Агроөнеркәсіп кешенін дамыту

Нәтижесінде саланы одан әрі дамыту үшін жағдайлар қалыптасады.

Екінші кезең: 2016-2020 жылдар

Екінші кезеңде ауыл шаруашылығы  өнімдерінің өндіріс көлемін  елеулі түрде өсіру, барлық негізгі  тамақ өнімдері бойынша Қазақстанның импортқа тәуелділігін қысқарту, экспорттық әлеуетті іске асыру, Бағдарламада қойылған мақсаттарға жету алда тұр.

Екінші кезеңде қойылған міндеттерді шешудің нәтижелері:

• Өсімдік дақылдары түсімділігінің және малдар өнімділігінің нысаналы көрсеткіштеріне жетуге мүмкіндік беретін қазіргі заманғы агротехнологияларды қолдану есебінен ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігін ұлғайту;
• АӨК-нің өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы және өнімдерді қайта өңдеу салаларының белгіленген нысаналы көрсеткіштеріне шығу.

Күтілетін нәтижелер

Мемлекеттік реттеудің тиімді шараларын пайдалану, ҚР АӨК бизнесін дамыту үшін қолайлы жүйелі жағдайлар  жасау, секторға тартылатын орташа жылдық инвестицияны екі еселеу, өнімділіктің өсуі нәтижесінде мемлекеттік қолдау көлемін елдің ауыл шаруашылығы  ЖІӨ 10%-ына дейін ұлғайта отырып, осы бағдарламаның нысаналы көрсеткіштеріне  қол жеткізу орын алады.

 

Агроөнеркәсіп кешеніндегі  негізгі мәселелер және оның шешу жолдары

 

Қазақстан жер ресурстарына бай. Алдын  ала суландырмай-ақ егiн шаруашылығына  жаратуға болатын алқап 39 млн. гектарды құрайды. Табиғи жайылым алқабы мұнан  да көп, 179 млн. гектардан астам. 

Елдiң астық өсiретiн белдеуi бидайдың әлемдiк нарықта сұраныспен пайдаланылатын қатты және күштi сортты дәндерiн  өндiруге мүмкiндiк бередi. 

Аграрлық өндiрiстiң көп салалы құрылымы, жоғары ғылыми-зерттеу және тәжiрибе-экспериментальдық әлеует қалыптастырылды. Салада ауыл шаруашылығы  өнiмдерiн дайындау, ұқсату және сақтау жөнiнде жеткiлiктi қуаттар бар. Бiлiктi және арзан жұмыс күшiнiң болуы  аса маңызды бәсекелестiк артықшылық болып табылады. 

Iлгергi жылдарда аграрлық секторда  бағаны ырықтандыру және жер  реформасы жүргiзiлдi, мемлекеттiк  және ұжымдық меншiк жекешелендiрiлдi және ауыл шаруашылығы кәсiпорындары  қайта ұйымдастырылды. Нәтижесiнде, жерде шаруашылық жүргiзудiң көпукладты нысаны құрылды және ауылда нарықтық қатынастар дамыды. Өндiрiстiң жаңа нарықтық инфрақұрылымы пайда болып, нығая түстi. Осының бәрi аграрлық өндiрiстi тиiмдi жүргiзуге жағдай туғызады. 

Шұғыл континенталдық климат және шектен тыс құрғақшылық, сумен қамтамасыз етудiң нашарлығы, әсiресе оңтүстiк  аймақтарда, аграрлық өндiрiстiң тәуекелдiлiгiн  күшейте түседi. 

Өткен жылдарда аграрлық секторды реформалау тереңдей түскен жүйелiк дағдарыс кезеңiнде  өттi. 

Осындай жағдайда еркiн нарық тұжырымдамасы  елдiң аграрлық секторын дамытуда бiрқатар проблемаларды шеше алмады     

Басты мақсатқа - тиiмдiлiкке және тиiсiнше, дiттей отырып реформалар жүргiзiлген ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң түсiмдiлiгiн  арттыруға объективтi түрде қол  жетпедi. 

Шаруашылықтарды бөлшектеу нәтижесiнде  қалыптасқан жер үлесi мен мүлiктiк  құқықтар мөлшерi, көп жағдайда, жоғары тауарлы өндiрiс жүргiзуге, техниканы  тиiмдi пайдалануға мүмкiндiк бермедi. 

Ауыл шаруашылығы өнiмдерiне және материалдық-техникалық ресурстарға (салааралық), азық-түлiктi сатып алу және түпкiлiктi бағаларына (iшкi салалық) бағаның қалыптасқан  теңсiздiгi рентабельдiлiктi төмендетiп, аграрлық өндiрiстiң шығындылығына  алып келдi. 

Өтiмдi капиталдың болмауы және өндiрiстiң  тиiмсiздiгi банк кредиттерiн қол жетiмдi етпедi және сектордың ауыр қаржылық жағдайын одан сайын ушықтырып жiбердi. 

Аграрлық секторда өндiрiлген қосымша  өнiмнен орасан үлес алатын делдалдық  құрылымдар, жергiлiктi монополистер (өңдеушi және көтерме сауда кәсiпорындары) өткiзу мен жабдықтау жүйесiнде  барған сайын көбiрек орын ала  бастады. 

Осы жылдары объективтi тұрғыда  шектеулi болған аграрлық секторды мемлекеттiк  қолдаудың қолданылған жүйесi өндiрiске  ынталандырушылық әсер ете алмады - бөлiнген қаражат тиiмсiз пайдаланылды. 

Шаруашылық байланыстардың үзiлуi, нарықтық инфрақұрылымның, көлiк коммуникацияларының  мешеулiгi өнiмдi өткiзу, соның iшiнде  экспортқа өткiзу мүмкiндiгiн шектедi.

Соңғы кезге дейiн iшкi нарықты қорғаудың  айқын жүйесiнiң болмауы отандық  өнiмдi неғұрлым арзандау импорттық  өнiмнiң ығыстыруына алып келдi, мұның  өзi өндiрiстi тұншықтырудың қосымша  факторына айналды 

Аграрлық өндiрiстiң бәсекеге қабiлеттiлiгi еңбекақы төлеудiң төмен деңгейiмен  ғана ұсталуда. Едәуiр дәрежеде мұның  өзi отандық және шетелдiк ұқсас  өнiмдердiң арасында орын алып отырған  еңбектi және материалды көп қажетсiнетiн  айырмашылықты өтейдi.

 Сұраныстың қысқаруына байланысты, аграрлық сектордың өндiрiс қуаттары  артық болып қалды.

Әлемдегi (Қазақстан үшiн) ықтимал азық-түлiк нарықтарына  тиiмдi көлiк жолдарының болмауы. Республиканың  оңтүстiк аймақтарының шектес мемлекеттердiң  су ресурстарына тәуелдiлiгi. Iшкi нарық ауқымының шектеулiлiгi және шашыраңқы орналасуы, ТМД елдерiнiң дәстүрлi өткiзу нарықтарының сатып алу қабiлетiнiң төмендiгi.  Аграрлық сектордың өткен жылдардағы дамуының iшкi және сыртқы факторларын жинақтап, қорыта келiп, мынадай тұжырымдар жасауға болады: 

- аграрлық сектордағы  жағдайдың нашарлап кетуiнiң негiзгi себептерiнiң бiрi 

- аграрлық секторды және  тұтас алғанда ауылдық жерлердi, жаңа нарықтық жағдайларда басқару  мен реттеуде мемлекет рөлiнiң  ақырына дейiн iске асырылмауы;  

- басқару мен реттеу  объектiсi технологиялық байланысты  тiзбектердi - өндiрiстi, дайындауды, қайта  өңдеудi және өткiзудi қамтитын  қалыптасып отырған өнiм нарықтары  емес, тiкелей ауыл шаруашылығы  қызметi болды; 

- азық-түлiктiң әлемдiк  нарығы аграрлық протекционизммен  қатты бұрмаланған жағдайда, ырықтандырылған  сыртқы сауда режимi жағдайында  мемлекеттiк қолдау шараларының  қысқаруы және тұтас алғанда  саланы мемлекеттiк реттеу деңгейiнiң  төмендеуi жалпыәлемдiк практикаға  қайшы келедi; 

- аграрлық саясатты ғана  емес, сонымен бiрге әлеуметтiк  саясат шараларын қамтитын, неғұрлым  кең тұрғыдағы ауыл саясатын  қалыптастыру проблемасы туындап  отыр; 

- аграрлық жұмыспен қамтудың  қысқаруының тежеусiз үрдiсi жұмыспен  қамтуды қамтамасыз ету мiндетiн  алға қояды, мұның өзi ауыл тұрғындарының  басым көпшiлiгiне өз шаруашылығын  жүргiзуге мүмкiндiк бередi. Ауылдық  жерлерде жұмыспен қамтудың неғұрлым  кең тараған барабар нысаны  тамақ өнеркәсiбi және қызметтiң  басқа да индустриалдық салалары  болып отыр. 

Қазiргi жағдайдағы аграрлық және онымен өзара байланысты экономиканың тамақ өнiмдерi секторының бөлшектерi осы тiзбекте қалыптасатын нарықтық институттар жиынтығында мемлекеттiң  аграрлық-индустриялық саясатының бiртұтас объектiсi ретiнде қарастырылуға  тиiс. 

Алдағы жылдарда мемлекеттiң  күш-жiгерi мынадай мiндеттердi шешуге шоғырландырылады: 

- аграрлық-индустриялық  өнiмдердiң бәсекеге қабiлеттi және  интеграцияланған нарығын қалыптастыру, олардың жұмыс iстеуiнiң құқықтық  және институционалдық инфрақұрылымын  құру, жосықсыз бәсекелестiктен және  әлемдiк нарықтың қолайсыз конъюнктурасынан  қорғау; 

- ауыл жоғары өнiмдi техниканы  және осы заманғы технологияларды  тиiмдi қолдануға мүмкiндiк беретiн  шаруашылық жүргiзудiң ұтымды  нысандарын қалыптастыру, нарықтық  жүйеге сәттi интеграциялану атап  айтқанда, шаруашылықтардың көлбеу  кооперациялануымен тiгiнен интеграциялануын (шаруашылықтарды шоғырландыру) дамыту  арқылы интеграциялану; 

- мемлекеттiң аграрлық  секторға көмегiн ұтымды ету  және оның ынталандырушы бағыттылығын  күшейту. Саланың қаржы секторын  дамыту; 

- ұтымды мамандандыруды  қалыптастыру және аграрлық сектордың  өндiрiстiк күштерiн неғұрлым қолайлы  табиғи аймақтарда шоғырландыру  негiзiнде аграрлық өндiрiстiң мөлшерiн  кезең-кезеңiмен оңтайландыру және  терең қайта құрылымдау; 

- аграрлық сектормен өзара  байланысты қайта өңдеу өнеркәсiбiнiң  сегменттерiн, жұмыспен қамтудың  басқа да барабар түрлерiн оза  дамыту арқылы ауыл халқын  жұмыспен қамтудың барлық нысандарын  дамыту; 

- аграрлық өндiрiстiң технологиялық  деңгейiн көтеру және ресурстар  үнемдейтiн әрi экологиялық таза  технологияларды енгiзу, ғылыми зерттеулердi  қолдау көрсету және ауыл шаруашылығында  консультация беру жүйесiн енгiзу; 

- ауылдық өндiрiстiк және  әлеуметтiк инфрақұрылымды дамыту. 

Аграрлық-индустриялық нарықтарды реттеу:

Негiзгi мiндеттер: 

- халықтың және кәсiпкерлердiң  едәуiр топтары табысының елеулi  азаюына жол бермеу; 

- аграрлық бизнестi дамыту және  трансакциялық шығынды азайту; 

- нарыққа қатысушылардың барлығы  үшiн тең бәсекелестiк жағдайды  қамтамасыз ету, нарықтың жекелеген  бөлшектерiнiң монополиялануын шектеу. 

Нарықты мемлекеттiк реттеудiң негiзгi шаралары: 

- кеңейтiлген үдемелi өндiрiс үшiн  арналған қажеттi рентабельдiлiк  деңгейiн (сатып алу интервенциясы)  қамтамасыз ету ең төменгi кепiлдi сатып алу бағаларын, кепiлдi бағаларды  белгiлеу үшiн қайсыбiр өнiм  бағасының мақсатты деңгейiн қолдау  тетiктерiн енгiзу арқылы нарықты  бағамен реттеу; 

- тиiстi өнiм нарығында, кәсiби  операторды қалыптастыруға бағытталған  нарықты регламенттеу, нарықтардың  жұмыс iстеуiнiң және тұтас алғанда,  аграрлық өндiрiстi коммерцияландырудың  жалпы ережелерiн белгiлеу; 

- аграрлық-индустриялық тауарлар  саласында протекционистiк сыртқы  сауда саясатын жүргiзу; 

- аграрлық бизнес субъектiлерiнiң  қалыптасуын ұйымдық және құқықтық  тұрғыда қолдауды көздейтiн: дербес ауыл шаруашылығы өндiрушiлерiнiң жергiлiктi өткiзушi, қайта өңдеушi, жабдықтаушы, қызмет көрсетушi және кредиттiк кооперативтердi қалыптастыруы; саланың инвестициялық жағынан неғұрлым тартымды субъектiлерi ретiнде тiгiнен интеграцияланған түзiлiмдердi (интеграцияландырушылар - қайта өңдеушi және сауда кәсiпорындары) құру. Қазiргi заман жағдайында өздерiнiң шикiзат аймақтарының дамуына мүдделi қайта өңдеу кәсiпорындары аграрлық сектордың негiзгi жекеше инвесторы болуға тиiс; 

- нарықты қалыптастыру мен реттеудегi  мемлекеттiң негiзгi серiктесi ретiнде  аймақтық және республикалық  салалық одақтар мен қауымдастықтар  құру; 

- аграрлық өнiмдi экспортқа икемдеу  жөнiндегi күш-жiгердi шоғырландыру үшiн  салалық одақтар мен қауымдастықтарды  коммерциялық ұйымдарға кезең-кезеңiмен  өзгерту. 

Бiрiншi кезектi шаралар: 

- аграрлық секторды мемлекеттiк  басқару мен реттеудiң жүйесi  мен құрылымын жетiлдiру, оны нарықтық  реттеу тетiгiне интеграциялау;  
- аграрлық секторды мемлекеттiк реттеудiң негiзгi бағыттарын әзiрлеу;  
- аграрлық-индустриялық өнiмдердiң (астық, сүт және басқалары) негiзгi нарықтарын дамытудың ұлттық бағдарламаларын әзiрлеу;  
- аграрлық-индустриялық өнiмдердiң негiзгi нарықтарын мемлекеттiк реттеу мен басқару бағдарламаларын әзiрлеу;  
- аграрлық-индустриялық нарықты реттеуге жекелеген қатысушылардың қызметiне лицензиялау енгiзу;  
- әрбiр нарық үшiн белгiленген көлемнен бастап, мәмiлелердi тiркеу жүйесiн енгiзу;  
- өнiмдi жеткiзуге арналған келiсiм-шарттардың кепiлдi орындалу жүйесiн құру;  
- әрбiр нарықта мемлекеттiң және салалық одақтардың үлестiк қатысуымен елеулi өнiмдер шығару, нарыққа қатысушыларды бiрiктiретiн және перспективада жедел режимде электронды сауданы (электронды тауар биржасы) енгiзуге мүмкiндiк беретiн компьютерлiк желiлiк ақпараттық-қаржы жүйелерiн жасау;  
- ұсақ тауар өндiрушiлердiң нарыққа шығуының оңтайлы нысандары ретiнде көтерме сауда нарығын және өткiзу кооперациясын дамыту. Iрi көтерме сауда нарықтарын бiрыңғай ақпараттық жүйеге бiрiктiру;  
- аукциондық сатуды енгiзу. 

Ауыл аумағын дамыту:

• Ауыл халқын әлеуметтiк қамсыздандыру стандарттарын әзiрлеу және iске асыру.
• Ауылдық жерлерде жұмыспен қамтудың аймақтық бағдарламасын әзiрлеу және iске асыру.
• Ауыл шаруашылығы қызметкерлерiн қайта даярлау бағдарламасын әзiрлеу. Ауылда шағын кредит беру бағдарламаларын кеңейту.
• Ауылдың әлеуметтiк инфрақұрылымының базалық салалары - бiлiм беру мен денсаулық сақтау iсiн қаржыландыру көлемiн ұлғайту.
• Ауылдың көлiкке қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету.
• Ауылдық жерлердегi бюджеттiк ұйымдарда жұмыспен қамтылу деңгейiнiң төмендеуiне жол бермеу.
• Жұмысты iздестiрудiң неғұрлым оңтайлылығын қамтамасыз ету үшiн жастардың бiлiм алу деңгейiн (кәсiптiк орта бiлiм беру жүйесi) қолдау.