Лекций по экономической теории

Мемлекеттік қаржылар жүйесінде мемлекеттік бюджет басты  орын алады. Мемлекеттік бюджет елдің  әлеуметтік-экономикалық қажеттіктерін  және мемлекеттік құрылысын қамтамасыз ететін күрделі механизм. Қазақстан  республикасында бюджет екі деңгейлі: жалпы мемлекеттік және жергілікті бюджет. Мемлекеттік бюджет – мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары. Мемлекеттік бюджет жалпы қоғамдық қажеттерді өтеу мақсатымен мемлекеттік аппарат пен қорғаныс күштерін қаржыландыруға және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқару үшін қаражат. Ол мемлекеттің шығыны мен табыстарының балансы. Бюджеттен мемлекеттік кірістер мен шығындарының құрылымын көруге болады. Бюджеттің шығындар бөлімі жұмсалатын қаржының бағыттары мен мақсатырымен көрсетеді. Бюджет шығындары келесі баптардан тұрады: әлеуметтік жәрдемдер; білім, деңсаулық сақтау, мемлекеттік басқару, қорғаныс шығындары; қарулану мен сыртқы экономикалық қызмет шығындары,  халық шаруашылығы, мемлекеттік қарыз төлемі, құқық қорғау органын басқару мен оған басқа да қажетті шығындары.

Мемлекеттік бюджеттің төлемдері:

• ассигнованиялар - кәсіпорындар мен мекемелерге міндеттерін атқаруға берілген ақша қаражаттары,
• субсидиялар – мемлекеттің ақшалай көмегінің бір түрі,
• сувенция – мемлекеттің белгілі бір мақсаттың орындалуына бағытталған ақша қаражаты,
• дотоция – зиянды шығындарды жабуға арналған төлемдер.

Экономист Пигу мемлекеттік шығындарды екі топқа  бөлген:

• Трансформациялық шығындар – тауар мен қызметтерге, яғни мемлекеттің қаржы шығыны басқа игіліктерге айналады. Оларға мемлекеттік инвестициялар, бюджеттік жалақы, мемлекеттің тауар мен қызметтерді сатып алуы жатады. 
• Трансферттік шығындар – қайтарылмайтын, яғни тікелей мақсатқа жұмсалатын субсидиялар, үй шаруашылығына көмек ақшалар, әлеуметтік қорғау шығындары.

Бюджеттің кіріс бөлімі жинайтын салықтардан, мемлекеттік қарыздардан, салықтық емес түсімдер (мемлекеттік меншіктен табыстар),  бюджет тыс қорларға түсімдерден құралады. Бюджет тыс қорлар нақтылы әлеуметтік-экономикалық қажеттектерді қанағаттандыру үшін жасалады. Оларға медициналық, әлеуметтік қамсыздандыру, жол құрылысы, қоршаған ортаны сақтау сияқты шығындар жатады.

Бюджеттің кірістері  мен шығындары тепе-тең болғаны  жөн, дегенмен көп жағдайда шығындар көлемі бюджетке түсетін кірістерден  асып кетеді. Осы жағдайда бюджеттік тапшылық пайда болады. Бюджеттік  тапшылықтың себептері көп:

• қоғамдық өндірістің құлдырауы;
• ақша эмиссиясы;
• мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік қызметтерінің өсуі;
• тиімсіз әлеуметтік бағдарламаларды қабылдау;
• әскери шығындарының өсуі;
• шаруашылық конъюнктурасын өзгеруі;
• көленкелі экономиканың дамуы.

Бюджеттік тапшылықты жабу үшін табыс бөлігін толтыру  немесе шығын бөлігін қысқартқан жөн. Бюджет тапшылығын қысқарту үшін мемлекет мынадай шаралар қолданады:

• мемлекеттік несие;
• салық салу жүйесін қатайтады;
• мемлекетті басқару шығындарын қысқартады.

Бюджет тапшылығы  мен мемлекеттік қарыз тығыз  байланысты. Мемлекеттік қарыз – белгілі уақыт мерзімінде өткен жылдардағы жиналған бюджет тапшылығының сомасы. Мемлекеттік қарыздар қысқамерзімдік, ортамерзімдік, ұзақмерзімдік болып бөлінеді.

Мемлекеттік сыртқы қарыз – бұл шетел мемлекеттеріне, мекемелеріне, азаматтарына төленетін қарыз. Қарыздың бұл түрі ел үшін ең ауыр, себебі оны төлуе үшін мемлекет құнды қағаздарды беруге немесе белгілі қызмет көрсетуге мәжбүр болады.

Мемлекеттік ішкі қарыз – бұл осы мемлекеттің халқына төленетін қарыз, табыстардың алдымен елдің ішінде қайта бөлінуін талап етеді.

Нарықты экономиканы  реттеудің ең тиімді нысаны салықтар болып табылады. Салық – заңмен белгіленген тәртіп пен шарттарға сәйкес жеке және заңды тұлғалардың бюджетке төлейтін міндетті төлемдері. Салық салу табысты реттеу мен мемлекеттің қаржыларын толықтыру тәсілі. Мемлекетте түсетін салықтардың және басқа да төлемдердің жиынтығы және олардың құрылуының формалары мен әдістерінің жиынтығы салық жүйесі деп аталады.

Салық жүйесінің элементтері:

1. Салық субъектісі – заң бойынша салық төлеу міндетті адам. Бірақ, салықтың ауыртпашылығы бағалар механизмі арқылы басқа тұлғаға жіктелуі мүмкін, сондықтан арнайы салық төлеу қызметін атқарушы тұлға белгіленеді.
2. Салық объектісі – салықтың есебі неге жүргізіледі (жалақы, пайда, құнды қағаздар, жылжымайтын мүлік).
3. Салықтың көзі – салық неден төленеді.
4. Салық ставкасы – салық салыну бірлігіне келетін салықтың көлемі.
5. Салық жеңілдіктері.

Салық қызметтері:

• Фискальды (тіркелген) немесе жұмылдыру қызметі. Салық түсімі арқылы алынатын қаражаттар мемлекеттің саяси-шаруашылық қызметін атқарудың қаржы негізі болып табылады.
• Бөлу қызметі. Салық механизм арқылы мемлекеттік бюджетке жалпы ұлттық өнімнің көп бөлігі жұмылдыруда болады. Салық арқылы мемлекет әскери, әлеуметтік бағдармаларды қаржыландырады. Салық мемлекетке қаржыны әртүрлі топтардың арасында территория, облыс, аудандар бойынша барынша біркелкі бөлуге мүмкіндік береді.
• Реттеуші қызметі, мемлекет салықтың көмегімен тұтыну және қорлану арасындағы пропорцияны реттейді. Салықтар дағдарыстық құбылыстарды жоюға, нарық конъюнктурасына әсер етуге, экономиканы тұрақтандыруға пайдаланады.
• Ынталандыру қызметі, мемлекет өндіріс пен техникалық прогресті дамыту үшін әртүрлі ынталандыру шараларын жүзеге асырады.
• Бақылап-есептеу қызметі, мұнда кәсіпорын мен тұрғындар топтарының, қаржы қоры көлемінің табысын есептеуді жүзеге асырады.

 

Салық жүйесінің принциптері:

1. Салық барлық  игіліктерге  пропорциональды түрде қоғам мүддесіне сай болуы.
2. Салық табыс мөлшері мен әл - ауқаттылық деңгейіне тәуелді болуы.
3. Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек. Салық төлеу мерзімі, төлем тәсілі, сомасы - барлығы анық, ашық  болуы.
4. Белгілі бір мерзімде салықтың түрлері мен мөлшермесі тұрақты болуы.
5. Табысты  жасырғаны үшін салық төлеуші әкімшілік және қаржылық жауапкершілік міндеттемесін білуі қажет.

Салық салу жүйесінде  формасы және өндіріп алу көздеріне  байланысты салықтық бірнеше түрлері  бар.

 Салық  сипаты тұрғысынан:

• Тікелей салықтар. Олар мемлекет тарапынан тікелей кәсіпорындар  тұрғындар табысынан алынады. Тікелей салықтар төлем қабілеттілігіне тікелей пропорционалды болады. Осы салықтың түрлеріне – пайдадан, табыстан, жылжымайтын мүліктен, құнды қағаздар операциясынан, жалақыдан т.б. алынған салықтар жатады.
• Жанама салықтар – мемлекет тікелей емес, баға арқылы айналдыра отырып алады. Бұл белгілі тауарлар мен қызметтерге салынатын салықтар. Жанама салықтар бағаға үстеме жасалып алынады. Оған – акциздер, кеден баж салығы, қосымша құнға салынған салық жатады.

Бюджет деңгейіне  байланысты салықтар бөлінеді:

• Жалпы мемлекеттік салықтар. Олар мемлееттік бюджетті реттеудің қайнар көзі саналады. Жалпы - мемлекеттік салыққа жататындар: заңды және жеке тұлғалардың айлығынан (табысынан) салық; қосымша құн салығы; акциздер; құнды қағаздар операциясынан салық; арнайы төлемдер мен жер байлығын пайдаланғандар салығы.
• Жергілікті салықтар жергілікті бюджет табысының негізгі көзі болып табылады. Жергілікті салық пен алымға жататындар: заңды және жеке тұлғалар мүлкінің салығы; көлік, құрал-жабдық салығы; кәсіпкерлікпен айналысатын заңды және жеке тұлғаларды тіркеудегі алым; қызметтің кейбір түрімен айналысуға құқылы адамдардан алым; аукцион сатылымынан алым.

Салық өсімі (салық салу бірлігіне деген мөлшер, %) арқылы салықтар бөлінеді:

• Тұрақты салық табыстар көлемінің мөлшеріне байланысты емес, салым бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді.
• Регрессивтік салық, яғни табыс өскен сайын салық мөлшерлемесі төмендейді. Регрессивтік салық үлкен табыстары барларға пайдалы.
• Пропорционалды салық. Табыс өзгерсе де  салық өсімінің мөлшері тұрақты болып қалады (қосымша құн салығы - 16%).
• Прогрессивтік салық. Мұның мағынасы – табыстың өсуіне қарай салық өсімінің мөлшері өседі. Мысалы, Қазақстандағы жеке тұлғалардан алынатын жеке табыс салығы. Прогрессивтік салық үлкен табыстары барларға тиімсіз.

Табысқа салынатын  жоғары салық кәсіпкердің белсенділігінің  төмендеуіне, басқа да жағымсыз факторларға  әкеледі. Осы проблемаларды американ экономисі Артур Лаффер 80-шы жылдардың басында зерттеп келесі қорытындыға келді: табыс  салығы өсімінің жоғары болуы қай бір елде болмасын оның өндірісінің тоқырауына, инфляция деңгейінің тереңдеуіне және халық байлығының төмендеуіне әкеледі. А.Лаффер салықтардың бюджетке түсуі және оның мөлшері арасындағы тәелділікті зерттеген. Графиктегі мұндай көріністі «Лаффер қисығы» деп атайды.

Лаффер  қисығы салық мөлшерімен келіп түсетін салық көлемінің арасындағы байланысты көрсететін қисығы. Корпорациялардың табыстарына салық мөлшерінің тым көп өсуі олардың капиталдық салымдар жасауға ынтасын жоққа шығарады, экономикалық өсуді төмендетеді. Соның нәтижесінде мемлекет бюджетінің түсімі азаяды. Осы қисық көмегімен келіп түсетін салық көлемдерінің сомасының ең жоғары деңгейде болатын салықтың мөлшерің анықтауға болады. Артур Лаффер ойы бойынша, табыс салығы 50% асқанда фирмалар мен адамдардың іскерлік белсенділікгі төмендейді.

 

 

 

 

 

6 график. Лаффер қисығы.
бюджетке салық түсімі                                                              М 400   300                                   L                                    N 200   100                                                                                                   0    15    30   45   60   75    салық өсімі     (%)	Егерде салық  өсімі О –ден 100% -ке көтерілсе, онда салық болмайды. Салық түсімі максималды деңгейге 50% (М-нүктесінде) көтеріліп, онан соң 0-ге  дейін төмендейді.  Салық түсімі LN шартты  нүктесінде тепе-тең, бірақ L –нүктесіндегі өсімнің төмен дейгейін  құптауға  болады, ал N-нүктесіндегі түсім жайсыз жағдайдың көрінісі.

 

Нарықтық экономикаға  көшу кезінде әлеуметтік қорғау жүйесіндегі басты мәселе - әлеуметтік  кепілдікті бекіту. Қазақстан республикасында әлеуметтік кепілдікке мыналар жатады: минимальды жалақы, зейнетақы, стипендия, жәрдемақы,  оның ішінде уақытша еңбекке  жарамсыздық үшін ақы және ақысыз білім алу мен медициналық қызмет көрсету, еңбек жағдайымен байланыстырылған жеңілдіктер, тұрғындар табысын индексациялау, жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау құқығы, жұмыссыздық бойынша жәрдемақы алуға құқылығы, меншік құқығы мен одан табыс табу.

Халықты әлеуметтік  қорғау жүйесінің  басты  бағыттары:

1. Олардың ақшалай табыстарын индексациялау. Оның мәні: инфляция келтірген зиянның орнын толтыруға қызмет етеді, индексацияның түрлері ақшалай табыс индексациясы, сақтық  (сақталған)  қаржыны индексациялау мен өмір сүру минимумын индексациялау. Индексациялау механизмін мемлекеттік статистикалық органдар тауар мен қызмет  көтеруге бағаның өзгеруін  бақылап отырады. Осы бақылау тұтыну  бағасы индексін есептеуге мүмкіндік береді.
2. Кедейленген топтарды  сүйемелдеу. Кедейлік деңгей әлеуметтік  тәжірибеде өмір сүру  минимумы арқылы  өлшенеді. Өмір сүру  минимумы деп  адамның өмір сүруін және оның жұмыс  күшін калпына келтіруді сүйемелдеуге қажетті ақшалай қаржы деңгейін айтады. Мұны есептеу тәсілі ең төменгі  тұтыну бюджетіне негізделеді.

Жұмыс күшін  ұдайы өндіруді қамтамасыз ететін тауар  мен қызмет жасаудың сандық құрамына  кеткен шығындарды  минимальды тұтыну бюджеті деп атайды. Ең төменгі бюджет  мөлшерінің құны тұтыну құны индексінің өсуін ескере отырып,  жылына 1 рет немесе тоқсан сайын қаралып отырады. Ал, тұтыну баға индексін анықтау үшін «тұтыну қоржынын» белгілеп алу керек. Ол әдетте , ең қажетті тауарлардан тұрады. Тұтыну қоржыны – тұтыну игілігі мен қызметінің жиынтығы және адамға қоғамда белгіленген ең төменгі түтыну деңгейінде қамтамасыз ету.

3. «Атаулы» әлеуметтік қорғау (яғни барлық категориядағы тұрғындарды қорғаудан нақты адамды қорғауға көшу). Олардың табыстары ең төменгі жалақыны орташа жан басына шаққандағыдан төмен  болады.

Осы келтірілген  негізгі бағыттармен қатар, мемлекетке дейлік деңгейін  төмендету үшін мынадай шаралар жүргізеді: еңбек  биржасы арқылы мамандарды даярлау  және қайта даярлауды, тұрғындардың жеке топтарын әлеуметтік қорғау механизмн жасау және  табыспен аз қамтамасыз етілген тұрғындар тобын қолдау  бағдарламасын қаржыландырады.

 

 

 

 

13-тақырып.  Экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі  мемлекеттің ақша-несие саясаты.

1. Ақша жүйесі түсінігі мен типтері.

2. Несиенің мәні мен формалары.
3. Қазақстан Республикасының банктік жүйесі.
4. Мемлекеттің ақша-несие саясаты

 

Мақсаты: Экономикалық саясаттың қалыптасуының теориялық негіздері туралы білімді қалыптастыру. Сонымен қатар, ақша-несие, салық-бюджет сияқты  экономикалық саясаттың негізгі тетіктерінигеру  арқылы, оларды дұрыс қолданудың жолдарын көрсете білу.