Акша пайда болуы

       Германияда XIX ғ.екінші жартысында алтынмонетарлық  стандарттың енгізілуімен металл ақшаның  теориясы дүниеге келді. Бұл оның бірінші метаморфозасы болды, неміс экономистері ақша тек асыл металдарда емес, металға ауыстырылатын банкноттарды да санады.

       Екінші  метаморфоза бірінш і дүниежүзілік соғыстан кейін болды, оның өкілдері алтынмонетарлық стандартты қалпына келтірудің мүмкін еместігін мойындап, алтын монометализмнің жаңа кесілген формаларын: алтын – дивиздік стандарттарды енгізуге, теорияларын әдістеуге тырысты.

       Ақшаның металл теориясының үшінші метафорасы екінші дүниежүзілік соғыстан кейін болды. Оның өкілдері (Ж.Рюэфф, М.Дебре, Р.Харрод) халықаралық айналымға алтын стандартты енгізуге қажеттілік идеясын ұсынды.

       Бреттон – Вуд валюта жүйесі қирағанда XX ғасырдың 70-жылдарының басында алтын  стандартты қалпына келтіру қажеттілігін негіздеу қайта байқалды. АҚШ-та1981 ж.осы  мәселе бойынша  арнайы комиссия құрылды, бірақ ол алтын стандартты енгізуге пайдасыз болады деп есептеді.

       Сонымен, ҒТП- тің, өндірістің, тауар айналымының  дамуымен металл айналысының ауқымы XX ғасырда тар болып шықты және металл жүйесінің ішінде несиеде  негізделген, сапалы жаңа төлем әдістері мен айналыс формалары пісіп  – жетіле бастады.

       Американ  экономисі Пол Самуэльсонның  ойынша: «Ақша — бұл әлеуметтік шарттылық». Демек, ақша номиналистік теория өкілдерінің ойынша, бұл зомбылық бағалылыктағы жасанды төлем  құралы, яғни алтынмен байланысы жоқ.. Бүрын айтқанымыздай, осындай қорытындының негізіне несие ақшаның пайда болуын жатқызамыз, себебі несие ақшалар арнайы тауар болып табылады және олар айырбас құнына ие болады.

       Сондықтан да мемлекет ішіндегі түпкі төлемнің сауда-саттығы кезінде алтын талап  етілмейді. Әлемдік нарыққа қатысты айтар болсақ, онда барлық төлем есептеулершін құралы тек алтын ғана болып табылады. 

 

        2. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ  АҚША ЖҮЙЕСІН ТАЛДАУ 

       2.1 Қазақстан Республикасындағы ақша  агрегаттарын пайдалану 

       Ақша  агрегаттары – ақша массасының көрсеткiштерi. Барынша өтiмдi ақша агрегаты М0 агрегаты болып табылады, оған айналыстағы қолма-қол ақша кiредi. 2007-2009 жылдар аралығында ақша агрегаты 3,4 есе өстi (кесте 1). 

       Кесте 1. Ақша агрегаттары

 

       Қарастырылып  отырған кезеңде М0 ақша агрегаты 2007 жылғы 161701 млн. теңгеден 2008 жылғы 379273 млн. теңгегег дейiн динамикалық  түрде өстi, ол 235% құрайды. 2007 жылы бұл  көрсеткiш 148% құраған болатын. М0 ақша агрегатының өсуi экономиканың тұрақтануы мен халықтың өмiр сүру деңгейiнiң жақсардығын көрсетедi. М0 ақша агрегаты өзгерiсiнiң динамикасын диаграммадан байқауға болады (Сурет 1). 

        Сурет 1. 2007–2009жж. аралығындағы М0 динамикасы 

       Өтiмдiлiгi бойынша ұқсас ақша агрегаты М1 агрегаты болып табылады. М1 құрылымында шамамен 7%-н халықтың теңгедегі аударылатын депозиттері және 2007 жылғы 21%-тен 2008 мен 2009 жылдардағы 38%-ке дейiн - банкiге жатпайтын заңды тұлғалардың теңгедегі аударылатын депозиттері құрайды.

       Өтiмдiлiгi төменiрек ақша агрегаты М2 агрегаты болып табылады. зерттелiп отырған кезеңде М2 құрылымында халықтың теңгедегі басқа депозиттері және шетел валютасындағы аударылатын депозиттерi 12,3%-тен 19,4%-ке дейiн өстi, ал банкiге жатпайтын заңды тұлғалардың теңгедегі басқа депозиттері және шетел валютасындағы аударылатын депозиттерi 2007 жылғы 30%-тен 2007жылғы 22%-ке дейiн азайды.

       Өтiмдiлiгi одан төмен ақша агрегаты М3 агрегаты болып табылады. Зерттелiп отырған  кезеңде М3 құрылымында халықтың шетел валютасындағы басқа депозиттерi 2006жылғы 22 %-тен 2005жылғы 10 %-ке дейiн азайды, ал банкiге жатпайтын заңды тұлғалардың шетел валютасындағы басқа депозиттері 12,5%-тен 18,3%-ке дейiн өстi.

       Бiздiң  елiмiзде ақша агрегаттары тәуелсiздiк  алып, нарықтық экономикаға көшкен кезден бастап, қарастырылып, пайдалана басталғандығын атап өткен жөн.

       Бiрiншi деңгейлi бiрден-бiр банк болып табылатын, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi халықаралық резервтерiнiң динамикасын 2-кестеден көруге болады. 

       Кесте 2. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң халықаралық резервтерi.

 

        2.2   Қазақстан Республикасындағы  ақша қоры және оның құрылымы 

       Ақша  қоры халықтың ақша қаражаты және коммерциялық банктердiң резервiнен тұрады (Кесте 3).

   Кесте 3. Ақша қоры және оның құрылымы

 

       3-кесте  мен диаграммалардан (2,3 және 4 суреттер) көрiнетiндей, ақша қоры өсу тенденциясына  ие, сол сияқты Ұлттық Банктiң екiншi деңгейдегi банктерi мен басқа ұйымдарының депозиттерi де, ал Қазақстан Республика Ұлттық Банкiнен тыс қолда бар ақша болса керi тенденцияға ие.

        Зерттелiп  отырған кезеңде ақша қоры 208171 млн. теңгеден 577841 млн. теңгеге дейiн өстi. Соның iшiнде Қазақстан Республика Ұлттық Банкiнен тыс қолда бар ақша 177899 млн. теңгеден 410898 млн. теңгеге дейiн өстi. 

Сурет 3. 2008 жылғы ақша қоры, процентпен

        Осыған ұқсас  Ұлттық Банктiң екiншi деңгейдегi банктерi мен басқа ұйымдарының депозиттерi с 30272 млн. теңгеден 166943 млн. теңгеге дейiн өскенi байқалады. 

    Сурет 4. 2085 жылғы ақша қоры, процентпен

 

        3. ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АҚША САЯСАТЫ 

       Қазақстанға ұлттық валютаның сәтті енгізілуі, әрі қарай оның сыртқы және ішкі тұракгылығын қамтамасыз етуді талап етеді.

       Кез келген елдің сауда-экономикалық одаққа бірігіуі ол елдің экономикалық қызметінің параметрлеріне белгілі бір әсерін тигізеді. Мемлекеттік интеграциялық  топқа кіру салдары екі негізгі  бағыт бойынша жүргізіледі:

• статистикалық талдау;
• динамикалық талдау.

       Статистикалық талдау. Статистикалық талдау шеңберінде сауда-экономикалық одаққа кіру салдарының екі вариянтын атап өтуге болады:

• ағымды туындатушы эффект;
• ағымды ығыстырушы эффект.

       2007 жылы 15 қарашадан 18 қарашаға дейінгі аралықта халық тенгемен және рубльмен де есеп айырыса алды. Сондықтан заңды тұлғалармен, сол сияқты бөлшек сауданы жүзеге асырушы және халыққа ақылы қызмет көрсететін түлғалардың ақшалай түсімдері күнделікті қабылданды: теңгеде - шексіз, 1961-1993жж. 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100, 200, 500 рубльдегі ақшаларды 1993 ж. шілдедегі ақшалай түсімдердің орташа шамасынан аспаіһын сомада, 1,3 коэффициентке түзетілген шамада қабылдады.

       Кәсіпорындардың баланстарындағы рубльмен берілген активтер мен пассивтер екі күн ішінде (15-16 қарашада) қайта есептелінді. Қолма қол ақшаны айырбастау және активтер мен пассивтерді қайта есептеу кезеңінде банктер клиенттермен операциялар жүргізбеді.

       Ағымды  туындатушы эфффект дегеніміз, елдің  интеграциялық топқа бірігуі  салдарынан оның сұранысы мен ұсынысының – жоғары шығындары көбірек өндірушіден жоғары шығындары азырақ өндірушіге ауысуы. Бұл жерде тек қана өндіріс шығындары қарастырылады.

       Қазақстан экономикасының нарықтық трансформациясы  және ашық жүйеге ауысуы өзге елдермен еркін тауарлы-ақшалай қатынастардың дамуы, нарықтың тауарға толығуы, экономикалық жеке субъектілерімен келісім-шарттық байланыстың орнауы, мемлекеттің ролінің радикалды өзгеруі орын алады. Сәйкесінше шаруашылық субъектілерінің ішкі және сыртқы нарықтарға еркін шығуы туындайды.

       Қазақстанның  экономикалық өзгерістері негізіне монетарлық мектептің неолибералдық  теориясы негізге алынған. Олардың  ойынша, нарық  - қатысушыларға  еркін  таңдау мүмкіндігін беретін бәсекелестік орта. Ол үшін ашық экономика мен  шетелдік жан-жақты интеграция қажет.