Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру

    Дт: 7210 Жалпы әкімшілік шығындар шоты                                      100000 тг

    Кт: 1290 Күмәнді қарыздар бойынша 

    резервтер шоты                100000 тг

Күдікті қарыздар бойынша құрылған резервтің есебінен 80000 ( сексен мың) теңге дебиторлық борыш есептен шығарылғанда;

    Дт: 1290 Күмәнді қарыздар бойынша 

    резервтер шоты                                                                                        80000 тг

    Кт: 1210 Алынуға тиісті борыштар                                                       80000 тг

    Артық жасалынған күдікті қарыздар резерв сомалары сторно етіледі. Кәсіпорындар мен ұымдар бұл жағдайда қызыл  сиямен жазу арқылы алынып тасталады.

    Дт: 7210 Жалпы және әкімшілік

    шығындар  шоты                                                                                     20000 тг

    Кт: 1290 Күмәнді қарыздар бойынша

    резервтер шоты                                                                                       20000 тг

    Кәсіпорындар  мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық борыштары сомасынан  күдікті қарыз бойынша құрылған резерв сомасы алынып тасталып, қалған айыпма қалдығының соамсы ғана көрсетіледі.

    Кез келген кәсіпорындар мен ұйымдары алып қарасақ та олардың барлығы да қай шоттардың төленбейтіндігін алдын ала болжап білу мүмкін емесе. Дегенмен де қаржылық есеп беру кезінде жыл бойы жұмсалған шығындры жабатын сомаларды анықтау қажет. Бұл уақыттағы  бағалудың салдарынан елеулі айырмащшылықтардың да пайда болуы ықтимал. Жалпы халықаралық тәжірибеде күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі әдісі қолданылады:

-      Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз әдісі (қаржы-

       шаруашылық қызмет ітуралы беруде);

-      Дебиторылқ қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі

    Бұндағы бірінші аталған әдістің мақсаты  күмәнді дебиторлық борыштар нәтижесінде  туындаған шығындарды дұрыс есептеу  болса, екінші әдістің мақсаты дебиторлық борыштың таза өзідік құнын дұрыс  есептеу болып  табылады. Көпетеген кәсіпоырндар мен ұйымдар да бұл әдістердің екеуі де кеңінен қолданылады.

    Жоғарыда  аталған несиеге сатудан алынатын таза табыстан еспетелегн пайыз әдісіне  тоқталатын болсақ, бұл  әдіс сәйкестік  принципіне бағытталған. Бұнда күмәнді  борыштардан шеккен нақты шығындар мен несиеге стаудан алынатын таза табыстан есептелінген арасындағы қатынастардың орташа пайызы тәжірибеге сүйене отырып есептеледі. Содан кейін бұл пайыз күмәнді қарыздар көлемін анықтау үшін есеп беру кезіндегі сатылған нақты өнімге қолданылады.

    Негізінен  несиеге стаудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісі бойынша  ардайым дебиторлық қарыздың таза өзіндік  құнын есептеп отыру мүмкін емес. Бұл әдістің тұжырымдамалық негізі болып сәйкестілік принципі қызмет етеді. Өйткені күдікті қарыз сатылым негізінде туындаған. Әдіс қолданылуы барысында өте қарапайымдылығымен және тиімділігімен ерекшеленеді. Ескеретін жағдай, несиеге сталған тауарларға қолданылатын пайыз пайыз мөлшері әрдайым жаңартылып (жаңадан есептеліп) отыруы тиіс.

    Күмәнді қарыздарда бағалу үшін қолданылатын  дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық қалдықтың қалуына  негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын анықтаған  уақытта өткен кезеңдердегі мәліметтер пайдаланылады. Әдістің негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі. Несиге стаудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі  бойынша есептеу әдісі дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын өтеуге қажетті күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына мүмкіндік береді. Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының ағымдағы қалдығы талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда күмәнді қарыз берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы күмәнді қарыздар бойынша жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін мыналар қолданылады:

-     Негізгі дебиторлық борышқа жасалынған бірыңғай құрамдастырылған

       мөлшерлеме;

-      Алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек негізделген

       мөлшерлеме;

    Кәсіпорындар  мен ұйымдарда басқадай операциялар  бойынша тиісті дебиторлық борыштар төмендегідей шоттарда есптеледі:

    1280 «Алынуға тиісті қосылған құн салығы».

    1280 «Есептелген пайыздар».

    1250 «Жұмысшылар мен басқадай тұлғалардың  борышы».

    1280 «Өзге де дебиторлық борыштар».

    Бұл шоттарда «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер» бөлімшесінде есептелуге жатпайтын (сатылған тауарларға, көрсетілген  қызметтерге, орындалған жұмыстарға жатпайтын) есеп айырысу операциялары есептеледі.

    «Алынуға  тиісті қосылған құн салығы» шоты ұйымның сатып алынған негізгі құралдары, материалдар тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпарттарды жинақтауға арналған. Салықтың бұл түрі барылқ тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама салық болып саналады. Осыған орай бұл салықты стып алушылар тауардың құнына қосып төлейді. Жанама салықтар бюджетке тауарларды сатып алатын заңды және жеке тұлғалардың түспейді, керісінше осы тауарларды сатушылардан түседі. Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салқық сомасы да жоғары болады. Бюджетке төленетін қосылған құн салығы сатлыған тауарлар (жұмыстар мен қызметтер) үшін сатып алушылардан алынған салық пен материалдық ресурстар үшін жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы сомалары арасындағы айырмашылық ретінде анықталады.

-      Алынған тауарлар мен материалдық құндылықтар және орындалған

       жұмыстар мен қызметтер бойынша есептелінген қосылған құн сомасына:

    Дт: 1280 «Алынуға тиісті қосылған құн салығы»  шоты

    Кт: 3310 «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» шоты немесе

    Дт: 1280 «Алынуға тиісті қосылған құн салығы»  шоты

    Кт: 1280 «Басқадай несиелік борыштар мен  аударымдар» шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

    1280 «Есептелген пайыздар (проценттер)»  шотында ұйымның шартта қаралған жалға берген неізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған вексельдері үшін пайыз түрінде алатын сомасы, сондай-ақ  салынған инвестициядан алатын дивидендтерінің сомасы есептелінеді. Осыған байланысты «Есептелген пайыздар» шотына сәйкес негізгі бухгалтерлік жазулар мына түрде жазылады:

-      Жылдағы негізгі құралдар, алынған вексельдер, берілген заемдар бойынша

       пайыздар есептегенде:

    Дт: 1280«Есептелген пайыздар» - деп аталатын шот,

    Кт: 6120 «Акциялардың дивидендтері және пайыз  түріндегі кірістер» деп аталатын шот түріндегі бухгалтерлік жазу жазылса,

-      Есептелген пайыздар бойынша борыштардың жабылуына:

       Дт: 1030 «Ақшалар» шоттарының тиістілері,

        Кт: 1280 «Есептелген пайыздар» деп аталатын шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.

    1250 «Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың  борышы» деп аталатын шотта жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың дебиторлық борыштары жайлы ақпарттар жинақталады. Бұл шотта жұмысшылар мен басқа да  тұлғаларға аванс ретінде (қарызға) қызметтегі іссапарлары үшін үшін және басқадай шығындар үшін берілген сомалар, сонымен қатар жұмысшылар мен қызметкерлерден олардың кәсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталатын сомалар есептелінеді.

-      Жалпы әкімшілік-шаруашылық қажеттілігі (шығындары! Және қызметтегі

       іссапарлары үшін есеп беруге тиісті тұлғаларға берілген сомаларға:

       Дт: 1250 «Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борышы» шоты

        Кт:  4420 «Алдағы кезеңдердің кірістері» шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.

-      Есеп беру тиісті тұлғалар өздерінің борыштарын өтеген уақытта :

        материалдық активтер, негізгі құралдар, инвестициялар, материалдар және  

       тауарлар деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, «Жұмысшылар

       мен басқа да тұлғалардың борышы шот» кредиттелнеді.

-      Есеп беруге тиісті тұлғалардың аванс ретінде алған сомаларының

       пайдаланғаннан қалған қалдығы, жетіспеушілік бойынша кінәлі

       адамдардың төлеген сомалары, жұмысшының алған  қарыз сомаларының

       қайтарылуы субъектіге кіріске алынғанда:

       Дт: 1250 «Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы» шоты

       Кт: 1030  «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты» шоты түріндегі       

       бухгалтерлік жазу жазылады.

-      Есеп беруге тиісті тұлғалардың  кәсіпорынның есебінен шығарған  

       шығындарының сомасына:

       7010 «Тауарларды сату бойынша шығындар»;

       7210  «Жалпы және әкімшілік шығындары»;

    8410 «Үстеме шығындар»;

    деп таталатын шоттардың дебеті.

       Кт: 1250 «Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы»  түріндегі екі жақты жазу жазылады.

-     Жабдықтаушыларға олардан алынған ақау материалдарды қайтаруға

      байланысты дебиторлық борыштың пайда болуына:

  Дт: 1280 «Басқадай дебиторлық борыш» шоты;

       Кт: 1310 «Материалдар»  шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

-     Банктегі шоттан қателесіп есептен шығарылған сомаға:

      Дт: 1280 «Басқадай дебиторлық борыш» шоты;

      Кт: 1030  «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты» шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

-      Құны акцептелген (төленген) тауарлы-материалдық қорлармен айналымнан

       тыс активтер қоймаға келіп түсенде олардың жетіспеушіліг мен бағалардың

      сәйкессіздігі нәтижесінен болған, сондай-ақ арифметикалық қателіктерге:

       Дт: 1280 «Басқадай дебиторлық борыш» шоты;

       Кт: 1210 «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

-     Ағымдағы жал бойынша алынуға тиісті жал төлемдері мен айыппұлдарға,

      сондай-ақ өсімақыларға:

       Дт: 1280 «Басқадай дебиторлық борыш» шоты,

       Кт:   6010 «Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс» шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

-     Төтенше жағдайлардан болған залалдардың орнын толтыру бойынша

      дебиторлық борыштың пайда болуына:

       Дт:  1280«Басқадай дебиторлық борыштар» шоты,

       Кт:  6310 «Тоқталынған операциялардан болатын кірістер (зияндар)» шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

    Сонымен қатар «басқадай дебиторлық борыш» шотында төленуге тиісті жал төлемдері  жайлы ақпараттар, бюджетке және бюджеттен  тыс ұйымдарға артық төленген сомалар, жабдықтаушылар мен мердігерлерге, көлік ұйымдары мен басқа да заңды  тұлғаларға деген шағым талап сомалары, тауарлық-материалдық қорлардың жетісеушлігі, өсімақылар, тағы да басқалар есептеледі.

    Қаржылық  – шаруашылық қызметін жүргізу барысында  мекемеде сатып алушыларға жөнелтілген  тауарлық – материалдық қорлар үшін олардың негізгі дебиторлық берешектер туындайды. Оларға жатқызылады: сатып алынған тауарлық – материалдық қорлар бойынша қосымша құнға салынатын салық бойынша берешек; есептелген пайыздар дебиторлық  берешек; әкімшілік – шаруашылық пен операциялық шығындарынаберілген есептесетін сомалар бойыша  мекеменің қызметкерлері мен басқа тұлғалардың дебиторлық берешегі және т.б.