Аймақтық саясатты жүргізуде қолданылатын механизмдер

Соңғы уақытта Қазақстан  Республикасындағы жергілікті бюджет түсімдерінің құралу тәртібін реттейтін заңнамаларға бірқатар өзгерістер енгізілді. Соған сәйкес жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдер төмендегідей:

1. Жергілікті бюджеттердің кірістері:

• салықтар, алымдар жэне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер;
• салыққа жатпайтын түсімдер;
• капиталмен жасалған операциялардан түсетін түсімдер (коммуналдық меншік объектілерін жекешелендіруден түсетін түсімдер және басқалары);

2. Ресми трансферттер;

3. Несиелер бойынша негізгі борыштарды өтеу.

 

2003. жылғы Республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуын сипаттайтын деректеріне назар аударайық.
2004. жылдың 1 қаңтарына Республикалық бюджетке түскен түсімдер көлемі 722 млрд. теңгені құрады, бұл 2003 жылдың тиісті кезеңінің (565,3 млрд. теңге) деңгейінен 27,7% артық.

2003 жылдың тиісті кезеңімен (541,6 млрд. теңге) салыстырғанда несиелерді есепке алғандағы шығыстар 42%-ға өсті және2004 жылдың 1 қаңтарына 768,9 млрд. теңгені құрады. Бюджет- 
тің тапшьшығы 46,9 млрд. теңге деңгейінде анықталып отыр.

Есепті кезенде республикалық бюджеттің 89,9%-ын табыстар (соның ішінде салықтар - 93%) құрады. Түсімдер көлеміндегі ресми трансферттер үлесі - 8%.

Шығындардың негізгі  бөлігі - 35,2% әлеуметтік сала мен жалпы мемлекеттік қызметтер - 21,5% үлесінде. 2003 жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда бұл шығындар тиісінше 27,4% және 25,5% артты, өндірістік салаға шығындар 54,8%-ға өсті.

      Осы кезең ішінде жергілікті бюджетке түскен түсімдер 486,3 млрд. тенгені, несиені есепке алғандағы шығыстар 479,1 млрд. теңгені құрады, бұл 2003 жылдың осы кезеңіне қарағанда тиісінше - 26% және 21,4% артық (түскені - 386 млрд. теңге, несиені есепке алғандағы шығыстар - 394,5 млрд. теңге). Бюджет тапшылығы 7,2 млрд. теңге деңгейінде анықталды.

2004 жылдың 1 қаңтарына  жергілікті бюджетке түскен түсімдердің кұрылымындағы табыстар - 73,1% (соның ішінде 96,7% - салық түсімдері), ресми трансферттер - 25,3%-ға құрады.

Жергілікті бюджет шығындарының елеулі бөлігі әлеуметтік салаға (51,9%) жұмсалған, оның ішінде: білім беруге - 27,7%, әлеуметтік қамтамасыз ету, әлеуметтік көмекке - 8,5%, денсау-лық сақтауға -15,7%.

2003 жылғы тиісті кезеңнің  деректерімен салыстырғанда жергілікті бюджеттің шығындары тұтастай алғанда - 22,4%, олардан өндірістік салаға - 51,1%, борышты өтеуге - 29,5%, әлеуметтік салаға - 24,1%-ға өсті.

2003 жылғы жергілікті бюджеттердің табыстар құрылымын  арқьлы бейнелеуге болады.

 Салықтық  түсімдер (96,7)

Салықтық  емес түсімдер (1,6)

Капиталмен  жасалған операциялардан түскен түсімдер (1,8) Трансферттер (25,3)

Несиелерді  қайтару (1,6)

2003 жылғы Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттерінің табыстық құрылымы, %

     Бұл деректер 2003 жылы Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттерінің табыстар құрылымында салықтық түсімдер (96,7%) үлесінің жоғары болғандығын керсетеді. Байқап отырғанымыздай, жергілікті бюджетке түсетін салықтық емес түсімдер көлемі тым төмен, сондай-ақ алынған ресми трансферттер үлесі де жоғары емес. Дерек көздері жыл сайын бұл көрсеткіштер бойынша төмендеу тенденциясы орын алып отырғандығын айғақтайды. Атап айтқанда, 1999 жылы салықтық емес түсімдер 21,78% болса, 2003 жылы 1,6%-ды құрады; ал трансферттер бойьнша 1999 жылы - 44,6%, 2003 жылы 25,3% деңгейінде болды. Сонымен қатар аумақтық бірліктердің жергілікті бюджетінің табыс бөлігіндегі салықтық түсімдердің үлес салмағы да бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді.

 

2.2. Аймақтық  саясатты басқарудың шетел тәжрибесіндегі  бағдарламалық әдісі мен жоспарлау  механизмдері

Еуроодаққа мүше мемлекеттердің аймақтарды дамытуға қатысты саясатын талдай отырып, олардағы (Данияны қоспағанда) аймақтық саясаттың өзегі аймақтық дамуды ынталандыру екендігіне көз жеткіздік. Енді аймақтық саясатты жүзеге асырудың бірқатар механизмдеріне тоқталып өтейік.

Батыс Еуропадағы бағдарламалық  әдіс және жоспарлау механизмдері. Берілген әдіс механизмдерін үш тұрғыда қарастырған жөн:

1. ЕО ішінде экономикалық және әлеуметтік интеграцияның дамуына ықпалын тигізетін Құрылымдық қордың бағдарламалық әдісі;
2. Аймақтық экономикалық кұрылымдарды жетілдіру үшін құрылған ОА(Gemeinschaftsaufgabe) міндеттерді бірлесіп шешудің германиялық жүйесі. Бұл жүйе федералды үкімет пен Жерлердің келісу нәтижесі болып табылады.
3. Мемлекет пен аймақтар арасындағы француздық жоспарлық келісімдер (СРЕR) .

Жоғарыда көрсетілген  барлық ұйымдардың түрлі мақсаттары мен механизмдері бар, олардың жалпы негізгі ерекшелігі: аймақтарды дамытуға басқарудьщ әр түрлі элементтерін қатыстыруды ұйымдастыра отырып, олардың күштерін біріктіреді.

Батыс Еуропадағы бағдарламалық әдіс және жоспарлау механизмдері

Сипаттама

1  Жобалау кезеңіңде бекітілген кағидалар негізіңде жасалған жоспарлар   мен  бағдарламалар  енгізуге дейін бағалаудан және Еуропалық Комиссияның  бекітуіне дейін келісуден өтеді

2        Әр   жыл   сайын   біртұтас үлттық жоспар (Каһтепріап) жасалады. Ол жалпы ережелерден және әрбір Жердің мақсаттарын нақтылайтын бөлімдерден тұрады

3         ¥лттық экономикалық жоспар негізінен бірнеше жылға құрылады.   Осы  жоспар,  тиісті заңдар мен ұсыныстар негізіңде үкімет аймақтық деңгейде 

 

4      басқалар алдынд кұрылымдық қор қағидаларын жасақтау және үйлестіру.  Осы  шарттардың  негізіңде қаржылық     көмек     көрсетілетін аумақты және бөлінетін қаржының көлемін анықтау

5     зандарын жасақтау және сыртқы ортаның  өзгерісін  ескере   отырып, үнемі қайта қарап отыру. Қолдау объектілерін қалыптастыру және олардың арасында қаражаттарды бөлу

6   жүйесінің заңнамалық     негізін     құру және оларды өзгертіп отыру. Мұқтаж аймақтарға бөлінетін қаражат көлемін анықтау

Жауапкершіліктерді бөлу

1   Қаржылық    қолдауға    аумақтың қажеттілігі анықталады

2  Биліктің фед. оргаңдары мен Жерлер аймақтық саясатты жасақтауға бірге қатысады және қолдауды қажетсінетін объектілерді анықтайды

3   СРЕК-дің   әрбір    буынына қаржы бөлу ұлттық деңгейде анықталады.   Бірақ   шешім қабылдауға аймақтық деңгей

¥жымдық таңдау, жоспарлау кезеңі

Жауапкершіліктерді  бөлу

1   Әр түрлі деңгейдегі билік органдары (ұлттық, аймақгық жергілікті деңгей), бағдарламаны жасау кезеңін өз жауапкершіліктеріне алады. Бағдарламаны жасақтау және қабылдау ЕО бақылауымен орындалады

2  Құрамына бірдей дауыспен федерадды  және  аймақтық деңгей өкілдері кіретін Жоспарлау Комитеті бекітеді.  Жерлерге қатысты   бөлімдер   Жердің билік органдарымен жасақталып,   әрқайсысы   Комиссиямен келісіледі

3   Ұлттық жоспар федерадды деңгейде құрылады.  Осыған байланысты мемлекет пен аймақтар арасыңдағы серіктестік туралы жоспарлы келісімдер құрылады

Оперативті таңдау және жүзеге асыру кезең

Сипаттама Берілген бағдарлама бойынша жүзеге асыратын жобаларға мәлімдемелерді тарту, олардың бағдарлама мақсаттарына сәйкес келетіндігін бағалау, анықтау және олардың ең үздүктеріне қаржылық қолдау көрсету.Жобаның жүзеге асырылуын бақылау

1. Жоспарда баяндалған мақсаттармен мүдделерге жетуге бағытталған жобаларды қаржыландыру. Жоба бойынша шешімдердің қабылдануын және жүзеге асуын қадағалап отыру
2. Аймақтық деңгейде жасалған бағдарламаларды жүзеге асыру

Жауапкершіліктерді  бөлу

1. Бағдарламалар арналып жасалған деңгейде серіктестік нысанында жүзеге асырылады.
2. Жерлер жобаның орындалуына жауап береді. Моноторинг жерлергеқаржыландыру туралы қажетті шешімдерді қабылдауға мүмкіндік береді
3. Әрбір қатысушы ұйым өзі жоспарлаған жобаны өз құзыреті шегінде жүзеге асырады

   Қарастырылған еуропалық тәжірибе республикалық та, аймақтық та деңгейлерді қамтитын аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамыту жүйесін енгізудің айқын артықшылықтарын дәлелдеп отыр. Жалпы мемлекеттік деңгей аймақтардың проблемаларын шешуге мүмкіндік беретін жалпы қағидаларды белгілесе, аймақтық деңгей өзінің әлеуеті мен проблемаларын бөлшектеп қарастыруды көздейді. Аймақтардың экономикалық даму аясындағы жинақталған тәжірибелері аумақтарды дамытуға қатысты мақсаттары ұқсас болғаңдықтан, әр аймақтың өз ерек-шеліктеріне сай бірінен-біріне тарала алады.

Осындай жүйелерді құрудың  еуропалық тәжірибесі айқындағандай, олардың табысты болуы үшін белгілі шарттар мен факторлар қажет екен. Соларға кеңірек тоқталып өтуді жөн санаймыз. Ең алдымен, нашар және күшті дамыған аймақтар арасында «ынтымақтастық туралы пакт» қажет. Нашар дамыған аймақтарды дамытуға қаражаттарды бағыттауға мүмкіндік беретін кез келген қайта бөлу механизмдерін енгізудің шарты - жақсырақ және нашар қамтамасыз етілген аудандар арасындағы «ынтымақтастық пактінің» болуы.

«Ынтымақтастық пактісін»  жалпы мақсатқа сай құрылатын  кез келген жүйені қалыптастыруда алуға болады. Мұндай жүйе екі әдіспен енгізілуі мүмкін: тікелей және жанама. Тікелей әдіс елдің барлық аумағында аймақтық дамуға ықпалын тигізгені үшін қандай нысанда болсын ынталаңдыруларды көздейді, дегенмен, нашар дамыған аумақтар үшін ынталандыру артығырақ болады.

Жанама әдіс те тиімді болып табылады. Оған экономикадық кеңістікте дамыған аймақтардың «қолайсыз» аймақтардың дамуынан алатын экономикалық және әлеуметтік жанама артықшылықтары жатады.

Тұрақты экономикалыц жағдай. Жоғарыда сипатталған әрбір жүйе аймақтағы кәсіпорындар мен ұйымдардың бағдарламаларға қаржы бөлуге және оларды орындауға мүмкіндік беретін тұрақты экономикасының болуын көздейді. Бұл әрине, саяси жағдайы тұрақты, макроэкономикалық дамуда тұрақтылыққа ие мемлекеттерде мүмкін болады.

2.3. Қ.Р-да аймақтық  саясатты жүргізуде әлеуметтік-экономикалық  механизмдерді қолдану барысы  және жетілдіру жолдары

   Аймақтық  саясат механизмдерін жүзеге  асыру, соның ішінде әлеуметтік –экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған ортамен тепе теңдігінің бұзыуына байланысты,  экологиялық қауіпті аймақтарға  арнайы  мемлекеттік бағдарламалар жасап нақты аймақтардың дамуының өзекті проблемалары шешімін табуы қажет.

  Шағын және орта қалалардың өркендеуі екі – үш өндірістік  кәсіпорындардың қызметіне тәуелді болады. Жалпы жағдайдың экономикалық тоқырауы, инфляцияның күшеюі, шаруашылық қатынастардың үзілуі, көптеген шикізат пен өндіріс түрлерінің сұранысының төмендеуі кәсіпорындардың жұмысын  тоқтатуына алып келді.  Бұның әсерінен  қала және ауылды аймақтарда жұмыссыздықтың  белең алуына,  жоғары кадрларымыздың  басқа елге кетіп қалуына, жергілікті халықтың  тұрмысының төмендеуіне алып келді.

     Қазақстан  Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі, оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм  келесілермен қалыптасу керек:

• аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми- техникалық, қаржы- несиелік, несие және әлеуметтік байланысы  дамыған біртұтас бөлігі болуы тиіс;
• бұл жерде  ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен  ұлттық байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау,  тұтынушылар өндірісі іске асады ;
• басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің дамуына орындаушы органдардың  бірігуіне әкеледі ;
• аймақтың табиғи  құзіретіне жоспарлау , қаржыландыру , несиелеу, ақшалай айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады .

Экономикалық  механизмге  деген қажеттілік  ұдайы өндіріс  циклінде әлеуметтік- экономикалық  аспектісінің біртұтастығын сақтауын қажет етеді.   Сондықтан , экономиканы дамыту саласында  қандай да бір басқарудың шешіміне  практикалық қызметі халықтың материалды және мәдени тұрмысын қамтамассыз етуімен бағалануы тиіс.   Әлеуметтік даму көрсеткіші тұрғын үй  проблемасын шешумен халықтың рухани қажеттілігін қамтамассыз ету  арқылы  еңбек етуіне әсер етеді. Сондықтан, экономикалық- әлеуметтік шаруашылық салаларының  тепе – теңдігін ұстау маңызды болады.  Ол мемлекет пен демографиялық ұдайы өндіріс арасындағы кәсіпорынмен жергілікті өзін - өзі басқару  органдарының экономикалық жүктеулерді тарату арқылы әлеуметтік әділеттілікті тудыруы қажет.  Дәл осы кезде өндіріс шығынымен  байланысты шыѓындардың толық көрсетілуі қажет . Бұл республиканың демаграфиялық жағдайына еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға демеу жасайды және  көп еңбек етуді төмендетіп, ғылыми – техникалық прогресстің дамуына жол ашады. Сонымен бірге әлеуметтік бағдарламалар екі маңызды қаржылық ресурстарды қамтиды. Олар: қаржы – несие   жүйесі және жергілікті бюджет.