Лекций по экономической теории

Экономикалық  шығындар  ресурстардың сиректігіне және оларды балама  пайдалану мүмкіндіктеріне негізделеді. Тауар өндіру үшін алынған ресурстардың экономикалық шығындары, оларды өте қолайлы пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын және айқын емес шығындар болып бөлінеді.

Айқын шығындар - өндіріс факторларымен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем түрінде жұмсалатын шығындар. Оларға ресурстарды сатып алу шығындар; жұмысшылар; қызметкерлерге жалақы төлеу, көлік шығындары т.б.

Айқын емес шығындар - өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі ресурстардың құнын айтады; ғимараттардың жалға берілмеу шығындары т.б.

 

2. Өндірілген өнім көлемінің  өзгеруіне байланысты:

Тұрақты шығындар – (FC) белгілі уақыт аралығында өндіріс пен өткізу көлемінің өзгеруіне байланысты емес шығындарды атаймыз.  Тұрақты шығындардың графикалық бейнесін     бөлігіне паралельді түзу сызық көрсетеді.

Тұрақты шығындарға: облигациялық заем, міндетті төлемдер, ренталық төлемдер; ғимараттар мен жабдықтардың амортизациялық төлемдерінің бөлшегі; сақтандыру жарналары, жұмысшылардың еңбек ақысы т.б. Олар старттық (бастапқы) және қалдық шығындар болып бөлінеді. Старттық шығындарға - өндіріс пен өткізудің қайта басталуымен байланысты жұмсалатын тұрақты шығындардың бір бөлшегі жатады. Бұл шығындарды координата осінде көруге болады.

 Қалдық шығындар дегеніміз - өндіріс пен өткізу белгілі бір уақытта толық тоқтағанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорындардың тұрақты шығындардың бір бөлігін жатқызуға болады.

Өзгермелі шығындар (VC) – белгіленген мерзімде өнімді өткізу мен  өндіру көлеміне тікелей байланысты шығындар. Оларға жалақы, шикізат отын, көлік қызметіне, электр жүйесіне шығындар. Ол шығындарды кәсіпкер өндіріс көлемін өзгерте отырып болжай алады. Өзгермелі шығындар 3 түрге бөлінеді:

1. Пропорционалды өзгермелі шығындар -  егер көлемі мен шығындарының өзгерісіне пара-пар келсе қалыптасады.
2. Дегерессивтік өзгермелі шығындар – шығындардың салыстырмалы өсуі өндіріс көлемінің салыстырмалы көбеюінен аз болған жағдайда қалыптасады.
3. Прогрессивтік өзгермелі шығындар - өзгермелі шығындардың өсуі өндіріс көлемінен артық болған жағдайда орындалады.

 

                    a)                                         б)                                         c)

    C C  Vc C                     Vc

 

Vc

 

 

Q  Q                     Q

 

 

3. Кәсіпорынның жалпы шығыны (ТС) деп тұрақты және өзгермелі шығындарының қосындысынан тұрады.

 

                                  

 

Өнімнің жаңа бірлігімен бірге, жалпы шығындар өзгермелі шығындардың сомасындай шамаға өсіп отырады. Кәсіпкер үшін өнімнің бір бөлігін өндіруге жұмсалған шығындардың маңызы зор. Ол орташа шығындар деп аталады.

4 Өндірістің тиімділігін және табыстылығын анықтайтын шығындар:

4.1. Өнім өндірісінде  бір  данаға шыққан шығындарды  білу үшін орташа  шығындар есептелуі:

• орташа  тұрақты шығындар;
• орташа  өзгермелі шығындар;
• орташа  жалпы шығындар.

Осы көрсеткіштер арқылы фирманың пайдасын анықтауға болады:

1. Егерде тауардың бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС)  кем болса, яғни Р<АТС, фирма шығынға қалады.
2. Егер тауардың  бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС) артық болса, Р>АТС, фирма әр бір тауардан осы айырмашылық көлемде пайда алады.
3. Егер баға орташа  шығындарға тең болса, яғни Р=АТС, фирма нолдік жағдайда болады, пайда да алмайды, шығынға да  қалмайды.
1. Өнім өндірудің ең жоғары  деңгейін анықтау үшін  шекті шығындар МС есептеледі.

Шекті шығындар  – бұл қосымша өнімге шыққан қосымша шығындар. Өндіріс көлемі бір өлшемге өскен немесе кеміген кезде жалпы шығындардың өсуі немесе азаюы. Шекті шығындардың  көмегімен  өндірістегі алынатын пайданың ең жоғары деңгейі анықталады. Ол үшін шекті  шығындар орташа  шығындар және тауар бағасымен салыстырылады.

Өндірістің қысқа мерзім кезеңінде кейбір факторлар  өзгермейді. Сондықтан өндірілген өнім көлеміне  байланысты шығындар тұрақты және  өзгермелі түрде болады.

Тұрақты (ҒС) шығындар - фирма өнім  өндірмеген жағдайда да  төленетін шығындар. Өзгермелі (VС) өнім көлемі өзгерген сайын өзгеріп отыратын  шығындар (шикізатқа, жұмысшылардың жалақысына т.б. кететін шығындар.)

1. МС= ТС,    мұнда: МС-шекті шығындар,

                Q                   Q = өндірілген өнім саны.

2.  АС = ТС ,

                Q             АС – орташа жалпы шығындар.

  

3. АҒС = ҒС .       АҒС- орташа тұрақты шығындар.

                 Q

4. АVС = VС    АVС – орташа өзгермелі шығындар.

                   Q

       Фирма   тұрақты  шығындарын өтеген  соң қысқа мерзімнен ұзақ мерзім  кезеңге ауысады.  Мұндай жағдайда  кәсіпорын іс-әрекетін жалғастыратын болса, фирманың барлық шығындары өзгермелі болады.

Егер өнімнің  қосымша бірлігін өндіру шығыны сату бағасынан арзан болса, онда шекті  шығындар фирманың өнімінің бағасымен  теңескенше, фирма өндірісті кеңейте  береді.

Қысқа мерзімде шекті шығындардың қисығы   U формада болады, бұл қысқарманы табыстылық заңымен байланысты еселеп өсіп отыратын қосымша күш шектелген немесе тіркелген өндіріс факторларында қолданылады. Оны төмендегі қисықтан көреміз

Бастапқыда  шекті шығындар азаюы мүмкін, бұл өндіріс масштабының өсуі табыстылықты өсіретін масштабының эффектісімен байланысты. МС, АС және АVС қисық сызықтарының тәртібі шекті-орташа деп аталатын ережеге бағынады. Осыған сәйкес, шекті шығындар орташа шығындардың барынша төмен мағынасына тең болады. 

 

Яғни MC=minAC

Егер нарықтық баға (Р) фирма белгісімен және оған өндіріс көлемі сәйкес деп есептесек, онда ол өнімді Q_ont оның бағасы шекті шығындармен теңескенше өндіруге болады. Одан ары өндіру тиімсіз.

Өнімді өндіруге жұмсалған  шығындар жанды еңбек шығындары мен өндіріс құрал жабдықтарының шығындарынан тұрады. Фирма өндіретін өнім бірлігі – зат немесе құн түрінде өндіріс нәтижесін, яғни оның тиімділігін құрайды.

Фирманың басты мақсаты - пайда табу. Пайда дегеніміз – табыс пен шығындардың арасындағы  айырмашылық. Табыс  дегеніміз -  сатқан өнімнен түскен түсім. Шығындарға  сәйкес табыстардың бірнеше түрі болады:

 

1. Жалпы табыс – ТR = PxQ
2. Орташа табыс – АR = TR = P

                                            Q

3. Шекті табыс – MR =  ТR

                                           Q

 

 

7-тақырып. Өндіріс факторларының нарығы және факторлық табыстар

 

1. Еңбек нарығы және жалақы.
2. Капитал және процент.
3. Жер нарығы және жер рентасы.

 

Мақсаты: Экономикада бөлу процесі өте маңызды рөл атқарады, ол өндірілген өнімдегі әрбір адамның үлесін, қоғам мүшелерінің табысы, әл-ауқат, тұрмыс дәрежесін сипаттайды. Бұл  тақырыпта меншікке сәйкес өндіріс факторлары – еңбек, капитал, жер, сондай-ақ табыс нысаны – жалақы, пайда мен  пайыз, жер рентасы.  Бөлу баға арқылы жүзеге асады. Сондықтан табыстардың құрылуының экономикалық механизмін ұғыну үшін нарықтық  экономикада өндіріс факторлары қалай бағаланады, соны түсіну керек.

 

Негізгі  түсініктер мен терминдер

Абсолюттік рента; Дифференциальды  рента; Еңбек нарығы; Жалақы; Лоренц қисығы; Нақтылы  мөлшерліме жалақы; Несие пайызы; Номинальды  мөлшерліме жалақы; Рента

 

Дәріс мәнмәтіні

Табыстардың  құрылуының экономикалық механизмін ұғыну үшін нарықтық  экономикада өндіріс  факторлары қалай бағаланады, соны білу қажет.

 

 

 

 

 

Еңбек нарығы – бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату - сатып алу туралы  экономикалық  қатынастардың жүйесі. Нарықтардың басқа да түрлеріне сәйкес еңбек нарығында жұмыс күшіне деген ұсыныс пен сұраныс туады.

Еңбек нарығына  тән қасиеттер:

• жұмыс  орындарын ұсынатын  кәсіпорындардың санының мол болуы (жұмыс күшіне сұраныс);
• әртүрлі мамандықтағы  еңбеккерлердің санының мол болуы (жұмыс күшінің  ұсынысы);
• еңбек нарығында бірде - бір кәсіпорын  және бірде - бір еңбекккердің  күш ықпалының жүрмеуі;
• жұмыс күшінің жалақының  мөлшерімен бағалануы.

Қазіргі экономикалық теорияда  жалақыны кең және тар мағынада  түсіндіруге болады.  Кең мағынада жалақы  әртүрлі мамандықтағы  еңбеккерлердің жалпы еңбекақысы. Бұл  жағдайда жалақы сомасына  еңбекақымен  қатар сыйлықтар және басқа да ынталандырушылық  ақылары  кіреді. Тар мағынада,  жалақы –  пайдаланған еңбек  бірлігінің бағасы.

Жалақы номиналды және нақты түрінде  ажыратылады. Номинальды жалақы ақшаға шығарып берілетін жалақы, яғни еңбектердің өз еңбегі үшін алған ақша санасы.

Нақты жалақы  еңбеккердің алған ақша санасына өзі үшін және отбасы үшін қанша қажетті өмір сүру тауарларын сатып алуға болатынын көрсетеді.

Нақты жалақы екі факторға тәуелді:

1. Номиналды жалақыға.
2. Еңбеккердің тұтыну және әл-ауқат тұрмыс дәрежесін сипаттайтын тауарлар бағасының деңгейіне.

Еңбектің бағасы ретінде  жалақының жалпы дәрежесі графикте  сұраныс пен ұсыныстың қисықтарының қиылысқаны арқылы көрініс табады. Еңбекке деген сұраныстың қисығы тауарға деген сұраныс қисығына ұқсас, ал жұмыс  күшінің ұсыныс қисығы – тауар ұсынысының  қисығымен ұқсас болады.

Жұмыс күшіне сұраныстың өсуі жұмыспен қамту деңгейіне  және жалақыны өсіруге  әкеледі, ал сұраныстың азаюы - жұмыспен қамту жағдайына  жалақыны  төмендетуге әкеледі. Сұраныс  пен ұсыныстың қисықтарының қиылысуы  жалақының теңдік деңгейіне (Р_е) әкеледі, Е нүктесінде жұмыспен толық қамту жағдайы орнайды: сұраныс ұсыныспен теңеледі.                                 

П.Самуэльсонның  теориясы бойынша қоғамдағы жұмыс күшінің  жиынтық ұсынысы төмендегі көрсеткіштермен анықталады:

• халықтың жалпы саны;
• жалпы халық санының ішіндегі еңбекке қабілеті бар халықтың үлесімен;
• белгілі бір мерзімдегі жұмыс уақытының орташа санымен (апта, ай, жыл);
• халықтың сапалық  құрамымен, яғни мамандық дәрежесінің құрамына сәйкес.

Осы  көрсетілген факторлармен қатар, керісінше әсерін тигізетін  теорияда екі фактор бар. Бұл  алмастыру  эффектісі - жұмыс орнын қамту  тиімділігі мен табыс эффектісі (тиімділігі).

Алмастыру эффектісінің пайда болу себебі жалақының өсуімен байланысты. Жалақы өскен кезде әрбір  атқарған сағатқа көп ақы төленеді. Яғни ысырап болған бос уақыт пайда болады. Осы пайда болған бос уақыт шығынды ұлғайтады, сондықтан еңбеккер бос уақытты қызметке жұмсаудың қажеттілігін түсініп, ол бос  уақытын қосымша жұмыспен алмастыруға тырысады. Бұл жұмыс күші ұсынысының өсуіне әкеледі.

Табыс эффектісінің әсері алмастыру тиімділігіне  қарсы бағытта қызмет атқарады. Жалақының өсуіне  еңбеккер  өзінің бос уақытын өсіру мүмкіндігі ретінде қарайды, яғни  жалақы өскен кезде еңбекті қысқарту көрінеді. Бос уақытының өсуі еңбек  ұсынысының  төмендеуіне әкеледі.

 

Нақты тәжірибеде жалақының әр түрлі формалары  кездеседі.

 

 

 

 

 

 

 

 

Жалақыны екі незгізгі формаға бөлуге болады:

• мерзімдік жалақы еңбектердің нақты атқарған жұмыс уақытының шамасына байланысты  төленеді;
• келісімдік жалақы  еңбеккердің қажетті сапада өндірген өнімінің мөлшеріне  байланысты  төленеді.

 

 

 

 

 

 

 

Осы көрсетілген жалақының формалары  өз кезегінде бірнеше жүйеден  құралады.

 

                                 Жалақының формалары

 

 

       Қоғамда табыстар біркелкі бөлінбейді, табыстың біркелкі бөлінбеуі  деңгейі графикте Лоренц қисығымен  көрсетіледі.

11.2. график. Лоренц қисығы.
табыс% 100                                               С     80   60                                                                 В 40     20                                        А         20         40         60       80        100                                                       D отбасы%	АС - түзу сызықта абсолюттік теңдік көрсетілген, яғни 20% отбасы 20 % табыс алады. АВС - табыстың  нақты  бөлінуі. Табыстарды бөлудегі теңсіздіктің  нақты деңгейі  “Джинни коэффициентімен”  есептеледі. Коэффициент өскен сайын  табысты бөлу  теңсіздігі де өседі.   Кдж= АВС ауданы                        АДС ауданы