Мемлекеттің басқару үлгісі

Проблема мен мақсат дұрыс түжырымдалған жағдайда мііщеттің  шешілуі 50 пайызға қамтамасыз етіледі  деп есентеуге болады. Басшының міндеті  — өндірістік-техникалык, экономикалык, сондай-ақ әлеуметтік сипатта басқару  жүйесінде пайда болуы мүмкін проблемаларды дер кезінде айқындау.

Басшы кез келген проблеманы ең алдымен ұйымдың басшылық тұрғысында қарастырады. Басшының басқару объектісі  проблемаларын шешудегі ерекше көзқарасыныңөзі, міне, осынла. Проблеманы тұжырымдау көп  жағдайда басшынын біліміне, тәжірибесіне, іскерлігіне, осы жұмыска мамандарды, шаруашылык белсенділерін жұмылдыра білуіне байланысты.

Нақты мәселені, міндеттің  не себепті қойылғандығыл қарастырған  кезде басшы жағдайды — оның пайда  болу себептерін, орындауды неғүрлым тиімді ұйымдастыру мүмкіндіктерін т.б. айқындайды.

Шешімді ойдағыдай орындау  үшін мақсаттын дәл, әрі айкын  болуының айрықша маңызы бар. Кейде  біртүтас максатты айкындау оңайға түспейді, ейткені өндірісте күн сайын  кептеген міндеттер туындап жатады. Сондыңтан басты буын принципі бойынша міндетті негізгі мақсатқа бағындыру қажет. Мұндайда орындауға керек. Ол үшін осыған ұқсас міндетті шепікен кездс жинақталғаи тәжірибені пайдалану қажет. Шешілетін варианттарды таңдау үшін сандың талдауды да эвристикалық тәсіл деп аталатынлығы да қолданады.

Күрделі мәселелерді  шешкенде көптеген факторлар болғанда ал шешімнің дұрыс болмауы қосымша  шығынға ұшырататындыңтан, міндетті шешудің казіргі математикалык  тәсілдерін пайдалану ұсынылады. Маркетинг  принциптері негізінде кәсіпорынды  баскарудың нарықтық экономикасына көшкенде, шешім қабылдар алдында нақты жағдайға талдау жасалады да, мұндайда кәсіпорыннын кандай. жағдайда екендігі анықталып, болжалдау жүргізіледі (нақты жағдайда кәсіпорьш не күтеді?), сыртқы орта ыкпалы (ол қандай қысым көрсететіні) анықталады.

Осыдан кейін маркетиндік  синтез жүргізіледі. Мұның мәні істі мақсат ұсыну (жағдайды түзету үшін не істеу керек?), мақсатты бағалау (неге басқалай емес, дәл осылай істеу  керек?), тек содан кейін ғана шешім  қабылдау.

Шешімнің қолайлы вариантын (баламасын) таңдау. Шешім варианттарының  бірнешеуін ойластырғаннан кейін. әр варантты жеке қарастырады. Шешім қабылдаудың бұл сатысында әр түрлі варианттардың киындық дәрежесі мен орындау мүмкіндігін айқындау қажет. Ең тәуір вариантты таңдау басқару шешімінін жауапты кезеңі. Іске аспайтын варианттарды шығарып тастайды да, ақырғы тандауға неғұрлым ісжүзеге асатын вариант шешімдерін қалдырады. Қолайлы шешім вариантын ақырғы тандау жөніеде бұдан кейінгі жұмыстарды оңайлату үшін не істеу керек? Ол үшін әрбір вариантты мұқият ойластыру кажет.

Өндірісті басқарудың мәні мыналардан көрінеді:

— өндірісті басқару  — объективті экономикалық зандардың  бүкіл жүйесінің талаптарын жүзеге асыратнн механизм;

—  өндірісті басқару -  қоғамдық, коллективтік жене жеке мүдделердің жүйесін жүзеге ашратын механизм.

Басқарудың бастапқы негізі басқарудың қалыптастырылуы  мен мақсатын таңдап алу болып  табылады. Адамның кез келген қызметінің басты белгісі - нысаналы қызмет. Сондықтан  да ерекше әдеуметтік қызмет ретінде  баскдруға нысанадылық тән.

Әлеуметтік басқарудық айырмашылығы мынада: басқару субъектісі басқару объектісіне қызметтік  мақсатын анықтау жолымен қатар  жасайды.

Өтпелі кезең жағдайында экономиканы басқарудың орасан зор  мақсаты нарықтық қатынастарды реттеу әдістерінің икемді жүйесін жасау, халық орындаушыларының әлеуметтік жағынан бағдарланған, қоғам мүшелерінің лайықты өмір сүруі үшіи материалдық жағдайлар жасай алатын нарықтық экономикаға оқтайлы енуін қамтамасыз ету болып табылады.

Сонымен қатар, басқарудың рерспективалы мақсаттарының бірі оны кәсіпорындар мен аймақтар деңгейінде демократиядандыруды одан әрі терендете түсуі тиіс.

Шешім варианттарьш ойластыру дегеніміз не?

Біріншіден, бұл шешімнің барлық құрамдас бөлігін, әсіресе, мақсаты мен міндетін мүмкіндігінше толық тұжырымдайды.

Екіншіден, қойылған мақсатқа жетудің негізгі бағыты, жолы мен амалы, сондықтан қолда бар еңбек, материалдық қаржы және басқадай ресурстар, ғылыми идеялар, жаңалықтар, өнер табыстары зерттеледі, әсіресе, уақыт факторы ескеріледі.

Үшіншіден, басқарушы және басқарлатын жүйелердің, әсіресе осы шешімді жүзеге асыратын кезде басқару мен байланыс арасындағы әрекеттестік пен үйлесімді ойластырады. Пікір жинау тәсілі. Проблема жекелеген міндеттерге шектеледі. Эксперттерге қойылған проблемалар түтастай хабарланып, солардын қызмет бабына жататын жекелеген міндеттерді шешу үшін ұсыныс енгізуді тапсырады.

Артықшылығы: эксперттер қолайлы жағдайды міндетгі шешумен  шұғылдана алады.

Кемшілігі: ұсыныс, проблеманы шешу көзқарасы субъективті.

«Дельфа» тәсілі» (көне Греция мифологиясы бойынша кеңес алу үшін дельфийлік оракулге жүгінетін болған).

 

ІІІ. Басқаруда қолданылатын негізгі әдістер,

3.1 басқарудағы экономикалық әдістер

 

Сонымен, әдістер - басқару  қызметінің мәні және негізгі мазмұны  болып табылады, өйткені басқару міндеттері солар арқылы іске асырылады.

Жалпы түрде алғанда, басқару әдістерін мынадай екі  үлкен топқа бөлуге болады;

а) бүкіл басқару жүйесіне жататындар (жалпы әдістер);

ә) басқару жүйесінің  жекеленген бөліктеріне жататындар (шағын ауқымдағы әдістер);

Басқарудың жалпы әдістері:

— кәсіпорын,  бірлестік, экономикалық  аймақ  деңгейіндегі  басқару  қызметінің   неғұрлым  нақты  тәсілдеріне,

—министрліктердің,  мемлекеттік  комитеттердің  қызмет  әдістеріне;

-түрлі  деңгейдегі  басшылардың  өз  қызметінде  қоданатын әдістерне;

-белгілі  бір   басқару  функцияларын  іске  асыру  әдістеріне  бөлінеді.

Нақты  әдістер немесе  жұмыс стилі  деп  аталатын бұл  әдістердің  бәрі  шағын  сипатта  болады, өйткені  олар қайсыбір жекелеген  басқару  органына қызметкерге қатысты.

Басқару  теориясы  мен өндірісті   басқарудың  практикасы   үшін  ең  алдымен  басқару   әдісінің  проблемасына  бүкіл  қоғамдық  өндірісте  қолдануға  болатын  жалпылама  түрде  талдау  жасау  маңызды.

Іс  жүзіне  басқару  әдістерінің;

-өзінің   мазмұны   мен (олар  қандай  басқару   қатынастарын білдіреді)

- мақсатымен (қандай  обьективті заңдарын  еіке   асырудың  құралы  екендігімен)

-  қызмет   мотивтерімен  байланысымен (осы мотивтердің   қайсысын  білдіреді)

- қолдану  фрмаларымен (дара, коллегиялық, ұжымдық) ерекшеліктеріне   сан алуан түрлері қолданлады.

Осы  жүйеде  ұжымдарға   жекелеген  қызметкерлерге,  тұтас  экономикалық жүйелерге  белгілі   бір  басқару  буынының  алдына   қойған  міндеттерді,  соның  ішінде;

-экономикалық

-ұйымдық-әкімшілдік

-әлеуметтік  психологиялық  міндеттерді  жүзеге  асыру   үшін ықпал  жасауды  мақсат  ететін  әдістер  маңызды   орын  алады.

Басқару  әдістері  оқшау  емес,  бірге  пайдаланылады. Барлық  басқару  әдістері    бір-бірімен  өзара  байланысты. Сонымен   бірге  әдістердің  әбір   тобының  өзіне  тән  ерекшеліктері, өздерінің  көріну  формалары  мен  қолданылу  шеңбері  болады.

Басқару әдістеріне  талдау  жасау  кешенді  көзқарасты  әдістің  мазмұны  оның бағытын  және  ұйымдық   формасын  бөліп  көрсетуді  талап етеді.

Басқару   әдістері  өндіріске  тән  обьективті  заңға  сәйкес  келген   жағдайда  басқару  мақсаттарына  жетуге  мүмкіндік   береді. Сонымен  басқару  әдісі  дегеніміз – обьективті  заңрдаң  талаптарын  іске  асырудың  әдісі. Басқару әдісінің  мазмұны обьективті заңдардың мазмұнына байланысты.

 Сонымен  бір   мақсатқа  жету  үшін әдістің   жай  ғана  обьективті  заңдардың   талаптарына   сай  келу  жеткіліксіз. Осы  талаптарды  өндіріс  қызметкерлеріне   ықпал  ету  әдістеріне  айналдырудың  жолдарын  табу  қажет, өйткені экономикалық  процестер өзінен  өзі өндіріс процесіне   қатысушылардың  қызметінен  тыс өмір  сүрмейді. Сондықтан басқару әдісі оған   түрткі  болатын әсердің мазмұны мен ғана  емес, бағытымен де  сипатталды

Басқару  әдістері өндіріс  пен  қызметтерге түрліше ықпал  етеді. Нарық  қатынастарына көшу  кезеңінде  өндірістегі  мотивация  қызметкердің  анқты қажеттері  мен  мүдделеріне оның  мәдениеті  мен  саналылығына  негізделеді. Ықпал  ету сипаты  жөнінен   барлық  басқару  әдістерін 3  топқа:

-материалдық  себеп   әдістеріне

- әлеуметтік себеп   әдістеріне 

- билік   ету себептері   әдістеріне  бөлуге   болады.

Осы  топтардың   әрқайсысы:

• оңды себепті (ынталандыру)
• теріс себепті (жазалау, мәжбүр  ету) қамтиды.

Бұл  әдістер  жекелеген  қызметкерлерге де  ұжымға  да  ықпал  ету  әдістері  болып  табылады. Тәжірибеде  таза   себеппен   жасалатын  ықпал  болмайды. Мәселен  материалдық  қажеттерді  қанағатандыру  әлеуметтік  себептер  үшін  база  жасайды. Бірақ  бұл  ықпалдарды  бөліп  алып  жеке-жеке қарауға   болады.

Материалдық  себептер  мынандай  үш   түрде:

• қоғамдық
• ұжымдық
• жеке  түрде  көрінеді

Материалдық  себептерге:

-материалдық  жағынан   ынталандыру 

- күштеу  шаралары: айып  салу, өсім  алу  және  басқа да  материалдық жазалар қолдану жатады.

Билік ету себебі қызметкерді  кез-келген жағдайда қимыл жасауға  мәжбүр ету мүмкіндігіне негізделеді. Мұндай мүмкіндік мемлекеттің, қоғамның беделімен қамтамасыз етіледі және тиісті күштеу тұтқалары арқылы қамтамасыз етіледі

Ықпал ету үлгісі бойынша  басқару әдістері мыналарға:

а) тура немесе тікелей ықпал етуге;

ә)  міндеттер қоюға;

б) ынталандыратын жағдай жасауға бөлінеді.

Тура ықпал етуге  басшының ешқандай түсініктеме бермей, егжей-тегжей нұсқау түрінде өкім беруі тән.

Міндет қою - сан қырлы  әдіс, өйткені міндеттердің тәптіштелу дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін. Бұл  қазіргі басқарудың негізгі типі.

Ынталандыратын  жағдай жасау басшылықтың мақсаттарына сай келетін жолды орындаушылардың  өздері таңдап алатын жағдайда жеткізуге тиіс. Адамдағы жұмыста бұл әдістің мүмкіндіктері шектеулі, ол ұзақ мерзімді перспективаға арналған жалпы ықпал ету әдісі болып табылады.

Халық шаруашылығы дамуының қазіргі кезеңінде басқарудың экономикалық  әдістері зор маңыз алып отыр.

Басқарудың экономикалық әдістерінің, мазмұны еңбек және материал шығындарын мейлінше аз жұмсай отырып, мейлінше жақсы өндірістік нәтижелерге жету мақсатында қызметкерлердің экономикалық мүдделеріне нысаналы ықпал етуде болып табылады.

Өндірістік ұжымдар  мен жекелеген қызметкерлерге белгілі бір экономикалық тұтқаларды (өзіндік құн, пайда, баға, жалақы, материалдық көтермелеу қорлары) пайдалану жолымен ықпал ету экономикалық әдістер деп түсініледі.

Экономикалық әдістер  орындаушыларға олардың экономикалық мүдделері арқылы жанама ықпал етудің пайдаланылуын көздейді

Баскарудың экономикалық әдістерінің негізгі мақсаты  — кәсіпорынның коллективтті мен  жекелеген қызметкерлері барынша  белсенділік көрсетуге ұмтылатындай экономикалық жағдайларды қамтамасыз ету.

Экономиканы басқаруды түбірінен қайта құруды жүзеге асыру жағдайында қарастырылып отырған әдістер өндіріс процестерін реттеу мақсатында экономикалық тұтқалардың жиынтығын кеңінен пайдалануды, үнемділікті (пайда, кіріс) материалдық нәтижелер және интегралдық көрсеткіштер деп, өндірістік қызметке баға берудің басты өлшемдерінің рөлін тануды, жоспар жасауда, оны мейлінше тиімді іске асырудың құралдары мен әдістерін таңдап алуда шаруашылық бөлімшелеріне жеткілікті дәрежеде дербестік беруді көздейді. Олар сонымен қатар барлық экономикалық көрсеткіштерді жақсарту ісінде толық алғырлық көрсетілуін қажет етеді. Экономикалық әдістерінің бірнеше тобын бөліп көрсетуге болады. Олар:

- шаруашылық механизмі  және онық құрылымы;

- әлеуметтік-экономикалық  дамуды аймақтық басқару;

- экономиканы дамытудағы индикативтік жоспарлауды пайдалану;

- мемлекеттік реттеудің  әдістері.

Осы көрсетілген әдістер  тобына қысқаша сипаттама беру қажет.

Шаруашылық механизмі  — шаруашылықты жүргізудің қағидаларына негізделген әдісі. Бұл шаруашылық механизмі ұғымы кез келген кәсіпорындардың залалсыз қызмет істеуінің мәнін ашып көрсетеді. Шаруашылық механизмі ұғымына мұндай көзқарас кәсіпорындардың заңда белгіленген шеңберде жұмыс істеу үшін жағдай жасауды білдіреді.

Шаруашылық мехаыизмі, басқаша айтқанда, өндірістік қатынастар жүйесі, өндіргіш күштер және құрамның қондырмасы арасындағы өзара іс-қимылдарды көрсетеді деген сөз. Яғни шаруашылық  механизмі ең алдымен өндірушілердің, содан соң тұтынушылардың және жалпы қоғамның экономикалық мүдделерін ескере отырып, әртүрлі өндіріс процестерін жүзеге асыруға мүмікіндік береді. Өйткені бұл орайда негізгі элемент біріншісі үшін залал шекпеу, екікшісі үшін өнімді пайдалану тілегі, үшіншісі үшін салық алу мен гүлдену тілегі өлшем болады. Сонымен, шаруашылық механизмі ғалым тұрғысынан алғанда нарықтық мехнизмге өте жақын деуге, ал іс жүзінде оларды бір-бірімен балауға болады.