Коғамдық өндірістің негізгі факторлары

   Қоғамдық өндірістің келесі факторы - кәсіпкерлік. Кәсіпкерлік қабілеттілік арнайы өндipic факторы ретінде өндipicтi ұйымдастыруда ынталықты төзімділікті және тәуелділікті көрсетеді.Өндірістің дамуының әpбip жаңа кезеңінде оларсыз өндіріс жемісті түрде дами ашатын жаңа факторлар пайда болып отырады. Қaзipгi заманғы

өндірісті, мысалы, кәсіпкерлік, ақпарат, психология, экология және т.с.с. факторларсыз елестету қиынға түседі. Алайда жүйенің негізін құрушылар болып еңбек, жер, капитал қалады.

   Жекелей   факторлардың   ешқайсысы   өнім   шығарып,   табыс   бере алмайды. Сондықтан өндіріс npoцeci факторлардың өзара бipiгуінің  қарым- қатынасын білдіреді. Әр кәсіпкердің өнімді максималды шығаруға жеткізетін факторлардың ара қатынасын табу мәселесін ойландырады.

   Кез-келген өндipic факторының негізінде ақырғы өнім жатады. Өндіріс факторының ақырғы өнiмi қосымша өнiм немесе тағы да өнімдер шығару болып  табылады.   Ол  өнімдер  осы  фактордың  тағы бip  бірлігіне  әкеп қосқанда, басқа факторлар өзгepicciз қалған жағдайда алынады.

   Еңбектің ақырғы өнiмi қосымша өнім шығару болып табылады. Ол

өнімдер еңбектің тағы бір бірлігіне қосқанда, өндірістік шағындардың басқа барлық түpлepi өзгеріссіз қалған жағдайда алынады. Дәл осылайша, жердің ақырғы өнiмi болып қалған барлық өндірістік шығындардың eшбip өзгеріссіз  келгенде тағы бip жер учаскесінің қосылуы нәтижесінде жиынтық  өнім мөлшерінің өcyi саналады. Кез-келген басқа өндіріс факторлары  үшін де солай.

     Өндipic факторының бағасы әлгі фактордың соңғы бірлігінің ақырғы өніміне тең келеді. Ол сұраным мен ұсынымның тап қaзipгi ара қатынасында қолдану табады. Басқаша да айтуға болады. Өндіріс факторларының бағасы сұраным мен ұсыныммен анықталады, ceбeбi өнiмдiлiк бағытымен   сәйкес келеді, теңдік баға сұраным мен ұсынымның дәл осындай ара қатынасын өндіріс факторларының ақырғы табыстылығымен сәйкес шығады. Өндірісте жасалынған табыс өндірістегі әpбip фактордың баға сапасынан аз болмауы керек,  яғни,  кем  дегенде  ол  факторлардың  әрбірінің  ақырғы  табыстық сапасына тең болуға тиіс.

    Батыстық қaзipгi экономикалық теория мектептері, жоғарыда аталған өндіріс факторларынан басқа, ақпараттың, экономикалық және экологиялық факторларды да қарастырады. Экологиялық фактор экономикалық өсудің импулсі ретінде жүзеге асады. Алайда, оның мүмкіндігі қоршаған ортаның ластануына байланысты шектеледі.

    Өндіріс процесінде адамдар 6ip-6ipiмeн қатынаста болады. Бipaқ, бұл қатынастар әртүрлі болады. Бip жағынан, бұл қатынастар; ұйымдастырушы, адамдарды орналастыру - техникалық өндірістік қатынастармен байланысты. Екінші жағынан, бұл қоғамдық - өндірістік, яғни экономикалық қатынастар. Олар меншік сипатымен, меншік қатынастарымен анықталады.

    Өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар 6ip-6ipiнe өзара әсер етеді. Өндіргіш күштердің дамуы өндірістік қатынастардың жетілуне ықпал етеді. Өз кезегінде өндірістік қатынастар өндipгіш күштерді тоқтатуы немесе дамытуы мүмкін. Өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың бірлігі өндipic әдісін құрайды. Әрбір  өндipic әдiciнe өзінің экономикалық өндірістік қатынастары сай келеді.

    Өндіріс пpoцeciндe өндірістік күштер мен өндірістік қатынастардың өзара ықпалдасуы жүзеге асады. Оны №2,3 Кестеден көруге болады. 
 
 

2. Қоғамдық ұдайы өндіріс

2.1. Қоғамдық жай ұдайы өндірістің дамуы

    Қоғамдық ұдайы өндipiм қоғамдық өндірістің өзінің қайта жаңаруының үздіксіз ағымындағы npoцeci болып табылады, оның нәтижесі - қоғамдық өнім. Ұдайы өндіріс - бұл өндipic процесінің қайталануы.

    Қоғамдық ұдайы өндipicтің eкi түрі ажыратылады:

1. жай ұдайы өндіріс;
2. ұлғаймасы ұдайы өндіріс. Кесте №4.

    Әрбір қоғамдық - экономикалық формацияда өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну заттарын ұдайы өндірумен қатар сол формацияға тән өндipicтiк қатынастарды ұдайы өндіру ici де жүзеге асырылады.

    Жай ұдайы өндipic бұр өндіріс процесінің бұрынғы аукымда қайталануы; сондықтан да алынған табыстың бәрі жеке тұтынуға жұмсалады.

    Жай ұдайы өндірістің мәнici жолдана жұмысшылар жасайтын бүкіл қосымша құн өндірістің жеке тұтынуына түседі де, өндіріс процесі. Әр жолы өзгepicciз көлемде жаңарады деген сөз. Жай ұдайы өндipicкe талдау жасау қоғамдық өндірістік қатынастарға тән айрықша белгілері неғұрлым терең айқындауға мүмкіндік береді.

    Ең алдымен мынаны атап көрсеткен жөн: кәсіпкердің өндіріске авансқа берген капиталы оны жұмысшы еңбегін иемденуінің нәтижесі болып табылады. Жұмыс күшін сатып алу-сатудың жеке фактісін қарастырған кезде өзгермелі капитал өндірістің жеке қорынан авансқа берген ретінде көpiнедi. Шын мәнінде icтің жайы басқаша болады: жұмысшыға қарыз беретін кәсіпкер емес, қайта жұмысшы кәсіпкерге қарыз береді. Алайда мұның өзi жұмыс күшiн сатып алу - сату жеке акт емес, қайта ұдайы қайталанып отыратын құбылыс ретінде қарастырылғанда аңғарылады. Бұл орайда өзгермелі капитал жұмысшының тipшілік ету қаражаттарының қоры көрініс беретін айрықша тарихи форма екендігі анықталады. Жұмысшы өзi жаңадан жасаған құннан өзінің жұмыс күшінің құнын ғана алады, бұл құнды жұмысшы өзi өндірген өнімдерді өндірістен сатып алуға жұмсайды.

   Өндірістегі сияқты, ұдайы өндірісте әрдайым қоғамдық сипатта болады, өйткені, адамдар материалдық игіліктерді өндіреді және шығарады, оларды бірлесіп пайдаланады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.2. Қогамдық ұлғаймалы ұдайы өндірістің дамуы.

   Ұлғаймасы ұдайы өндіріс - бұл өндіріс процесінің ұлғайтылған ауқымда қайталануы, өйткені алынған табыстардың 6ip бөлігіне қосымша ресурстар сатып алынады, ал олардың пайдалану есебінен өндіріс процес ұлғайтылған ауқымда жаңғыртылады.

   Ұдайы өндірістің ұлғаймасы түpi үшке бөлінеді:

• интенсивті;
• экстенсивті;
• аралас. Кесте № 4.

   Интенсивті ұлғаймасы ұдайы өндіріс - техника мен технологияны жетілдіру нәтижесінде өндірістік әлеуетті ұлғайту болып табылады.

   Экстенсивті ұлғаймасы ұдайы өндіріс - өндіріс қуатын пайдаланылатын өндipic факторлары санын көбейту нәтижесінде ұлғайту.

   Аралас  ұлғаймасы ұдайы өндіріс - өндіріс қуатын пайдаланылатын өндіріс факторлары санын ұлғайту және техника мен технологияны жетілдіру нәтижесінде ұлғайту.

   Ұлғаймасы ұдайы өндірістің жай ұдайы өндірістен айырмашылығы мынада: ол қосымша өндіріс құрал-жабдықтарын және қосымша жұмыс күшін сатып алу арқылы қосымша құнның белгілі 6ip бөлігін пайдаланудағы капиталға ұдайы қосып отыруды көздейді.

   Ұлғаймасы ұдайы өндipic қоғамның жиынтық капиталы ретінде, сондай-ақ жеке капитал ретінде егер нарықта: а) қосымша өндіріс құрал-жабдықтарының қажетті мөлшері болған жағдайда; б) қосымша тіршілік ету қаражаттары; в) басы бос жұмыс қолының қажетті мөлшері болған жағдайда жүзеге асырылады.

   Қосымша құннан пайда болған жаңа капитал өзгенің төленбеген еңбек ақысын иемденудің нәтижесі болып табылады.

   Ұлғаймасы ұдайы өндipic, материалдық игіліктерді, жұмыс күшін және өндірістің қатынастарды өскелең көлемде   ұдайы өндіру болып табылады.

   Ұлғаймасы ұдайы өндipic кезінде қосымша құн қорлану қорына және өндірістің тұтыну қорына бөлінеді. Қосымша құнның қорланатын бөліп қосымша өндipic құрал-жабдықтарын сатып алуға және қосымша жұмыс күшін жалдауына жұмсалады, яғни қорлану қоры тұрақты және өзгермелі капиталға бөлінеді.

     Қорлану    қорының    мөлшepi    қосымша    құнның    жалпы    санасын анықтайтын бірқатар факторларға; біріншіден, жұмыс күшіне, екіншіден, еңбектің   өндіргіш    күшін    арттыруға,   үшіншіден,    жұмсалатын    және тұтынылатын    капиталдың    арасында    пайда    болатын    айырмашылыққа байланысты. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.3. Қоғамдық ұдайы өндіріс тиімділігінің

экономиканың көрсеткіштері

      Экономикалық   тиістілік   -   адамның   қайрат-қуатының   ең   басты мәселесі. Тиімділікті арттыру - бұл 6ip эффекті бірлігіне (өндіріс көлемі, өнім бірлігіне деген және т.б.) шығынды қысқартуға қол жеткізу.

     Нарықтық экономикаға өтуде ең жоғарғы өндіріс тиімділігін оның дамуының гуманистік мақсатымен қабыстыра қарауды ұйғарады. Қaзipгi жағдайда сыртқы  экономикалық байланыстар мен әлемдік  шаруашылық тиімділігінің мән-мағынасы  арта түсуде,  сондықтан  да тиімділік ұғымы интернационалдық категорияға айналуда.

     Бұл күндері барлық әлемдік қауымдастықтағы елдердің технико-экономикалық ғана емес, сонымен 6ipгe экономикалық өзара тәуелділігі артуда.

     Өндіріс тиімділігінің өcyi 6ұл кездейсоқ нәрсе емес, заңды процесс. Кез-келген қоғам экономикасында  тиімділігі артуының экономикалық заңы объективті ic-әрекет жасайды. Бұл заң тенденциялық заң, ce6e6i қоғамдық еңбек тиімділігінің артуына қарсы әсер ететін факторлар кедергі жасайды. Өндіріс тиімділігінің барынша өcyi ұлғаймасы ұдайы өндіріс интенсивті типінде жүзеге асады.

     Қоғамдық ұдайы өндipic тиімділігінің ең басты көрсеткіштеріне жататындар:

     1. қоғамдық еңбектің өнімдігі, ол жиынтық қоғамдық өнімнің материалдық өндipic саласында жұмыс атқаратындар санына қатынасымен анықталады:

                                                                  

   ЖҚӨ

Еңбек өнімділігі =  

жұмыс атқаратындар саны 

      

     Кәсіпорын деңгейінде:

Q (өнімнің саны)

Еңбек өнімділігі = 

T (уақыт)

     2. Қор қайтарымы (ұлттық табыстың (ҰТ-НД) Heгiзгi және айналмалы қордың орташа жылдық құнына қатынасы):

                          ҰТ (ұлттық табыс)

Қ_қ ═

                                  К_негіз+К_айнал.

Мұндағы Қ _негіз- негізгі қорлар;

К _айнал. - айналмалы корлар.

     3. қор карулығы өндірістік қорлар (негізгі және айналмалы) құнының жұмыс істейтіндер санына қатынасымен өлшенеді:

Қ _негіз+Қ _айнал.

қор қарулығы =

жұмыс істейтіндер саны

     4.   өнімнің   материалдық   сыйымдылығы   (материал   мен   шикізат шығынының өнім бірлігіне қатынасымен өлшенеді):

Материалдық шығындар

Материалдық сыйымдылық =

                                   Q (өнімнің саны)

     Қоғамдық   өндірістің   толық  тиімділігін      жеке   көрсеткіш   ретінде анықтау мүмкін емес, сондықтан интегралды көрсеткіш қолданылады:

V + m

Өндіріс тиімділігі:                                         , мұндағы

                                           Т + М + уФ

 Т-тipi еңбек

 М - қоғамдық еңбектің

Ф - өндірістік қорларға бip мезгілдегі салымдар. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3. Қоғамдық ұдайы өндірістегі экономикалық дағдарыстар

     Қоғамдағы ұдайы өндіріс циклді түрде жүзеге асады, яғни өзінің даму барысында мына сатылардан өтеді; экономикалық дағдарыс тоқырау, жандану, өрлеу, ал сонан соң қайтадан дағдарыс. Оны толығырақ №5 Кестеден көруге болады.

     өндірістік циклдер, ұлгаймасы өндірістегі артық өндірудің 6ip дағдарысынан екінші дағдарысына жылжуы ең басты сатысы болып табылады.