Сауда кәсіпорындардың негізгі түрлері

  Сатылган тауарлардың кайтарылуы, сатудан да, багадан да женілдік жасаудын есебі мына шоттарда жүргізіледі:

711-шот, "Сатылган тауарлардын кайтарылуы"; 712-шот, "Сату жеңілдіктері"; 713-шот, "Баға жеңілдіктері".

  Осы синтетикалык шоттар бойынша жасалатын есептін үйымдастырылуын карастырып керейік.

  Сатылган тауарлардың қайтарыяуының есебі (711-шот). Бүл шоттүтынушыға сатылған тауарлардын қайтарылып берілгендігі жөніндегі ақпараттарды жинактауға арналған.

  Бөлшек сауда кәсіпорындарында кайтарылып берілетін тауарлардың есебі осы тараудың 3-ші параграфінде келтірілген. Бірак онда көтерме саудада жасалатын кайтарулар карастырылған жок. Бүл мәселе жалпы азаматтык заңымен және алып-сату келісім-шартымен реттеледі.

  Кайтарылатын тауарлардын басты себептері болып: алып-сату бойынша жасалған келісім-шарттынтиісті деңгейдеорындалмауы; тауардыңсаны мен сапасыныңсәйкес келмеуі; шартта көрсетілген ассортименттердіңтүгел болмауы; запас бөлшектерінің түгел еместігі және т.б. жатады. Осы және баска да жағдайда сатып алушылар келісімшартты орындаудан бас тартып, тауарды иесіне кайтарады. Бұл кезде сатып- 
 
 
 
 
 

2.5.

Тауарлардың сорттарының ауысып кетуінің пайда  болуына байланысты белгіленген  тәртіпте бекітілген тауарлардың өзара  есепке алу сомасы 1330 «Тауарлар» шотының  «Көтерме сауда кәсіпорындарындағы тауарлар» қосымша шотының дебеті мен кредиті бойынша көрсетіледі. Мұндайда бұл шоттарға, сондай-ақ тиісті тауарлардың талдамалы (аналитикалық) шоттары ашылады да, жетіспейтін тауарларды жабу үшін артық тауарларды талдамалы шоттарының дебетіне, жетіспейтін тауарлардың талдамалы шоттарының кредиті бойынша жазулар жүргізіледі. Тауарлардың сорттарының ауысуының осылай реттеу нәтижесінде материалдық жауапты тұлғалардың тауарларды босату кезінде жіберген қателері түзетіледі.

      Тауарлардың сорттарының ауысуын өзара есепке алу нәтижесінде жетіспейтін тауарлар артық тауарлармен заттай түрінде жабылуы мүмкін, бірақ бағалардың көтерілуі немесе төмендеуі салдарынан болған сомалық айырмашылықтар пайда болуы мүмкін.

      Тауарлардың жетіспеушілігі артық болған тауарлармен  ақшалай көрсетілген түрінде жабылмаған жағдайда, сомалық айырмашылықтар – жетіспеушіліктер материалдық жауапты  тұлғаларға өндіріліп алынады және бухгалтерлік есепте қосымша құнға салынатын салықсыз келесі жазумен көрсетіледі:  

      1250 «Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шотының «Материалдық зиянды өтеу бойынша есеп айырысу» субшотының дебеті.

      6280 «Өзге кірістер» шотының кредиті  

      Осы сомалық айырмашылықтар бойынша  есептелген қосымша құнға салынатын  салық сомасына мынадай бухгалтерлік тізбе беріледі:  

      1250 «Қызметкерлердің қысқа мерзімді  дебиторлық берешегі» шотының  «Материалдық зиянды өтеу бойынша  есеп айырысу» субшотының  дебеті 

      3130 «Қосылған құн салығы» шотының  кредиті  

      Керісінше, егер тауарлардың сорттарының ауысуын  өзара есепке алу кезінде бағалардың артуының нәтижесінен сомалық айырмашылықтар – артықшылықты пайда болса, онда олар сатып алушыдан артық алынған ретінде оған қайтарылуы керек және бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазумен көрсетіледі:  

      1330 «Тауарлар» шотының 1331 «Көтерме сауда кәсіпорындарындағы тауарлар» қосымша шотының дебеті

      1210 «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың  қысқа мерзімді дебиторлық берешегі»  шотының «Сатып алушылар мен  тапсырысшылардың өзге қысқа  мерзімді дебиторлық берешегі»  субшотының кредиті  

      Егер  де сатып алушыны анықтау мүмкіндігі болмаса, онда сомалық айырмашылығындағы артықшылықтар негізгі емес қызметтен түсетін басқа да табыстар сияқты қабылданып алынады да, 1210 «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шотының «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» субшотының орнына 6280 «Өзге кірістер» шоты кредиттеледі.

      Тауарларды  түгендеу нәтижесінде анықталған олардың  сақталу және сату кезінде табиғи кемуі шегіндегі тауарлардың  жетіспеушілігі материалдық жауапты тұлғалардан қосымша құнға салынатын салықсыз сатып алу құны бойынша есептен шығарылады.

      Мұндай  салыстыру тізімдемесі және тауарлардың  табиғи кемуін есептеулер негізінде  сауда мекемесінің түріне қарай  бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазу жасалады.  

      7110 «Өнімдерді сату және қызметтер  көрсету бойынша шығыстар» шотының  тиісті қосымша шоттарының дебеті:

      7111 «Көтерме сауда кәсіпорындарының  шығындары»

      7112 «Бөлшек сауда кәсіпорындарының  шығындары» 

      1330 «Тауарлар» шотының тиісті қосымша шоттарының  кредиті:

      1331 «Көтерме сауда кәсіпорындарындағы  тауарлар» 

      1332 «Бөлшек сауда кәсіпорындарындағы  тауарлар»  

      Тауарлардың табиғи кемуін есептен шығаруға есептелген резервті есепке алу үшін 1360 «Қорларды  есептен шығару бойынша резерв» шоты қоланылады да, тек оған «Туаралардың табиғи кемуін өтейтін қор» атты субшот ашу керек: Оның кредиті бойынша резервтің құрылуы мен қалдығы, ал дебеті бойынша оны пайдалануы көрсетіледі.

      Тауарлардың табиғи кему салдарынан болған тауарлық ысыраптарды есептен шығару резервті есептеу кезінде ай сайын арнайы есептеулер негізінде сауда кәсіпорындарының түріне байланысты бухгалтерлік тізбе беріледі:  

      7110 «Өнімдерді сату және қызметтер  көрсету бойынша шығыстар» шотының  тиісті қосымша шоттарының дебеті:

      7111 «Көтерме сауда кәсіпорындарының  шығындары» 

      7112 «Бөлшек сауда кәсіпорындарының  шығындары» 

      1360 «Қорларды есептен шығару бойынша  резерв» шотының «Тауардың табиғи  кемуін өтейтін қор» субшотының  кредиті  

      Айқындалған тауарлардың берілген табиғи кему мөлшері шегіндегі жетіспеушіліктері қосымша құнға салынатын салықсыз сатып алу құны бойынша түгендеу нәтижелерін бекіткеннен кейін құрылған резерв есебінен сауда кәсіпорындарының түрлеріне байланысты мынадай келесі бухгалтерлік жазулармен есептен шығарылады:  

      1360 «Қорларды есептен шығару бойынша  резерв» шотының «Тауарлардың  табиғи кемуін өтейтін қор»  субшотының дебеті 

      1330 «Тауарлар» шотының тиісті қосымша  шоттарының кредиті: 

      1331 «Көтерме сауда кәсіпорындарындағы  тауарлар»

      1332 «Бөлшек сауда кәсіпорындарындағы тауарлар» 

     Жыл соңында «Тауарлардың табиғи кемуін өтейтін қор» субшотында қалдық (сальдо) болмауы керек. 

     2.6. 
 
 

1..Ержанов М.С., Ержанова С. Учетная политика, Алматы, 1997.

2.Качалин В.В.  Финансовый учет и отчетность  в соответствии со стандартами СААР. М.2000

3 Нидлз Б., Андерсон X., Колдуэлл Д. «Принципы бухгалтерского учета» под ред. Я.В. Соколова. - М.: Финансы и статистика, 1994.

4.Әбдіманапов   Ә.Ә.  Бухгалтерлік  есеп  теориясы  және принциптері. -Алматы: АЙАН, 2001 ж.

13.Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу құралы. - Алматы, ЭкономикС, 2003 ж.

5..Дүйсенбаев  К.Ш.,  Төлегенов  Э.Т.,  Жұмағалиев  Ж.Г.  Кәсіпорынның қаржылық жағдайын  талдау \ Оқу құралы. - Алматы: Экономика, 2001 ж.

6. Баймұханова  С.Б., Балапанова Ә.Ж. Бухгалтерлік  есеп: Оқу құралы. -Алматы, Қазақ университеті, 2001 ж. 13.ҚР Ұлттық комиссиясының  13 қаңтар 1996 ж № 3 қаулысымен бекітілген

7.Тасмаганбетов  Т.А.,Омаров А.Ш., Әлібекова   Б.А.,Рабатов  О., Байболтаева Н.Э., Радостовец В.К.  Қаржы есебі. - Алматы: Дәуір,1998ж.

8. Тулешова Г.К. «Финансовый учет в соответствии с международными стандартами» (часть 1, 2) Алматы, 2003 г.

9 Сейдахметова  Ф.С. «Современный бухгалтерский  учет». Алматы «Экономика», 2000.

 Нургазиева  А.А. Бухгалтерский учет операций в иностранной валюте: Учебное пособие. Алматы, Экономика, 2000г.

10. Толпаков Ж.С.  Бухгалтерский учет  . Караганда  , 2004.

11. Толпаков Ж.С.  Бухгалтерский учет основных  средств. -Караганда,1997.

12. Энтони Р., Рис Д.Ж. Учет: ситуации и примеры. М.,1996

13. Энтони Р.  Основы бухгалтерского учета  – пер. с англ. М.: Финансы и  статистика, 1994, 496с.

14. Назарова  В.Л. «Бухгалтерский учет хозяйствующих  субъектов». Учебник. Алматы, 2003.

15. Энтони  Р., Рис Д.Ж. Учет: ситуации и  примеры. М., 1996.

16. Kieso D.E. Weygandt I.I.Inter-mediate Accounting 7-th ed.1992.

17. Ряжнова  О.В. Международнеые стандарты  бухгалтерского

учета и финансовой отчетности. М.: ЭКЗАМЕН, 2002.

18. Бухгалтерское  дело: Учеб. пособиедля вузов /Под  ред. проф. Л.Т. Гиляровской. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. - 382 с.