Мемлекеттің басқару үлгісі

Сондықтан экономикамыздың  нарықтық қатынастарга бет алуы іс жүзінде ең алдымен жақа шаруашылық механизмін  енгізілуіне байланысты. Бұл орайда мыналарға:

- кәсіпорындардың залалсыз  жұмыс істеуіне;

- пайдасы жоқ дотациялардың  тоқтатылуына;

- басқалармен салыстырғанда,  ғылыми-техникалық прогресс 
нәтижелерін енгізетін кәсіпорындардық экономикалық айқындамаларын күшейтуге, яғни ғылыми-техникалық прогрестің енгізілуін ынталандыруға;

- өндіруші жөнінде  де, тұтынушы жөнінде де экономикалық 
мүдде категорияларының пайдаланылуына;

- мемлекет арқылы қоғамның  экономикалық айқындамаларын күшейтуге;

- кәсіпорындардың шын  мәнінде нәтижелі жұмыс істейтін 
ұжымдарының тұрмыс деңгейін күрт көтеруіне және т. б. қол жеткізуге болады.

Сонымен қалыпты өндіріс  пен тұтынуды қамтамасыз етуге бағытталған  шаруашылық механизмі нарықтық (рыноктық) механизмге өтпей қоймайды деген  қорытынды жасауға болады.

Шаруашылық механизмі  нарықтық механизмге көшетін нарық жағдайында экономиканы басқару дегеніміз — қоғам алдында тұрған мақсаттарға бағытталған заңдар арқылы және экономикалық заңдарды мейлінше жақсы пайдалану жағдайында қоғамдық қондырманың мейлінше ұтымды, экономикалық жағынан дұрыс ықпал жасауы болып табылады. Мұндай көзқарас ғылыми принциптерге  негізделеді, ал олардың болмауы стимулдар жоқ және мақсатқа жету мүмкін емес екенін дәлелдейді.  Тұтынушы, өндіруші және қоғам арасындағы өзара іс- әрекеттерді жүзеге асырудың механизмі басқару құрылымынан тыс өмір сүре алайды. Сондықтан мұндай құрылымдар қажет. Басқарудан еңбек бөлінісінің формасын басқару құрылымы деп түсіну қажет, ал бұл фориа басқарудың белгілі бір функцияларға бөлінуін баянды етеді Бұл орайда басқару құрылымы элементтерімен және олардың байланыстарымен сипатталады.

Элементтерге:

- басқару қызметкерлері;

- басқару техникасы;

- басқару органдары  жатады,

Басқару қызметкерлеріне  басқару функциясының белгілі бір  бөлігін орындайтын индивидтер (адамдар) жатады.

Басқару техникасына жататындар — басқару процесі үшін қажетті еңбек құралдарының жиынтығы.

Басқару органдарына  басқару еңбегінің бөлінісі қатынастарымен байланысты қызметкерлер тобы кіреді. Басқару органдарының, жиынтығы бұл  ретте басқару органдарының жүйесін  құрайды.

Мұндай басқару органдары жоғары және төмен тұрған, тең құқықты органдарға бөлінеді. Бұл олардың басқару құрылымындағы жағдайына да байланысты. Басқару құрылымы басқару органдарының арасында бар байланыстар арқылы сипатталады.

Барлық нарықтық құрылымдар кез келген жағдайда белгілі бір  принциптерге бағынатынын атап өту  қажет. Бұл қағидалар басқару  аппараттарына қойылатын талаптардан  өз көрінісін табады. Бұл - ең алдымен  басқару аппараты құрылымының оңтайлылығына  одан соң - құрылымды аңғарудың оперативтілігі экономикалық дербестік шеңберінде және шаруашылық механизмі анықтайтын жағдайда жұмыс істеудің сенімділігі мен басқару тиімділігі.

Қаралып отырған мәселеге байланысты еске ала кететін бір  жай - шаруашылық механизмі нарықтағы  белгілі бір талаптарға сай келуге тиіс. Нақтылы айтқанда ол:

- біздің санамыздан  тыс әрекет ететін экоиомикалық 
заңдардың қолданылу шеңберінде оның толық сәйкес келуі;

- шаруашылық механизмініқ  ғылыми негізділіп;

- механизмнің іске  асырылуы экономикалық мүдделер негізінде жүргізілуі тиіс;

- қоғамда әлеуметтік-экономикалық  кепілділіктер механизмін жасау;

- барлық деңгейдегі  басқару объектілерінің мүдделерін  біріктіру мен үйлестіру;

- шаруашылық механизмін  түбірінен өзгертпей-ақ  одан  әрі икемді ете түсу.

Жалпы алғанда, ұғым ретінде шаруашылық механизмі нарықтық механизмге толық үйлеседі деуге болады.

Әкокомиканы дамытудағы икдикативтік жоспарлауды пайдалану  басқарудың негізгі фуикцияларын бірі болып табылады. Осы орайда бір  айта кететін жәйт — нарықтық экономиқаға жоспарлау қажет емес деген жалған пікірлердің пайда болуы. Расында, бұрынғы тоталитарлық жүйе кезінде пайдаланылған орталықтандырылған мемлекеттік жоспарлаудың заманы өтті. Ол тұста жоспар әрқашанда директикалық құжат түрінде болған және заң күші берілген.

Алайда дүние жүзілік  тәжірибеде қазіргі кезеңде нарықтық экономикасы дамыған елдердің барлық жоспарлауды кеңінен пайдалануда. Әсіресе, басқару жүйесінің төменгі  сатысында (шағын және орташа кәсіпорындарда) жоспарлау міндетті түрде енгізіледі.

Жоспарлау — басқаруды объектісі мен субъектісінің де қоса алғандағы өндіріс дамуының перспективасын және өндіріс жүйесінің болашақтағы жай-күйін белгілейді

Жоспарлау — жүйеге ықпал  ететін белсенді басқару процесі  болып табылады, сол арқылы белгіленген  мақсатқа жету үшін өндірістің даму қарқыны, материалдық көздері, бүкіл өндірістік организмді дамытудың әдістері мен формалары анықталады.

Өндірісті жоспарлау  механизмінің ерекшелігі мынада: мұнда  жоспарлы жұмыстың өндірістің негізгі  мақсатымен, қоғамдық қажеттерді қанағаттандырумен диалектикалык байланысы нақты қойылуға тиіс. Жоспарлау жұмысының кеңістік — уақыт жөніндегі ерекшеліктері белгілі бір ауқыммен шектеледі. Өндіріс учаскесінің жоспарлау функцияларын атқаруы үшін лауазымды адам (шебер) қажет, ал осы функцияны бірлестік деңгейінде атқару үшін функционалдық жоспарлаушы басқару органдары тұтас құрылада. Апайда жоспарлаудың мәні мен технологаясы барлық басқару объектілері үшін бірдей. Өндіріс учаскесінің цехтың жұмысын жоспарлау, мысалы, бірлестік жұмысын жоспарлаудың бүкіл технологиясын кейбір маман мөлшерде ғана көрсететін тәрізді

Жоспар—шешімді әзірлеу, негіздеу және қабылдау процесінен тұрады, ол процестер өндірісті дамыту жоспарлары түрінде рәсімделінеді.

Жоспар — сайып  келгенде неге қол жеткізу екенін ғана емес, сонымен қатар, мұны қалай істеу керек екенін, жоспардың негізгі көрсеткіштері қандай және оны орындау уақыт пен кеңістік бойынша қалай өрістетілуге тиіс екенін көрсетеді.

Басқарудың негізгі  функциясы ретінде жоспарлау  өндірістің болашақтағы дамуын анықтауды, алға қойылған мақсатқа жетудің жолдары мен әдістерін  болуы ықтимал зардаптарын көре білуді қамтиды.

Президент Назарбаев  Н. Ә. жоспарлауды басқаруда молынан  пайдалануды өте қажет деп  санайды. Ол атап көрсеткендей: "Біз  кіші дамудың үш жылдық немесе тоқсаннан екінші тоқсанға, бір жылдан екінші жылға қарай бағытсыз өте беруімізді тоқтатқанымыз жөн. Міне, сондықтан жоғарғы экономикалық  кеңес 2025-2030 жылға дейінгі ұзақ мерзімді, саясат пен дамудың стратегиясын талдап жасауға күш-жігерін жұмылдыруға тиіс. Ал Үкімет дамудың бес жылдық және жылдық индикативтік жоспарларын әзірлеуге кірісетін кезі келді және осы жұмысқа бүкіл атқару өкіметін және жеке секторды тартуға тиіс .

Әлеуметтік-экономикалық дамуды аймақтық басқару біздің республикамызда  жаңадан дамып келе жатқан экономикалық әдістер тобына жатады. Аймақтық басқару келесі сатыға көтерілді Оған дәлел-жалпы еліміздегі және жергілікті жерлердегі реформаларды тереңдету мәселелеріне арналған барлық деңгейдегі әкімдердің республикалық кеңесі.

Бұл кеңесте Приезидент Назарбаев Н. Ә. реформалардың табысты болуы оған аймақтардың белсенді қатысуына байланысты деп, атап көрсетті. Аймақ әкімдерінің алдында экономикадағы ең басты саяси міндет — барынша қысқа мерзім ішінде жекешелендіруді аяқтау, өндірістегі меншікті ретке келтіру. Меншіктің кәсіпорындарды дағдарыстан шығаруға қол жеткізе алатын, жақсы менеджментті ұйымдастыра алатын адамдардың қолына көшуі барлық жағдайды жасау қажет.

Басқару теориясы бойынша, басқарушы органдардың құрылымы атқаратын функцияларына сәйкес болуы тиіс. Сондықтан қазіргі кезеңде орталық пен аймақтардың қаржы жөніндегі өзара қарым-қатынастарын қайта құру керек. Сонымен қатар, ең алдымен инфрақұрылымды дамыту мәселелерін шешу — көліктік қатынас жолдары мен коммуникацияны, сауда жолдарын дұрыстап реттеуді және т. б. талап етеді

Мемлекеттік реттеу—басқарудың  экономикалық әдістеріне жатады. Нарықты  қатынастарды қалыптастырудың алғашқы  кезеңдерінде мемлекет ол процеске әсер етуге тиісті. Оны ол өз қолындағы  басқару тұтқалардың пайдалануымен  іске асырады. Мысалы, несие беру негізінен алғанда: жоспарланбайтын, орталықтандырылмаған және ішінара күрделі қаржылары орталықтандырылған салаларға, бірлестіктерге, кәсіпорындарға қолданылады. Несие беру күрделі құрылыстың, кәсіпорындарының тиімділігін арттыруға жәрдемдеседі.

Өкімдік  ықпал  жасау  ең  алдымен  өзі  қалыптасқан  басқару деңгейі  формалары (қаулылар, бұйрықтар,  нұсқаулар, өкімдер) орындалу  мерзімі  мен  нәтижелігі  бойынша  ерекшеленеді. Кез-келген  өкімдік   ықпал   жасау – белгілі  бір  мәселені  шешудің  нәтижесі.

Бүкіл   ұйымдастырушылық-өкімдік   қызмет  құқықтық  шеңберде  жүргізіліп  онда  ұйымдастырушлық  ықпалдан етуден гөрі  өкімдік   ықпал  жасаудың   орындалуын  тексеруді  бақылап  отыруды  талап  ететіні  ескерілуге тиіс.  Бақылаудан   кейін   әдетте  жаңадан  өкімдік  ықпал жасау  қажет  болады, оның  негізгі  мақсаты - өткенде  жасалған  ықпалды  толықтырып  нақтылай  түсу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Басқару дегеніміз —  алға қойылған мақсаттарға жету үшін адамдар бағыттап, жүзеге асыратын күрделі де серпінді процесс.

Өндірісті басқаруды  жузеге асыру ісінде басқару әдістері жүйесінің маңызы зор.

Басқару субъектісінің  басқарылатын объектіге ықпал жасау  әдістері басқару әдістері деп түсініледі

Басқару әдістері дегеніміз  — басқару процесінің маңызды элементі. Басқарудың прогресшіл әдістерінің болуы, оларды іс жүзінде шебер пайдалана білу өндірісті басқару тиімділігікің алғы шарты болып табылады.

Басқару әдістері ұжымдар  қызметінің жоғары тиімділігін, олардың  ынтымақты жұмысын қамтамасыз етуге тиіс. Мұның өзі басқару әдістерін өндірістік  шаруашылық  міндеттерді шешу процесінде  пайдаланылатын   басқада техникалық  технологиялық әдістерден ерекше етеді

Басқару әдістері басқару  процесін мүлтіксіз ұйымдастыру, осы  заманға техниканы пайдалану және еңбек пен өндірісті прогресті жолмен ұйымдастыру үшін жағдайлар жасайды, олардың барынша тиімді болуын қамтамасыз етеді

Басқару кәсіпорнының басымдылығы, атақ, абыройы үшін аянбай күресуіне, пайдалы тапсырыстарды алу үшін бар күш-жігерін жұмсауына, жаңа рынок көздерін іздестіруіне, мүмкіндігіне қарай монополиялық жағдайға ие болуына, жұмысшыларымен қолайды қарым-қатынас орнатуына т.б. тура келеді. Білікті басшылықты қамтамасыз ету үшін олар бір мезетте білгір саясатшы, әрі тәжірибелі психолог болуы тиіс. Үлкен бизнестің талабы осындай. Осыған байланысты іскер Американың басты ерекшелігі басқару қызметкерлері мен қарапайым жұмыскерлерді ұдайы баулу, әрі мамандығын жетілдіру болып саналады.

Бүгінгі АҚШ — әлемдегі басқару инфрақұрылымы барынша дамыған ел. Мұндағы тек тіркелген, ресми сертификаты бар Американдық бизнес университеті мектебінің ассамблеясы мен оизнес және басқару саласындағы бағдарлама 1300-ден астам, сонын ішінде көп профильді университеттерде дербес жұмыс істейтін бизнес мектептері — 600. Олар бизнес пен менеджмент саласында ұдайы білім беріп тұрады.

Елде 10 мыңнан астам консультациялық фирмалар, мұның сыртында он мыңдай тәуелсіз консультанттар жұмыс істейді. Олар осы мәселеге қатысты алуан түрлі кеңестер береді. 70-тен астам мерзімдік басылым басқару және бизнес жөнінде арнайы әдебиеттер шығаратын оннан астам баспа жұмыс істейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі.

 

• Г.Ө.Жолдасбаева. Кәсіпорын экономикасы. Алматы  Экономика 2002.

2. А.Қ.Мейірбеков, Қ.Ә.Әлімбетов  Кәсіпорын экономикасы Алматы  

     Экономика  2003.

3. Г.М.Осипова.Экономикалық  теория негіздері. Алматы 2002.

4.  Ө.Қ. Шеденов, Б.А.  Жүнісов «Жалпы экономикалық  теория». Оқулық.. –  

     Ақтөбе, «А – Полиграфия», 2004 ж.

5. Я.Ә. Әубәкіров, Б.Б.Байжұманов  Экономикалық  теория: Оқу құралы–  

     Алматы: Қазақ  университеті, 1999 ж.

6. Омирбаев С.М. Финансы: Учебное пособие для вузов. – Астана: 2003г.

7. Шуляк П.Н., Белотелова Н.П. Финансы: Учебное пособие. – М.:  

    Издательский Дом «Дашков и К», 2000г.

8. Сисенғазиев. М. Б., Хамитов. А. Ш.  «Кәсіпкерлік негіздері» 

    Орал, 2001.

9. Мәуленова С.С. , БекмолдинС.Қ., Құдайбергенов Е.Қ.   Экономикалық 

  теория Алматы-2003.