Меншіктің әлеуметтік-экономикалық негіздері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ Қазақстан  Республикасындағы меншік қатынастарының даму сипаты және акционерлік қоғамның артықшылығы мен кемшіліктері

 

1. Меншік қатынастарын дамыту бағыттары

 

Мемлекетттік мүлікке  иелік жасау, оны пайдалану және билік ету құқығын оның атынан белгілеген заңды тәртіппен меншік құқығын реттеп отыратын Қазақстан Республикасының Парламенті жүзеге асырады. Ол бұл құқықтарын Үкіметке де жүзеге асырады.

Өздерінің құзыреттеріне  сәйкес жергілікті өкілді және атқарушы органдары Үкімет берген құқыққа сүйене отырып, мемлекеттік мүлікке ие болу және пайдалану құқығын жүзеге асырады. Мемлекеттік меншік құқығының субьектілері мүліктің кең ауқымы болып табылады. Заңда мемлекеттік меншік құқығын жерге байланысты жүзеге асырудың ерекшеліктері де атап көрсетілген. Ауыл шаруашылығы мақсатына жатпайтын қозғалмайтын мүлікті, яғни салынып бітпеген обьектілерді жекешелеген кезде азамат немесе заңды тұлға мүлік орналасқан жерді пайдалану немесе жалдау құқығына бір мезгілде ие болады.

Қазіргі заңда белгіленген  қағида бойынша мемлекет меншігіндегі жерді сатуға, сыйлауға, кепілдікке беруге және өз бетінше жер учаскелерін  айырбастауға немесе басқадай мәмілелер  жасауға болмайды.

Мемлекет меншігінде басқа да мүліктер: билік органдары мен басқару органдарының, халқымыздың мәдени және тарихи құндылықтары, республикалық бюджеттің қаражаты, мемлекеттік банктің, сақтандыру, резервтік қорлардың қаражаттары және басқа да мүліктер болуы мүмкін.

Мемлекеттік меншіктің  құқығының маңызды обьектілері сонымен қатар өнеркәсіп саласында -  зауыттар, фабрикалар құрылыс саласында-құрылыс трестері, көлік саласында-темір жол көлігі, теңіз кемелері, автокөлік, ауыл шаруашылығында өндірістің, шаруа қожалықтарының және айналым қорлары мен барлық жабдықтары, сауда саласында –машиналар, сондай-ақ басқа ғимараттар, құрылыстар, мемлекеттік кәсіпорын өнімдері және тағы басқа мүліктер жатады.

Мемлекеттік меншіктің  пайда болуының негіздері әртүрлі. Мысалы, мемлекеттік меншік құқығының  туындауына кеңейтілген өндіріс көлемі маңызды себеп болады. Мемлекет өзінің меншік құқығын тек дербес қана емес, мүлік, шаруашылық жүргізу және жедел басқару құқықтары деңгейінде беретін әр түрлі салалық, қаржылық, ауыл шаруашылығы органдары арқылы пайдаланады.

Заң өз қызметін шаруашылықты жүргізу құқығы  деңгейінде іске асыратын мемлекеттік кәсіпорынға:

1. өзіне тиесілі үйлерді, құрылыстарды, жабдықтарды және кәсіпорынның басқа да негізгі қорларын өзге адамдарға сатуға және беруге, уақытша пайдалануға немесе жалға беруге;

 

2. кәсіпорынның филиалдарын және еншілес кәсіпорындар құруға;
3. жеке кәсіпкерлермен бірігіп, кәсіпорындармен бірлескен өндірістер құруға, оларға өзінің өндірістік және ақша капиталын салуға тыйым салынады.

Оралымды басқару құқығы меншік иесінің қаражаты есебінен қаржыландыратын және өз қызметінің мақсатына меншік иесінің тапсырмаларына және мүліктің мақсатына сәйкес заң құжаттармен белгіленген шекте сол мүлікті иеленіп пайдаланады.

Сонымен бірге оған билік  ету құқығын жүзеге асыратын қазыналық  кәсіпорындардың заттық құқығы болып табылады.

Мүліктік құқықты жүзеге асыру сәтінде кәсіпорын жұмыс  барысындағы

кемшіліктердің салдарынан туындайтын шығындар үшін жауапты болады.  Мемлекеттік ұйымдардың, кәсіпорындардың  қарыздары үшін мемлекет жауап бермейді.

Оралымды басқару құқығының субьектілері барлық ұйымдық емес тек заңды тұлға болатын ұйымдар ғана бола алады. Бұл ұйымдардың құрамына кіретін өндірістік бірлестіктер өздеріне сеніп тапсырған мүлікті жедел басқару құқығына ие бола алмайды.

Өйткені, бұл жекелеген  учаскелер, бөлімшелер азаматтық құқықтың субьектісі ретінде көріне алмайды.

Оралымды басқару құқығының  обьектісі-мемлекеттік ұйымдарға  бекітіліп берілген, мемлекет меншігі  болып табылатын мүліктер. Олар: негізгі айналым және арнаулы  қорларға бөлінеді.

Мемлекеттік кәсіпорындардың, ұйымдардың негізгі және айналым қаражаттары, құралдары, олардың жарғылық баланаста көрсетілген жарғылық капиталды құрайды.

Негізгі қорларға өндірістік емес мақсаттағы мейлінше маңызды заттар, мысалы, ғимараттар, құрылыстар, көлік  құралдары және тағы басқа сондай-ақ бір жылдан артық пайдалануда тұрған министрліктер, агенттіктер мен ведомстволар белгіліген лимиттен құны жоғары обьектілер жатады.

Кәсіпорындардың негізгі  құрал-жабдықтарға билік ету құқығы шектеулі. Заң мемлекеттік кәсіпорындарды, құрылыстарды, құрал-жабдықтарды және тағы басқа мүліктерді осы мүліктердің иесінің келісімімен ғана беру тәртібімен жүзеге асыра алатынын белгілеген.

Меншік құқығы ел экономикасының негізін қалайтын болғандықтан оны  қорғау мәселесіне әруақытта да үлкен көңіл бөлінген.

Қазіргі кезеңде Қазақстан  Республикасының қай құқық саласын  алып қарайтын болсақ та меншікті қорғауға аса ынта қойылып, оны бірінші  кезекте мәселелер қатарына шығарып  отыр. Солардың ішінде ерекше орын алатын азаматтық-құқықтық тәсілдер.

Меншік иесінің мүлікті  өзгенің заңсыз иеленуінен талап  ету.

Меншік құқын нақты  анықтау жолымен экстерналийді  азайтуға әбден болады. Коуздың сыртқы тиімсіздіктің орын алуы жеке меyшіктің көптігінен емес, қайта соның жеткіліксіздігенен деп қорытындылап, осы мәселені шешудегі бір тапқырлық танытты. Мұндай пікірге жаңа классикалық мектептің өкілдерінің өзі де алғашында күдікпен қарады. Осы мәселеге көңіл бөлген П.Самульэльсон деген оқулығында сыртқы тиімділікті бәсеңдетуде мемлекет маңызды рол атқарады деп жазған болатын.

 Мемлекеттен сатып  алу, жекешелендіру процестері  жағымсыз экстерналиймен байланысты  өткір де күрделі мәселелерді  туғызуда. Меншік ауқымын терең  түсіну әрі оны Р. Коуз бен  оның әріптестерінің әдісін қолдана  отырып шешуші, тоталитарлық тәртіптен жаңа босаған елдердің шаруашылық қызметінің тиімділігін арттыратыны сөзсіз.

 

3.2 Меншіктің  акционерлік қоғамның түрлері

 

Акционерлік қоғам (бұдан  әрі - қоғам) деп өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлғаны айтады. Жарғылық қоры акциялардың нақты құнына тең белгілі бір санына бөлінген серіктестікті акционерлік қоғам деп атайды.

Акционерлік қоғамның қатысушылары - акционерлер - оның міндеттемелері бойынша  жауап береді және оның өздеріне тиесілі  акциялар құны шеңберінде қоғамның қызметіне байланысты болатын залалдар шегуге тәуекел етеді. Акционерлік қоғамның өз қатысушыларының мүлкінен басқа оқшауланған мүлкі болады және өз мүлкі бойынша, оның шеңберінде жауапты болады, сондай-ақ қатысушыларының мүлкі бойынша жауап бермейді. Акционерлік қоғамнан шығу жағдайында өзінің пайына сәйкес ешқандай (ақшалай немесе мүліктік) өтемақы төлеуге құқығы жоқ, ол тек өз акцияларын басқа біреуге сату немесе тапсыруы мүмкін. Өз кезегінде, толық серіктестікке қарағанда, мүлкінің азаюы қаупі туындамайды.

Ал акция - үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз, яғни акция қоғам шығаратын және олардың түрлері мен санаттарына (категорияларына) қарай акционердің  дивидендтер алуына, қоғамды басқаруға  қатысуға және қоғам таратылған оның қалған мүліктерінің бір бөлігін иемдену куәландыратын құжат. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауапты болады. Акционер қоғамның міндеттемелері бойынша жауап беру, тек өзіне тиесілі акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне байланысты зияндарға тәуекел етеді. Экономикасы дамыған елдерде олар корпорациялар деп аталады. Акционерлік қоғамдар жабық және ашық қоғам үлгісінде құрылады. Қоғамның фирмалық атауы, сондай-ақ, қоғамның үлгісіне қарай, "ашық акционерлік қоғам" немесе "жабық акционерлік қоғам" деген сөздер немесе тиісінше "ААҚ" және "ЖАҚ" аббревиатурасы болуға тиіс. Осындай фирмалық атауымен мемлекеттік тіркеуден өтеді.

Жабық акционерлік  қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен алдын ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылады. Жабық қоғам акционерлерінің саны жүзден аспауға тиіс және ол өзі шығаратын акцияларды жабық әдіспен ғана орналастыруға хақылы.

Жабық қоғам акционерлерінің  осы қоғамның басқа акционерлері сататын акцияларды сатып алуға  артықшылықты құқығы бар. Жабық қоғамның өз акцияларын сатқысы келетін акционері оларды қоғамның басқа акционерлеріне, ал олар бас тартқан жағдайда қоғамның өзіне сатып алуға ұсынуға міндетті. Сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығы акциялар сатуға ұсынылған кезден бастап отыз күн бойы акционерлерде сақталады.

Егер акционерлердің ешқайсысы аталған мерзімде осы  құқықты пайдаланбаса, ол қоғамға  өтеді және онда отыз күн бойы сақталады. Қоғам сатылатын акцияларды сатып  алудың артықшылықты құқығын акционерлердің жалпы жиналысының тиісті шешімін қабылдау жолымен іске асырады. Қоғамның жарғысында сатуға ұсынылған акцияларды артықшылықпен сатып алу құқығын қоғамның акционерлерінде немесе оның өзінде қалдырудың өзге мерзімдері белгіленуі мүмкін, бірақ ол кемінде отыз күн болады.

Қоғам және оның акционерлері акцияларды сатып алудан бас тартқан  немесе белгіленген мерзімдер ішінде жауап алмаған жағдайда акционер акцияларды қоғамға және онын қатысушыларына ұсынған бағадан төмен емес құны бойынша үшінші тұлғаларға сатуға хақылы. Сатуға ұсынылған акциялардың бағасын төмендету туралы шешім қабылдаған ретте акционер оларды басқа акционерлерге және (немесе) қоғамға сатып алуға қайта ұсынуға міндетті.

Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз иеліктен айыруға хақылы ашық акционерлік қоғам деп аталады. Ашық акциялары үш түрлі әдіспен, яғни жабық, жеке және орналастырылады. Ашық қоғам акционерлерінің саны шектелмейді.

Қазіргі уақытта "ҚР-ның  акционерлік қоғамдар туралы" заңында "бағалы қағаздар нарығында акциялар бағаланатын, активтерінің мөлшері кемінде айлық есепті көрсеткіштің 200000 еселенген мөлшерін құрайтын және акционерлерінің саны 500-ден кем болмайтын ашық қоғам ашық халықтық қоғам (бұдан әрі - халықтық қоғам) болып табылады" делінген. Халықтық қоғам мәртебесін алу тәртібі бағалы қағаздар нарығы туралы заңдармен белгіленген.

ААҚ төмендегі жағдайларға  байланысты ашық халықтық қоғам мәртебесін жоғалтады. Егер:

1. Халықтық қоғам мәртебесін  алған қоғам акционерлерінің  саны алты айдың ішінде бес жүзден кеміп кетсе;

2. Оның активтерінің  мөлшері айлық есепті көрсеткіштің 200000 еселенген мөлшерінен кеміп  кетсе;

3. Қоғам акцияларының  бағалы қағаздар нарығындағы  бағалануы тоқтатылса, яғни осы  жағдайлардың біреуі пайда болған  кезден бастап 6 ай өткеннен кейін уәкілетті органға хабарлай отырып, халықтық қоғам мәртебесін жоғалтқаны туралы мәлімдеуі тиіс. Қоғам акционерлерінің саны жүзден аспаса, акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша ашық қоғам, жабық қоғам болып қайта құрылуы керек.

Қоғамды құру туралы шешім қабылдаған жеке және заңды тұлғалар қоғамның құрылтайшылары болып есептеледі. Қоғамның құрылтайшысы немесе құрушысы жалғыз тұлға болуы мүмкін. Қоғамның құрылтайшылары оны құруға байланысты ол мемлекеттік тіркеуден өткенге дейін туындаған мәселелер бойынша бірлесіп жауап береді. Ал оны жалғыз тұлға құрған жағдайда қоғам құру туралы шешімді осы тұлға жеке-дара қабылдайды.

Қоғамды құрушылар құрылтайшы пайдасы түрінде табыcты иемденеді. Құрылтайшы пайдасы деген қоғамды  құрушылардың акцияларды сатудан алған сомасы мен қоғамды құруға жұмсаған капиталының сомасы арасындағы айырма түрінде алатын табысы. Басқаша айтқанда, жалған капитал нақты капиталдар мөлшерінің айырмасы құрылтайшы пайдасы болып есептелінеді. Мысалы, егер нақты капитал (бағалы қағаздардың номинал құны) 200 доллар, ал жалған капитал 1000 доллар болса, онда құрылтайшы пайдасы 800 доллар құрайды (1000 - 200). Бұл пайданы алудың бір тәсілі - капиталдың ажыратылмалы болуы, яғни шығарылған бағалы қағаздар сомасының қоғамға нақты жұмсалған капиталдан көп болуы. Бұл құбылыс мемлекет акционерлік меншікті қанағаттанарсыз реттеп отырған елдерде кең өрістеген.

Құрылтай шарты мен  жарғы қоғамның құрылтай құжаттары  болып табылады. Жалғыз тұлға құрған қоғамның құрылтай құжаты оның жарғысы  болып табылады.

Құрылтай жиналысында  құрылтайшылар қоғамды құру туралы шешім қабылдайды, оның жарғысын бекітеді, қоғамның органдарын, сондай-ақ қоғамды  мемлекеттік тіркеуге арналған құжаттарға қол қоюға және ұсынуға, заңдарда белгіленген тәртіппен мүлікті, оның ішінде қоғамның акцияларын төлеуге құрылтайшылар енгізетін мүліктік құқықтарды ақшалай бағалауды жүргізуге уәкілетті адамдарды сайлайды. Құрылтайшылар құрылтай жиналысының хаттамасын және құрылтай шартын жасасып, қол қоюға, сондай-ақ қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері туралы шешім қабылдауға тиіс.

Қоғамның құрылтай жиналысында  сайланған органдар қоғам мемлекеттік  тіркелгеннен кейінгі акционерлердің бірінші жалпы жиналысына дейін  жұмыс істейді. Шетелдік инвесторлардың қатысуымен қоғам құру заң актілеріне сәйкес жүзеге асырылады.

Қоғамның құрылтай шартында қоғамды құру туралы шешім, қоғамның үлгісі (ашық, жабық), оның толық және қысқартылған атауы көрсетіледі. Сондай-ақ онда қоғамның жарияланған жарғылық капиталының ең төмен мөлшері: жабық  қоғам үшін - айлық есепті көрсеткіштің 100 еселенген, ал ашық қоғам үшін - 5000 еселенген мөлшері туралы жазба болады.