Сыртқы аудит

      Ішкі  аудит бөлімдерінің, топтарының қызметі  кәсіпорын бөлімдерінің, цехтарының жұмыс жоспарымен тікелей байланысты болады. Себебі, ол топтар сол өндіріс  бөлімдеріне, цехтарына, жүйелі, күнделікті бақылау, тексеру жасап отырады. Олар өз жоспарын кәсіпорын басшыларына  бұйрық ретінде бейттіріп, өзінің қызметінде басшылық құжат регінде қолданады.

      Аудит тобының жоспары бір жылдық көлемге  жасалады, ол құжатпен кәсіпорын бөлімінің  басшысы ішкі аудит тобының жұмысына бақылау жасап отырады, ал аудит  тобы цех, бөлім бастықтарына міндетті түрде өз жұмыстары туралы мәлімет  беріп отырады. Ол жоспар құпиялықта сақталуы қажет. Ішкі аудиттің жылдық жоспары орындалмаған жағдайда оның қалдығы келесі жылға аударылады. Кейбір жағдайда, ішкі аудит мамандары  жоспарланған жұмысты игере алмауы немесе мамандық біліктілігі жетпеген жағдайда олар сыртқы аудит мамандарынан көмек сүрайды. Осы орайда айтатын  болсақ, сыртқы және ішкі аудит қызметкерлері  тығыз байланыста жұмыс жасайды, бір-біріне көмек көрсетеді. Олардың  арасындағы бір-біріне сенімділік олардың  аудиторлық этика кодексімен бекітіледі.

1.3 Ішкі және сыртқы аудиттің айырмашылықтары

 

      Сыртқы  аудит өз қызметінің барысында ішкі аудит тобы бар кәсіпорынға аудит  қызметін көрсететін болса олар ішкі аудит жұмысына үлкен сеніммен қарайды  да, өзінің тексеруі барысында ішкі аудит материалын қайта тексермейді. Сыртқы және ішю аудиттің объектісі, тексеру адістері бірдей болғанмен  олардың мазмүны мен мақсат, міндеттерінде  айырмашылық бар екені анық. Сол  үшін арнайы кесте келтірілген.

Кесте 1

Ішкі және сыртқы аудиттің айырмашылықтары

 
 

      Келтірілген кестеден ішкі аудиттің сыртқы аудиттен ерекшелігі, ол кәсіпорын құрынымына жататыңдығы, сонымен қатар кәсіпорын  басшысының қол астында қызмет атқарады, тікелей басқаруында болады. Ішкі аудит кәсіпорынның бөлім-дерін тәуелсіз түрде тексереді, бірақ фирма, бірлестіктер тұрғысынан бақылауда болады. Сонда да болса ішкі аудиттің кәсіпорын үшін беделі, атқаратын рөлі өте жоғары. Себебі, олар оперативтік бақылау, тексеру жүргізуде көп қызмет көрсетеді.

      Сондықтан да ішкі аудиттің ерекше атқаратын  қызметі, ол күнделікгі кәсіпорынның негізгі  құралының, материалдарының, тауарының, өндіріс барысьгның, дайын өнімнің  бухгалтерлік есебін күнделікті бақылап  отыруында. Қазіргі кезде ішкі аудит  кәсіпорындағы күнделікті бухгалтерлік есеп жұмысын күнделікті бақылап, қадағалап  тексеріп отыруы керек. Сондықтан да ішкі аудит тек қана күнделікті кәсіпорын  шаруашылығына бақылау жасап  қана коймай олар сол кәсіпорынның басқару, менеджемент мәселелерін  зерттеп, кемшіліктерін көрсетіп, жұмысын  жақсарту жолдарын көрсету мақсатымен кызмет көрсетеді.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     ІІ  – ТАРАУ Аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы

 

     Ел  Президентінің Қазақстан халқына  «Қазақстан -2030» барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының  артуы» Жолдауында ХХ ғасырдың 90-ыншы жылдары республика экономикасында орын алған дағдарыстың себептері  ашылып, оны жеңудің жолдары айтылған. Радикалдық саяси және экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның  құлауы және қазақстандық экономиканың әлемдік шаруашылық қатынас жүйесіне енуі дағдарыстың болуына, өндіріс  көлемі мен өнімдердің, жұмыс, қызметтің  бәсекеге қабілеттілігін күрт төмендетуге  объективті жағдайлар тудырады. Бұл  дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге  қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс  инфляцияға және көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің тоқтауына әкеп соқтырады. Қалыптасқан  жағдайды ескеру арқылы ұзақ мерзімді жеті артықшылықтың бірі ретінде  жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ ақша деңгейіндегі ақша нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу анықталады. Экономикалық өсу  қаржы тұрақтылығына, өндірісті  әртараптандыруды қамтамасыз етуге, аса  маңызды салаларға инвесторларды  тартуға, шешуші бизнес салаларының  іскерлігін арттыруға, белсенді өндіріс  саясатын енгізуге және акценттерді  шаруашылық жүргізудің макро-дан микродеңгейіне жылжытуға септігін тигізеді.

     Қазақстан Республикасында радикалдық реформалардың  стратегиялық курсы нарықтың рөлі мен  барлық тауар-ақша қатынас жүйесін  күшейтуге бағытталған. Нарықтық экономиканың тиімділігін, оның ғылыми-техникалық жетістіктерді  жылдам енгізетінін, адамның қажеттіліктерін  жан-жақты қанағаттандыруға мақсаттылығын  әлемдік тәжірибе көрсетіп берді. Нарықтық қатынасқа тауар өндірушілердің экономикалық тәуелсіздігі, субъектілердің шаруашылық қызметіне әкімшіліктің араласуын болдырмаушылық, өндіріс  саласындағы еркін экономикалық байланыстар және қоғамдық өнім айналымы және оны тұтыну тән. Қазақстандық экономиканы  сәтті функциялау үшін оны ұйымдастырудың озық құралдары мен нақты тетіктерін, оның ішінде мақсатты-бағдарламалық әдісті көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет. Барлық ресурс түрлерінің аса өткір сезілген тапшылық жағдайында ұлттық экономиканың қозғаушы күші кәсіпкерлікке айрықша назар аудару керек. Мемлекеттік меншіктерді жекешелендіруді тездету, өндіріс тиімділігін арттыру, бәсекелестік ортаны дамыту, қаржылық бақылауды жақсарту және осы заманғы нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру сияқты факторлардың маңызы зор. Бір жағынан, шегі жоқ тұтынушылық, екінші жағынан ресурстардың шектеулі болуы шаруашылық жүргізудің қажеттілігін тудырады. Шаруашылық ресурстардың жетіспеушілігін терең сезінбес үшін адамдар барлық іс-әрекетін жоспарға құратын болса, адамдар экономиканың көмегімен тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағттандыру үшін өнім, қызмет түрлерін өндірудің барлық мекемелері мен әдістерін қамтиды. Шешім қабылдаушы, шарушылық жоспарын дербес жасайтын әрі осыларға сәйкес әрекет ететін барлық экономика бірліктері шаруашылық жүргізуші субъектілер деп аталады.     

     ҚР  «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп берушілер туралы» заңда «жеке  кәсіпкер» және «ұйым» терминдерінің  мәні мен айырмашылығы ашып көрсетіледі. Ал, бұл терминдердің мағынасы республика резиденттері болып табылатын кәсіпкерлік  қызметпен айналысатын барлық заңи тұлғаларды, сондай-ақ ел аумағында (территориясында) тіркелген бейрезидент өкілдіктер мен филиалдарды білдіреді.                                                                                                          

     Ұлттық  экономиканы реформалау бойынша  түбегейлі процестер шаруашылық қызметті басқаруда жаңа ұйымдық  және бақылаушы –талдамалы құрылымның пайда болуының объективті қажеттілігімен шарттастырылған. Халық шаруашылығын басқару жүйесін қайта құрудың  алғашқы жылдарында-ақ жоспарлы экономиканың дәстүрлі бақылау органдары өсу  үстіндегі, яғни арта түскен қажеттіліктерді  қанағаттандыру мен барлық мүдделі  тұтынушыларды объективті ақпаратпен қамтамасыз ету бойынша пайда  болған проблемаларды кешенді шешуде өзінің қабілетсіздігін көрсетті.

           Әміршіл-әкімшілік  жүйеде төменгі басқару буынының жоғарыға қатаң бағынуы тек жоспарланған тапсырмалардың орындалуын, шаруашылық операциялардың заңдылығын сақтау, яғни оның заңға сәйкес болуын және мемлекет қарауындағы жалпы ресурстардың сақталуын тексеру бойынша тиісті ревизиялық қызметтерді талап етті. Ал, нарықтық экономика жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілердің серіктестермен, инвесторлармен, кредит берушілермен, меншік иелерімен, акционерлермен және басқа да пайдаланушылармен деңгейлес байланыстары бойынша шындыққа жанасымды ақпараттарға қажеттілік бірден артады. Бұл арада тек белгіленген параметрлердің сәйкесетіндігін тексеру ғана емес, сонымен қатар шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметтерін жақсарту бойынша ғылыми негізделген ұсынысын әзірлеуді, оларға кеңес беруді және басқадай да жоғары кәсіби деңгейде тиісті аудиторлық қызмет көрсетуді талап етеді.

           Кәсіби аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы –  бұл бүгінгі таңда да жалғасын тапқан айтарлықтай ұзақ процесс. Аудиттің қоғамдық рөлін түсінуі үшін оны  ұйымдастырудың әдістемесін, теориялық  негізін және мәнін ашу керек.

           Нарықтық экономикаға  өтпелі кезеңде шаруашылық жүргізуші  субъектілер қызметін басқарудың маңызды  құралдарының бірі қаржылық бақылау  болды. ТМД елдеріндегі нарықтық қатынастың дамуы өндіріс саласындағы  бизнестің жаңа қаржылық бақылау  жүйесін қалыптастыратын алғышарттарды  тудырды.

           Қаржылық-шаруашылық бақылау жүйесін түбегейлі қайта  өзгерту, енгізу және тәуелсіз аудиттің посткеңестік өңірде «қарқынды» дамыту негізінде мына принциптер жатқызылады:

           1. Меншік түрлері  және қаржы көздері бойынша  бақылау объектілерін дәл оқшаулар;

           2. Бақылау субъектілерін  мемлекеттік, қоғамдық, аудиторлық (тәуелсіз), ведмоствалық (фирмалық) және  іштей (ішкі шаруашылықтық) ден  болу;

           3. Бақылау мәселелерін  шектеу, оның ішінде бюджеттің  кірісі мен шығысын дұрыс қалыптасытру, есеп берулердің анықтығы, өндіріс  әлеуетін пайдаланудың тиімділігін арттыратын резервтерді анықтау және бағалау;

           4. Мемлекеттік, жергілікті, қоғамдық, ішкі шаруашылық, тәуелсіз  аудиторлық ұйымдар мен жекелеген  аудиторлардың әрекет ету салдарын  анықтау.

           Аудит тарихы көрсеткендей, оның дамуы әкімшілік пен инвесторлар  арасындағы мүдделердің бөлінуінен болды.

           Америкалық бухгалтерлер ассоциациясының зерттеуіне сәйкес аудитке қажеттілік мына негізгі  шарттарды тудырады:

• ақпарат жасаушылардың (әкімшілікпен) және пайдаланушылардың (акцияны иеленушілер, кредит берушілер және басқа тұлғалар) мүдделерінің қабыспауы, яғни сәйкеспеуі ақпараттың объективті болмауына әкеп соқтыруы мүмкін;
• объективті емес ақпараттарға негізделген шаруашылық шешімдерді қабылдау жағымсыз экономикалық салдарды тудыруы ықтимал;
• алынған ақпараттың шындыққа жанасымдылығын бағалау немесе тексеру үшін фирманың пайдаланушыларында жоқ арнайы білім болуы қажет;
• ақпаратты пайдаланушының оның сапасын тікелей бағалау үшін уақыты мен материалы әрдайым бола бермейді.

   Қажетті ақпаратты алу мен бағалаудағы  пайда болатын қиындықтар аудиторлық қызметтің аясын тарылтады. Оның негізгі міндеті – есеп берулерді  анық күмәнсіз ету; тұтынушыға ақпаратты  маманның пікірін араластырмай жеткізу.

 
 
 
 
 
 
 

   2.1. Аудит ұғымы және оның даму кезеңдері

 

   Аудит термині осыдан екі мың жыл  бұрын «аudio» деген латын сөзінен  шыққан, аудармадағы мағынасы «ол  естиді» немесе «естуші» дегенді  білдіреді.

   Рухани  оқу орындарында озат оқушыны  аудитор (тыңдаушы) деп атаған. Оған оқытушы басқа оқытушылардың  сабақта өткен материалды қалай  меңгергенін, тапсырманы қалай орындағанын, яғни оқу үлгерімдерін тексеріп отыруды  сеніп тапсыратын болған. Еуропаның  көптеген елдеріндегі мемлекеттік  басқару мен шаруашылық қызмет салаларында  лауазымды тұлғалардың ауызша есеп беруін тыңдаушы қызметкерді аудитор  деп атаған. Есеп берудің бастапқы ауызша түрі көптеген адамдардың сауатсыз болуына байланысты қолданылған, сөйтсе де орта ғасырдағы адамдар есеп берудің  ауызша түрі жазбашадан да жақсы болады деп есептеген. Олардың ойынша кез-келген құжатты  қолдан оңай түзей салуға болады, ал бақылаушы-аудитордың көзіне тура, тіке қарап тұрып өтірік айту мүмкін емес немесе өте қиын, деп  санаған.

   Арнайы  әдебиеттерде аудиттің пайда болу кезеңі өзгеше әрі қарама-қайшылыққа толы. Бір авторлардың айтуынша, есеп берудегі мәліметтердің дұрыс көрініс  табуын жасау және бақылау біздің дәуірімізге дейінгі ІV мыңжылдығынан  басталады. Сонымен бірге, Ніл, Тигр және Евфрат өзендерінің жазықтарындағы Таяу Шығыстағы ежелгі өркениетте жоғары дәрежеде ұйымдастырылған мемлекет құрылып, шаруашылық қызмет жүргізілді, үкімет өнім, мүлік, салық жинау, орындалған жұмыс қазынаны толтыру және кіріс  пен шығыс есептерімен айналысты. Бақылаудың әр түрі жүзеге асырылды, оның ішінде аудит те бар. Мұндағы мақсат – қателіктерді азайту және шенеуніктер  тарапынан алдау әрекеттеріне жол  бермеу. Бірқатар бақылау түрлері  сол уақытта Библияда (Інжілде) да суреттеледі. Онда мүлікті екі жақты  күзету, адал қызметкерлерді жалдау, міндеттерді  бөлісу мәселелері баяндалады.