Iрі қара мал шаруашылығындағы өнімдерін өндіруге жұмсалған шығындарын есепке алуды ұйымдастыру

        Өнім өндірудің шығындар есебін  ұйымдастыру оның өзіндік құнын  қалыптастырады. Осыған байланысты  өзіндік құн – ол өнім өндіру кезінде пайдаланылған ресурстардың ақшалай бағасының мөлшері болып табылады.

        Өнім өндіру - өндірістік бөлімшенің қызмет жасау түрі немесе шығындардың есебіне жатқызылатын объекті деп аталатын, басшының, менеджердің шығындарды апаруға мансұқ еткен мақсаты. Шығындар есебі объектісінің шекарасы әртүрлі болуы мүмкін. Тауарөндірушінің есеп саясаты бойынша таңдап алынған шығындарды бағалау тәсілі мен өндірістегі есеп жүйесінің түрлеріне сәйкес шығындар есебі объектісінің сипаты анықталады. Ең бастысы, «әртүрлі мақсат үшін өзіндік құн», негізгі үш түрлі принциптен құралады:

1. тікелей цехтық өндірістік өзіндік құн, цех ішінде жедел шешімдер қабылдап, бағаны тағайындау үшін қолданылады;
2. жауапкершілік орталықтары бойынша өзіндік құн, жоспарлау, бюджеттеу және жауапты атқарушылардың шығындары бақылау үшін қол-данылады;
3. толық өндірістік өзіндік құн, бағаны тағайындау және жедел басшылық шешімдерін қабылдау үшін қолданылады.

        Толық өзіндік құнға өндірісте  жұмсалған барлық қорлар, еңбекақы  төлемдері, амортизация, жүкқұжат  шығындары қосылады. Ол есеп шығын-дары объектісіне жұмсалған тікелей шығындардың және объектіге жатқызы-латын жанама шығындардың пропорционалды үлесінің сомасын көрсетеді. Жауапкершілік орталықтары мен шығындарды бөлу принципіне сәйкес таңдап алынған дайын өнімдердің базасы бойынша, жанама шығындар екі кезеңмен бөлініп таратылады.

        Жүкқұжат шығындары өндірілген  өнім мен оның аяқталған және  аяқталмаған өндіріс көлеміне  сәйкес бөлінеді. Аяқталмаған өндірістің  көлемі мен бағасына байланысты  қос қайтара бөлу және шығындардың  шартты есебі өзіндік құнды  бұрмалауға әкеп соқтырады. Мұндай  шешім қабылдауға және шығындар  мен өзіндік құнды бақылауда,  шығындарды дәстүрлі жолмен бағалау  жарамсыз болып қалады. Толық  өзіндік құн бағаны анықтау  үшін есеп жасауда қолданылады.

        Жеке шығындар бойынша цехтық  өзіндік құнды бағалау тікелей  шығындарды жабуға бағытталған.  Бұл жүйенің мәнісі мынада: шығындар  элементін, цехтың тікелей шығындарын  дайын өнімнің өзіндік құнына  қоса-ды, жанама шығыстар пайда болған есепті кезеңдегі жалпы қаржылық нәтижеге тұтастай жатқызылады, яғни, өнімді сатудан кейінгі шығыстарды табыстан шегереді.

        Жауапкершілік орталықтары бойынша  өзіндік құнды жауапты атқару-шылардың қызметін жоспарлау және бақылау үшін қолданады. Жауапкерші-лік орталықтарының менеджерлері келешек жоспардағы өз бөлімшелерінің нақты шығындары туралы ақпаратқа зәру. Осыған байланысты жоспар және нақты шығындар туралы ақпарат ағыны тұрақты түрде болып тұруға тиіс.

        Бұл жерде жауапкершілік орталығы  бағалау объектісінің қызметін  атқарады, өнім де, жұмыс та, қызмет  те мұндағы өзіндік құнды сипаттай  алмайды. Жауапкершілік орталығы  менеджерінің қызметі нәтижесінде,  есепке алынатын шығындардың  түрлері:

• жауапкершілік орталығын сипаттайтын термин қолданылған болса;
• шығын баптары қалай және қай жерде пайда болған. Бұл жауапкер-шілік орталығы орындайтын бағдарлама ұстанымын сипаттайды;
• негізгі мақсаттар – ресурстар бойынша жауапкершілік орталықта-рының шығын элементтерін сипаттайды.

        Егер басқару жүйесі жауапкершілік  орталығы шығарған өнімнің сандық  өзіндік құнын анықтамай, натуралдық  түрімен шектелетін болса, онда  мұндай жауапкершілік орталығын  шығындар орталығы деп атайды. Шығындар орталығы өз шығыстарын  стандарттық өзіндік құнның көлемінде  жиі бағалайды және ондай кезде  нәтиже нақты және стандарттық  шығындар-дың арасындағы айырма ретінде есептеледі.

        Жауапкершілік орталықтары бойынша  есептенлген өзіндік құнның негізінде  бағдарламалар мен бюджеттер  жасалады. Жоспарды қалыптастыру  бағдарлама жасау процесінің  ішіне кіреді. Бюджетті жасау  процесі дегеніміз әдетте, алдығы  айлық, тоқсандық, жылдық кезеңнің  қызметін жоспарлау болып табылады.

        Өндіріс шығынын есепке алу,  өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік  құнын қалыптастыратынын басып  айтқан жөн. Өндірістік шығындарды  бақылау және оларды қалыптастыру  – бұл өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнын басқару болып саналады.  

  

        1.3 Нарықтық экономика жағдайында шығындардың жіктелуі мен басқару есебін жүргізу 

        Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты - өнім шығару, оны өткізу мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын құрамы оны қалыптастыратын шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі. Өндіріс шығындары - өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өндіру мен өткізуге жұмсалган қоғамдық еңбек шығындары.

    Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын орындауға бейімделген  басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы және болашақ шығынды  қолдануды талдаудан тұрады. Шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор.

    Шығындар - басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданган жөн.

      2 «Қорлар»атты Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес шығындар былайша жіктеледі:

      - пайда болу орны бойынша - өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық

бөлімшелер  бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік  орталықтары бойынша есепті ұйымдастыру  мен өнімнің (жүмыстың, көрсетелген  қызметтің) өндірістік өзіндік құнын  белгілеу үшін қажет;

        - шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (жұмыс, көрсетілетін қызмет) бойынша - өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет;

       - өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша экономикалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша;

    1) экономикалық элементгер бойынша - өнім өндірісіне нақты не жұмсалғанын көрсетеді 2 «Қорлар»-ке сәйкес бұған мынадай экономикалық элементтер жатады:

        -    материалдық шығындар;

    -    еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;

    -    ақша аударулар;

    -    құралдардың тозуы;

    -    басқадай шығындар.

       2) калькуляция баптары бойынша - өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік құнын есептеу үшін қолданылады. 2 «Қорлар» ХҚЕС бойынша бұларға:

    -    материалдар;

    -    еңбекті өтеу;

    -    ақша аударулар (аударымдар);

       -    қосымша шығыстар. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    Өндіріс шыгындарын жіктеу 

 

        Негізгілер - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар: шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.

    Қосымшалар - өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға байланысты пайда болады.

    Тікелейлер - өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі материалдар, аударымдар (ақша аударулар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы - автосервис бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында қолданылатын бояудың құны - тікелей бояу цехының шығындары).

      Жанамалар - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін және жанама (шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын шығындар жанамалар (жарнамаға шығындар - субъектінің әрбір бөлімшесінің жанама шығындары) деп аталады.

    Шығындар  бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (завод менеджерінің еңбек  ақысы - кейбір бөлімшелер үшін қосымша  шығындар, алайда бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.

    Тура  және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті ұйымдастыруға, өнімнің  өзіндік құнының калькуляциялаудың  қабылданған тәсіліне (көмір өнеркәсібінде, энергетикада - барлық шығындар тікелей  байланысты).

    Бірэлементтілер - бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар, ақша аударулар).

    Кешенділер - бірнеше элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске құрамның еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай бірэлементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).

    Өзгермелілер - мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма-сай (пропорциональды) өзгеретіндер (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, технологиялық энергия, отын және т.б.) және осы кезеңдегі өнім өндіруге сайма-сай бөлінеді.

    Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке көбейсе, жалпы  өзгермелі шығындар да 10%-ке ұлғаяды.

    Өнім  бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің ұлғаюына қарай  төмендейді.

    Ағымдағылар - жиі мерзімде болып тұратын шығындар (шикізат, материал шығыстары).

    Біржолғылар - еңбек демалысын, жөндеу жүргізу және т.б. төлеуге арналғандар. Олар сметаны бекіткен ретпен тәртіппен және мерзімде бірен-сарандап өнімнің өзіндік құнына кіреді.

    Өндірістік - тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның өндірістік өзіндік құнына құрайтын барлык шығындар.

    Әкімшілік - жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік мақсаттағы шығыстарға байланысты.

    Коммерциялық (өткізу бойынша шығындар) сатып  алушыларға өнімді өткізуге байланысты.

    Өнімді (жоспарланатын) - тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар.

    Өндіргіш  емес (жоспарланбайтын) - өндіріс технологиясы мен ұйымдастырудағы кемшіліктер салдары іркіліс шығындары болып табылады.

    Реттелетін - егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп немесе реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланатын шикізатқа шығындарды - цех тексерушісі реттейді).

    Реттелмейтіндер - деңгейіне еңбеккер (дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім қызметкерінің еңбегін өтеу бойынша шығынға әсер ете алмайды) елеулі ықпал ете алмайтын шығындар.

    Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.

    Орташалар - өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.

       Өнімге - өнімнің өзіңдік құнына (тікелей шығындар) кететін.

    Мезгілге - мезгіл шығыстары: жалпы және әкімшілік  шығыстар, тауарды өткізу бойынша  шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар (жанама шығындар).

    Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі  және қандай басқару міндетін шешу қажеттігіне байланысты. Басқару  есебінің негізгі міндеттеріне мыналар  жатады:

    - өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған пайданың кұнын бағалау;

    -   басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;

       -  жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу. 
 

       2 Ірі қара мал шаруашылығындағы өнімдерін өндіруге жұмсалған шығындарын есепке алуды ұйымдастыру 

        2.1 Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарын пайдалану арқылы өнімнің өзіндік құнының есебін ұйымдастыру 

        Калькуляциялау денегіміз – шығындардың  белгілі бір түрін осы шығындардың  қажетті баптарына бөлу үрдісін  атайды. Калькуляциялау - өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік құнын одан әрі түсіндіруге, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке негізгі баға белгілеуде қолданылады.