Мемлекеттің басқару үлгісі

Ықпал етудің барлық нышандары  басқа адамның тілегін орындауға  түрткі болды.

Гренг пен Рейвеннің жіктеуі бойынша биліктің негізгі бес нышаны болады:

1. Мәжбүр етуге негізделген билік. Қорқыту арқылы ыкпал ету, сонда ғана тиімді болады, егер ол мықты бақылау жүйесімен нығайтылатын болса, әдетте бұған көп шығын кетеді.

2. Көтермелеуге негізделген билік — қорқытып билік іс жүргізуге қарағанда едәуір ықпалды, әрі жұмыс сапасы біршама жақсарады. Кейде қандай көтермелеудің тиімді болатындығын айқындау қиын.

3. Эксперттік билік. Ықпал етушінің арнайы білімі барына, сол себепті тиісті мұқтажын қанағаттандыратынына орындайтынына сенеді. Технология күрделілігі мен ұйым көлемі артып отырған жағдайда орындаушыға сенім арту барған сайын тиімді бола түсуде.

4. Эталондың билік (улгі билігі). Ықпал етудің мінез-құлқы немесе

қасиеті тартымды болатындығы  соншалық, орындаушылар соған еліктеуге, сондай басшы болуға тырысады.

5. Занды билік. Ықпал етушінің бұйрық беруге хақысы бар скендігіи орындаушы мойындайды, әрі оның міндеті бағыну керектігін түсімеді. Бағынушылар ықпал етушінің бұйрығын орыпдайды, өйткені дәстүр бойынша бағыну орындаушының кажетін қанағаттандыратыныпа сенеді. Сондыңтанда көп жағдайда билікті дәстүрлі билік деп атайды. Барлық басшылар заңды билікті пайдаланады, өйткені оның өзі басқа адамдарды басқаруға өкілдік береді.

Биліктің осы негіздері басшының негізгі құрлысы  болып саналады, сол арқылы ол ұйымның мақсатына жету үшін қол астындағыларға жұмысты орындауды міндеттей салды.

Әлеуметтік құндылықтың  өзгеруіне байланысты ұйым басшыларының пікірінше, басшылық қызметте істейтіндерге, әріптестерге, сондай-ақ ұйым мүшелігінде жоқ адамдарға ықпал етудің ең тиімді жолы сендіру деп есептейді. Бірақ бұл тәсіл біршама баяу әсер етеді. Басшылық пен көшбасшы (лидерлік) жеке адамдар арасындағы басқару аспектісі болып саналады, сол аркылы бағыныштылар кәсіпорынның мақсатын, әрі оған жету үшін неғұрлым тиімді және қолайлы ықпал етуді білуі мүмкін.

Басқару қызметі —  бұл басқару қызметінің белгілі  бір тұтастай мазмұнға ие болған оқшауланған  бөлігі, яғни бұл басқару қызметіыің мамандандырылған бөлігі. Басқарудың мамандандырылған қызметінің бірыңғай тұтас синтезделуін және интеграциялануын басшылық деп атайды.

Кәсіпорын басшысы мен  оның құрылымдық бөлімшелері әкімшілік  еңбекті атқарады. Бүл қызмет өте  қиын, өйткені басшының алуан түрлі  фактілермен істес болуына тура келеді.

Басшы өзіне негізгі  екі міндеттің - жүктелетіндігін  білуі тиіс: адамдармен жұмыс істеу  және басқару жүйесін ұйымдастыру. Олар өзара байланысты, әрі күн  өткен сайын күрделене түседі.

Басшы өз жұмысында ғылым  мен техника жетістіктерін жаппай қолдану өндіріс технологиясына, еңбек құралдары мен заттарына, адамдардың еңбек әрекетінің сғататына сапалык өзгеріс енгізетіндігін ескеруі тиіс. Әрі мұның өзі жұмыскерлердің ынта-ықыласына, талап-тілегі мен мотивтеріне терең ықпал етеді. Мұның өзі оның жұмысын қиындата түседі, өйткені білімді, білікті жұмыскерлерді басқару едәуір күрделі. Сокымен қоса, басқару жұмысы біршама творчестволық тартымды, әрі нәтижелі болады.

Басшы еңбегін тыңдауға түрткі болатын ықпалдар төмендегі  кестеде келтірілген.

Басшының мақсаты басқалардың өзіне бекітілген жұмысты орындауына ықпал ету. Осы қызметін орындауы үшін, оның өзінін формальды өкілеттілігімен қоса, билігі болуы қажет.

Билік — бұл басқалардың  жүріс тұрысына ықпал ету мүмкіндігі.

 

 

Басшы еңбегін  таңдауға түрткі болатын ықпалдар (А.Эрлих бойынша) (18).

Экономикалық ықпалдар

 

Беделдің формальды атрибуттарына  ие болуға тырысатын ықпалдар (жеке жұмыс кабинеті, сәнді мебельдер телефон т.б.)

 

Қоғамдық ықпалдар, мұның мәнісі, оның формальды атрибуттарына ғана емес «қоғамның шынайы тануына ие болуға» тырысу; қоғамға пайда келтіретініңді сезіну

 

Творчестволық ықпал және ой-өрісін дамытуға тырысу – бұл жаңа проблемаларды шешуге, жаңаша жұмыс істеуге ұмтылу.

 

Теріс ықпалдар – жазалаудан, талқылаудан, сөгістен қауіптену.

 

 

Ұйымның әр түрлі бөлімшелеріндегі басшы өзінің тікелей бастығына, қол астындағылар мен әріптестеріне  тәуелді. Шындығына келгенде осы топтар басшының маңайына топтасқан адамдардың бір бөлігі. Осы адамдардың жәрдемінсіз басшы өз кызметін ойдағыдай жүзеге асыра алмайды. Көпшілік басшылар сонымен қоса, өз ұйымынан тысқары жерлердегі адамдар мен ұйымдарға, сондағы өнім жеткізушілерге, тапсырушыларға бәсекелестерге, олардың қызметін реттейтін ведомостволар мен кәсіподақтарға да тікелей тәуелді.

Тіпті басшының айқын белгіленген билігі бола тұрса да, қол астындағылардың күш-жігерін дұрыс бағыттай алмайтын кездері болады. Бұл тәуелділік тікелей басқаруға болмайтын факторлар мен адамдарға байланысты және де мұның өзі басқару тиімділігін қиындататынын басты себепкердің бірі. Осы проблемаларды шешу үшін басшының бірден-бір қолданатын құралы — билік жүргізу, ықпал ету және жетекшілік ету.

Ықпал ету мен билік  жүргізу ықпал ететін жеке адамдарға, сондай-ақ, нақты жағдайларға және басшының кабілетіне байланысты. Ұйымдастыру жағдайында, мәселен, билік жүргізу қызмет лауазымдарының бір-біріне бағынуына қарай белгіленеді. Мұндай жағдайда адамда биліктің қаншалықты болатындығы оның формальды өкілеттігінің деңгейіне қарай емес, баска адамға тәуелділік дәрежесіне қарай белгіленеді. Адамдар басшыға неғұрлым тәуелді болса, олардың билігі де соғұрлым көп болады.

Басшының қол астындағылар жалақыны көтеру, жұмыс тапсырмасын алу_, қызмет бабында жоғарылау, өкілеттілігін ұлғайту, әлеуметтік мұқтажын қанағаттандыру секілді мәселелерде сол басшысына тәуелді болатындықтан, басшының қол астындағьтларға толық билігі бар, бесінші жағынан қабылданған шешімдердін жүзеге асуы, өндірістік тапсырмалардың дер кезінде орындалуы басшының қол астындағыларға тікелей байланысты болатындықтан, кейде бұлар да басшыға билік жүргізе алады.

 

 

1.3 Басқарудағы шешімдердің маңызы және  олардың мәні.

Шешім қабылдау ақпарат  алмасу сияқты кез келген басқару  қызметінің құрамдас  бөлігі. Шешім  қабылдау қажеттілігі басқарушының алға қойған мақсатының қалыптасуы мен  сол мақстақа жетудегі іс қимылын түгелдей қамтиды. Шешім дегеніміз-бұл баламаны немесе  альтернативті таңдау. Альтернатив дегеніміз- мүмкін болған екі ұйғарымның біреуін ғана таңдауға мәжбүр етеді.  Жеке өмірдегі шешім қабылдауға қарағанда басқарудағы шешім қабылдау өте қатал процес. Адамдардың шешім қабылдау қабілеті де бірте - бірте тәжірейбе жүзінде дамуда. Маңызды шешімдерді қабылдаубдығы жауапкершілік басшығы ауыртпалық әкеледі. Сондықтан басшылар  ойланып қарастырылмаған маңызды  шешімдерді қабылдай алмайды.

Жоспарлау жүйеге адал ететін белсенді басқару процесі болып  табылады, сол арқылы белгіленген  мақсатқа жету үшін өндірістіқ даму қарқыны, материалдық көздері мен оны  жетілдіру әдістері анықталады. Басқарудың басты функциясы ретінде жоспарлау:

— ұйымнық болашақташ дамуын анықтайды;

—  алға қойылған мақсатқа жетудің жолдарн мен әдістерін  белгіленеді;

—  міндетті орындауда  болуы ықтимал зардантарды көре білуді қамтиды.

Жоспарлаудың маңызы болып қоршаған сырткң орта факторларының  әсері мен ұйммннң ішкі мүмкіндіктерін бағалай отырып белгілеу және сол мақсаттарды жүзеге асыруда тиімді әдіс-жолдарнан таңдап алу табмлады Нарық жағдайындағы жоспар өндіріс пен өткізу көрсеткіштерін үнемі қадағалап отыру мақсатында маркетинг жүйесі және бақылау процесімен тығыз байланыста болады. Басында айтқанда, және парлау мынадай сұрақтарға жауап береді.

Біздіқ қазіргі, бүгінгі  күнгі жағдайммыз қандай?

Болашақта біз қандай болуым қажет?

Осы жолда нендей кедергілер орын алған?

Мақсатқа жетуге қандай әрекеттер жасағанымыз орынды?

Осыдан барып жоспарлау барысында ұйым деңгейінде жүзеге асырылатын төмендегідей міндеттерді атап өтуге болады:

Қажет етілетін адамдық, материалдың; ақпараттық басқа да рееурстары іздестіру;

3.  басқару жүйесі мен ұйммдмқ құрылммды кдлнптастнру жане акдараттар таеқынын реттеу;

4 еңбек өнімділігі  мен пайда деңгейін арттыру, өндіріс барысы мен құрал-жабдықтарды пайдалану және жарарту жолдарын қарастыру;

5. сенімді бақмлау  жүйесін қамтамасыз ету арқылы  міндеттерді орнндауға қол жеткізу.

Басшылықшқ алдьшда  тарған проблемалар мен міндеттер әрдайым өзара байланыстм әрекеттер жиынтығын талап етеді. Осы туета жоспарлауды ұйымның даыу баштын белгілейтін ке-шенді жиынтық ретінде қарастыра отырып, бірқатар баетапқы кезеңдерін атап өтуте болады.

Алғашқы кезеқде ұйымның нақтылы жағдайы мен мумкіндіктерін, нарықтағы алар орнын баға лау және бәсекелестер мен қызмет жасау ортасын зерттеу орнндалады

Екінші кезевде бастапкд макраттар шеқберінде жалпн үйьш-нын, және оңың әрбір бөлімшелерініқ нақтмлн  міндеттері айқындалынып, олардмқ орындалу мерзімі белгіленеді Міндеттерге ясағдайдық сай келуі, олардмң жүзеге ашрнлу мүмкіндігініқ болуы, нақтылығы және тартымдылнганың ормн алуы талаптары крйылады.

Үшінші кезеңде"анықталған міндеттёрді орындауға кджетті  іс-арекеттер жиынтығын ұйымнмң ішкі жөне сыртқм жағдайларын ескере отмрып қалыптастыру орьш алады_е

 

 

 

 

1.4 Кәсіпорындардағы басшылық

Басшылық пен көшбасшы (лидерлік) жеке адамдар арасындағы басқару аспектісі болып саналады, сол арқылы бағыныштылар кәсіпорынның мақсатын, әрі оған жету үшін неғұрлым тиімді және қолайлы ықпал етуді білуі мүмкін.

Басқару қызметі - бұл басқару қызметінің белгілі бір тұтастай мазмұнға ие болған оқшауланған бөлігі, яғни бұл басқару қызметінің мамандандырылған бөлігі. Басқарудың мамандандырылған қызметінің бірыңғай тұтас синтезделуін және интеграциялануын басшылық деп атайды.

Кәсіпорын басшысы мен  оның құрылымдық бөлімшелері әкімшілік  еңбекті атқарады. Бұл қызмет өте  қиын, өйткені басшының алуан түрлі  фактілермен істес болуына тура келеді.

Басшы өзіне  негізгі екі міндеттің жүктелетіндігін білуі тиіс: адамдармен жұмыс істеу және басқару жүйесін ұйымдастыру. Олар өзара байланысты, әрі күн өткен сайын күрделене түседі.

Басшы өз жұмысында ғылым мен техника жетістіктерін жаппай қолдану өндіріс технологиясына, еңбек құралдары мен заттарына, адамдардың еңбек әрекетінің сипатына сапалық өзгеріс енгізетіндігін ескеруі тиіс. Әрі мұның өзі жұмыскерлердің ынта-ықыласына, талап-тілегі мен мотивтеріне терең ықпал етеді. Мұның өзі оның жұмысын қиындата түседі, өйткені білімді, білікті жұмыскерлерді басқару едәуір күрделі. Сонымен қоса, басқару жұмысы біршама творчестволық тартымды, әрі нәтижелі болады.

Басшы еңбегін тыңдауға түрткі болатын ықпалдар 1-кестеде  келтірілген.

Басшының мақсаты басқалардың  өзіне бекітілген жұмысты орындауына ықпал ету. Осы қызметін орындауы үшін, оның өзінін формальды өкілеттілігімен қоса, билігі болуы қажет.

Билік - бұл басқалардың жүріс тұрысына ыкпал ету мүмкіңдігі.

 

 

                                                                                   1-кесте

Басшы енбегін  тандауға түрткі болатын ықпалдар (А.Эрлих бойынша) ( 18).

Экономикалық  ықпалдар

 

 

 

 

 

 

 

 

Ұйымның әр түрлі бөлімшелеріндегі басшы өзінің тікелей бастығына, қол астындағылар мен әріптестеріне  тәуелді. Шындығына келгенде осы топтар басшының маңайына топтасқан адамдардың бір бөлігі. Осы адамдардың жәрдемінсіз басшы өз қызметін ойдағыдай жүзеге асыра алмайды. Көпшілік басшылар сонымен қоса, өз ұйымынан тысқары жерлердегі адамдар мен ұйымдарға, сондағы өнім жеткізушілерге, тапсырушыларға бәсекелестерге, олардың қызметін реттейтін ведомостволар мен кәсіподақтарға да тікелей тәуелді.

Тіпті басшының айқын  белгіленген билігі бола тұрса да, қол астындағылардың күш-жігерін дұрыс бағыттай алмайтын кездер болады. Бұл тәуелділік тікелей басқаруға болмайтын факторлар мен адамдарға байланысты және де мұнын өзі басқару тиімділігін қиындататын басты себепкердің бірі. Осы проблемаларды шешу үшін басшының бірден-бір қолданатын құралы - билік жүргізу, ықпал ету және жетекшілік ету.

ЬІқпал ету мен билік жүргізу ықпал ететін жеке адамдарға, сондай-ақ, нақты жағдайларға және басшының қабілетіне байланысты. Ұйымдастыру жағдайында, мәселен, билік жүргізу қызмет лауазымдарының бір-біріне бағынуына қарай белгіленеді. Мұндай жағдайда адамда биліктің қаншалықты болатындығы онын формальды өкілеттігінің деңгейіне қарай емес, басқа адамға тәуелділік дәрежесіне қарай белгіленеді. Адамдар басшыға неғұрлым тәуелді болса, оның билігі де соғұрлым көп болады.