жағында, яғни активінде кәсіпорынның қаржылары, заттай және ақшалай шығындары көрсетілсе (орналастырылған болса), оң жағында, яғни пассив бөлімінде қорлану көздері қарастырылады. Бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес бух-галтерлік баланстың актив бөлімінде кәсіпорынның өзіне тиесілі, яғни қолда бар мүліктері қарастырылады. Ұйым осыларды пайдалану арқылы ғана алдағы уақытта табыс таба алатындықтан бұл мүліктерді кәсіпорынның елустті табыстары ретінде таниды. Ал баланстың пассиві деп аталатын бөлімінде кәсіпорынның қорлану көздері туралы ақпаратты мәлімет жазылады. Ұйымның қорлану көздері меншікті капитал және тартылған (сырттан немесе басқа жақтан алынған, қарастырылған) капитал деп екіге бөлі-неді. Мұндағы тартылган капитал дегеніміз кәсіпорынның міндеттемелері, яғни кредитор берешек борыштары болып табылады. Кредиторлар қатарына заңды немесе жеке тұлғаларды жатқызуға болады. Егер кәсіпорын өз кредиторларының алдындағы карызын уақтылы төлей алмаған жағдайда, олар ұйымнан активтерін сату арқылы қарызын қайтаруды талап ете алады. Кәсіпорынның меншікті капиталы инвесторлардың мүдделілігін танытады және ол активтің жиынтық сомасынан міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға тең болады. Инвестордың кредитордан айырмашылығы - өз алашағын алу үшін жанталасатын (тырысатың) болса, ал инвестор жо-ғарыда аталған активтің жиынтық сомасынан міндет-темелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға, яғни мен-шікті капиталға ие және дс косіпорынның қожайыны болып табылады. Осы айтылғандарды қорытындылай оты-рып ұйымның барлық активтері инвесторлар мен креди-торлардың меншігі екендігін аңғаруға болады. Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына тендіктің әрдайым тең болатындығы сезсіз.

     актив = меншікті капитал + міндеттеме

     Бұл тендікті кейбір шет елдерде келесі түрде көрсетеді:

     актив — міндеттеме = меншікті капитал

     Әдетте  кәсіпорынның бухгалтерлік балансы  есеп беретін уақытқа қарай негізделіп, айдың, тоқсанның, жылдың басына жасалады. Баланстың актив бөлімі ұзақ мерзімді активтер және ағымдағы активтер деп аталатын екі та-раудан тұрады.^Ұзақ мерзімді активтердің қатарына кәсіпорынның материалдық емес активтері, негізгі құралдары, ұзақ мерзімді қаржы салымы (инвестициялары), ұзақ мерзімді дебиторлық борыштары жатқызылады. Ал ағымдағы активтер тарауында ұйымның материалдық құндылықтары, тауарлары, дайын онімдері, аяқталмаған өндірісі, қысқа мерзімді дебиторлық борыштары, қысқа мерзімді қаржы салымы, алдағы кезең шығындары, ақшалары және басқа да ағымдағы активтері қарастырылады.і Бухгалтерлік баланстың пассив бөлімі үш тараудан тұрады. Оның бірі меншікті капитал деп аталып, онда кәсіпорынның жар-ғылық қоры, резервтік қоры, бөлінбеген пайдасы немесе жабылмаған зияны көрсетіледі. Пассив бөлімінің екінші және үшінші тараулары тиісінше ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелер деп аталады. Ұзақ мерзімді міндеттемелер қатарына кәсіпорынның ұзақ уақытқа ал-ған несиелері мен қарыздары жатқызылса, қысқа мерзімді міңцеттемелер тарауында ұйымның алдағы кезеңдерінің табыстары, бюджетке қарызы, бюджеттен. тыс мекемелерге қарызы, жабдықтаушы-мердігерлерге қарызы, жұмысшы-лар мен қызметкерлерге еңбекақы бойынша қарызы, зейнетақы қорларына қарызы және басқада кредиторлық борыштары көрсетіледі. Жоғарыда айтқандарымыз түсі-ніктірек болу үшін үлгі ретінде "ККК" фирмасының 2005 жылғы 1 қаңтарға жасалған бухгалтерлік балансын қарастырайық.

     "ККК"  фирмасының 2005 жылдың 1 қаңтарына  
 
 
 
 

             БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНСЫ

                (өлшем бірлігі мың теңге)                      

                                                                                                    кесте 1. 

 
 
 
 

                                                                                                                                                                                                                 

                                                                               1 кестенің жалғасы . 

 
 
 

     Осы жоғарыда келтірілген ККК фирмасының бухгал-терлік балансынан көретініміз  — бұл ұйымның активтері мен  пассивтері 83000,0 мың теңгеге тең. Мұндағы кәсіп-орынның меншікті капиталы 59000,0 мың теңгені, ал міндеттемелері 24000,0 мың теңгені қүрайды. Жоғарыда берілген тендіктің орнына (формулаға) осы сандарды орналастыратын болсақ мына түрде болады.

        Актив = меншікті капитал + міндеттеме 83000000,0 = 59000000,0 + 24000000,0

     Біз бұл мысалымызда, яғни жоғарыда берілген бух-галтерлік баланста Қазақстан  Республикасының зандарына сай  жасалған баланстың үлгісін қарастырдық. Кейбір батыс елдерінде баланстағы тараулардың, баптардың орындары ауысып та келтіріледі.

     Мысалы, кейбір елдерде ағымдағы активтер баланстың  актив бөлімінің басында орналастырылатын болса, оның баптары өтімділіктеріне  қарай кезекпен қүрастырылады. Сонымен  қатар кейбір баланста активтер мен  міндеттемелер баланстың сол жағында көрсетіліп (орналастырылып), оң жағында тек қана кәсіпорынның меншікті капиталы көрсетіледі. Баланстың мүндай түріне мына теңдік негізделген:

     актив — міндеттеме = меншікті капитал 83000000,0 - 24000000,0 = 59000000,0

     Бұл теңдік бухгалтерлік баланста ұйым иесінің меншігін көрсетуге негізделген. Жоғарыдағы мысалымызға сөйкес баланстың бұл түрін қүрастыратын болсақ, баланс кестесінің екі жағы да 59000,0 мың теңгеге тең болады.

       Кәсіпорында 2004ж. 1 қаңтарына құралдар мен  олардың  көздерінің  төмендегі түрлері бар:

       Неізгі  құралдар бастапқы құны бойынша 1 000 000 теңге,  олардың тозуы 3 000 000 теңгеге тең,  материалдар 200 000 теңге. Қоймада 280 000 теңге дайын өнім бар.  Тауарлар  200 000 теңге алушыға жіберіледі  (өндірістің  өзіндік құны бойына).

       Кәсіпорынның кассасында 20 000 теңге қолма қол ақша,  ал есеп айырысу шотында 800 000 теңге ақшалар бар.  Кәсіпорын материалдарды ала отырып,  әлі жеткізушімен  есеп айырысқан жоқ,  оның қарызы –        340 000  теңгеге тең.

       Еңбек ақы 400 000 теңге көлемінде  есептеліп,  бірақ берілген жоқ.  Кәсіпорында алдыңғы  жылдардың бөлінбеген табысы 580 000 теңгеге тең. Банктің несиесі 200 000 теңге көлемінде алынып,  бірақ қайтарылған жоқ. Аяқталмаған өндіріс байқау кезінді 120 000  теңгеге бағаланып отыр.  Кәсіпорынның  жарғылық капиталы  800 000 теңге мөлшерінде қалыптасқан.

       Бұл мәліметтер бойынша кәсіпорынның  2004ж. 1қаңтарына кіріспе  балансын құрастырымыз қажет.

       Баланстың активінен аруашылық құралдар туралы  мәліметтер нәтижесінде  дебет бойынша  қалдықтармен қоса синтетикалық  шоттар ашыңыздар.  Шаруашылық  құралдарының көздері туралы  мәліметтер жөнінен  кредит бойынша  қалдықтарын қоса синтетикалық  шоттар ашыңыздар.

       2005 жылы қаңтар айында  кәсіполрында  жасалған шаруашылық операциялар  түрлері 

                                                                                                    (3.6 кесте)

 
 
 
 

       Қаңтар  айындағы   шаруашылық  операцияларды  шоттарда  бейнелеу.

       Бірінші  операция:  шоттарда оның бейнелеу  тәртібі бұдан  алдын ала қаралға.

       Екінші  операция:  кәсіпорынның есеп айырысу  шотынан  кассаға ақша   келіп түсті, сондықтан бұл операция бойынша № 1030  «Есеп айырысу шотындағы   ақшалар»    мен № 1010 «Кассадағы  қолма қол ақша» шоттары байланысады.  Бұл операцияның нәтижесінде есеп айырысу шотындағы ақша  400 000 теңгеге кемиді  және сол сомаға  кассадағы қолма қол  ақша көбейеді.

         Бұл екеуі де активті  (оларда  кәсіпорын ақшаларының  бар  болуы мен  қозғалысы бейнеленеді),  сондықтан  бұл операция  №  1030 шотының дебетінен  және  № 1010 шоттың кредиті бойынша  жазылады.

       Үшінші  операция:  бұл операция бойынша  № 3350  «Қызметкерлермен     еңбек   ақы  бойынша  есеп  айырысулар»   мен     №1010   «Кассадағы   қолма   қол  ақша  шоттары байланысады.  № 3350 шот   пассиві,  бұл операцияның    нәтижесінде    еңбек  ақы бойынша  қарыз кемиді  (жойылады),  сондықтан біз 400 000 теңгені бұл шоттың  дебетіне және  № 1030 (бұл активті,  кассадағы ақшалар кеміп жатыр) шотының кредитіне жазамыз.

       Төртінші    операцияда:  баланстың  бабына  № 1340 «Аяқталмаған  өндіріс»    синтетикалық  активті  шот  сәйкес келеді.  Сөйтіп,  бұл  операция  бойынша  екі   активті  № 1310  мен  № 1340 шоттар байланысады.  № 1310 шоттағы құралдар  кемиді,  ал № 1340 шотта  көбейеді.

       Бесінші  операция:  еңбекақы есептелгеннен  соң,  оны берген кезге дейін  өздерінің   жұмысшылары    алдында    кәсіпорынның    қарызы  пайда болады.  Ол    № 3350    «Қызметкерлермен   еңбек ақы бойынша есеп айырысулар» шоты  кредиті және  № 1340 «Негізгі  өндіріс»  шотының    дебеті   бойынша бейнеленді,  өйткені еңбек ақы өнім өндіруге    шығындардың    әлементі    болып    табылады.

       Балансты  құрастыру мен шоттардағы жазулардың   дұрыстығын  бақылау   үшін  бухгалтерлік  есепте  айналым   ведомосын  пайдаланылады.  Айналым  ведомосының  ерекшелігі – бағаналардың  үш жұбының  әр  қайсысының  дебет  пен кредит  бойынша  жиынтықтардың тепе  теңдігі.  Егер  шоттардың  байланысында  қателік жіберілсе,  онда ол  жағдайда  әдеттегінше   дебет  пен  кредит  бойынша   айналымдардың  жиынтығының  тепе – теңдігі  бұзылады. 

                                                
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                 ҚОРЫТЫНДЫ.

      Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп, бухгалтерлік есеп стандарты, кәсіпорын  қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп Бас шот жоспары мен Қазақстан  Республикасының Қаржы министрлігінің бұйрығы бойынша бекітілген. Бухгалтерлік есеп Типтік шот жоспарында белгіленген жалпы принциптер мен ережелер және Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп жөніндегі» Заңына, сонымен қатар Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі өкілетті ұйымдары қабылдаған қаулылар мен ұсыныс, талаптарға сай жүргізіледі.

       Жоғарыда  көрсетілгендей экология және қоршаған ортаны қорғауды көптеп көңіл бөлуде.

       ОҚО Тұлкібас АІІБ қаласының өркендеп өсуіне де көптеп үлестерін қосуда. Қалада аталып өтіп жатқан әр  түрлі мерекелік шараларға да бір кісідей ат салысысып қатысуда.

       Шаруашылық  жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектінің күрделі  экономикалық тетігін нақты, жақсы  жолға қоймайынша, сондай-ақ толық, сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес. Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге, оның сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі.

      Осы курстық жұмысымды жазу барысында  бухгалтерлік баланстың мәні мен  ерекшелігін терең түсіндім. Қиындықтары  материал іздегенде кітаптардың  көбінесе орыс тілінде болғандығы. Бұл рефераттың маған берген сабағы өте зор. Өзіндік жұмысты жазу барысында баланс түрлерінің қандай болатындығын білдім.  
 
 
 
 
 

                     ҚОЛДАНЫЛҒАН МАТЕРИАЛДАР

1. В.Л. НАЗАРОВА

«ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕРДЕГІ  БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП»   «ЭКОНОМИКА» БАСПАСЫ 2005Ж.

2. Н. В. СЕЛИЩЕВ        «1С БУХГАЛТЕРИЯ 7.7.»
3. С. АБДЫРАХМАНОВ ҚАЗАҚ ТІЛІ ТЕРМИНДЕРІНІң

                 САЛАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ  үСІНДІРМЕ СөЗДІГІ  «ЭКОНОМИКА     

                 ЖәНЕ ҚАРЖЫ»      «МЕКТЕП БАСПАСЫ» 2003Ж.

4. В.Л.НАЗАРОВА   «БАСҚАРУ ЕСЕБІ»

             «ЭКОНОМИКА» БАСПАСЫ 2005Ж.

5. В.К.РАДОСТОВЕЦ     Т.Ғ. ҒАБДУЛЛИН

              «КәСІПОРЫНДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК  ЕСЕП»

6. Н.М. БАЙТЕНОВ  «БУХГАЛТЕРСКИЙ УЧЕТ В БАНКАХ.

                  МЕЖДУНАРОДНЫЕ СТАНДАРТЫ  УЧЕТА И 

                  ФИНАНСОВОЙ ОТЧЕТНОСТИ»

             «АЛМАТЫ.ЖЕТІ ЖАРҒЫ» 2005Ж.

7. «САМОУЧИТЕЛЬ.ПО БУХУЧЕТУ И

                  НАЛОГООБОЖЕНИЮ»       «БИКО»  АЛМАТЫ

8. СБОРНИК БУХГАЛТЕРСКИХ ПРОВОДОК

             АЛМАТЫ 2005Г.