Сауда кәсіпорындардың негізгі түрлері

     Ағымдағы  жылғы тауарайналымының нақты көлем  индекстері базистік жылға - I_фот

     Iф.о.т. =Т1/Т0/1Ц*100

     Тауарайналымға  шығын деңгейі (U), келесі форлула  бойынша есептеледі:

     U_0.1 = Z_0.1 / T_0.1,

     мұнда  

     Z_0.1 -Шығындар;

     Т_0.1 - бөлшек сауда тауарайналымы;

     0.1 - базистік және ағымдағы кезеңдердегі деректер. 

     3. Шығын деңгейінің нақты көлем индексі -I_ф.о.з.,

     I_ф.о.з., = U₁ /U₀ /I_ц.з *100%

     мұнда

     I_Ц.З    - шығындардың баға индексі. 

     4. Жасырылған тауарайналым үлесі – d_c

     d_c = I_ф.о.з.+ I_ф.о.т. 

6. Жасырылған  тауарайналым көлемі (tc) келесі формула  бойынша анықталады:

tc = T₁*d_c/100% 

     Жасыру  көлемімен қоса кәсіпорынның тауарайналымы  келесі үлгіде есептелінеді:

     Тc  = Т₁ + t_o 

     Базар тауарайналымымен бөлшек сауда тауарайналымы  жалпы көлемі анықталады:

     т=т_с+т_р, 

     мұнда

     Т_р – азық түлік, азық-түлік емес, мамандандырылған және әмбебап базрлардың тауарайналымы.

     Тауарларды, өнімдерді өткізуден түскен табыстар деректерімен (статистикалық байқау тиісті нысандарынан) бөлшек сауда  тауарайналымының көлемін салыстыру  арқылы қосарлы бақылау жүргізуге  болады.

     Алдыңғы кезеңдегі деректер бойынша белгіленген жасырудың шамалық үлесінің ағымдағы кезең бойында сақталады.

     Кесте б). Бөлшек сауда тауарайналымын үй шаруашылығы статистикасы деректерімен салыстыру кезінде халықтың тауарларды сатып алуға жұмсаған шығыстары сауда кәсіпорынына ғана емес, сонымен бірге  салық органдарында тіркелмеген жеке тұлғалардың сатып алуына да таралатынын ескеру қажет. Сондықтан өткізудің барлық арналары бойынша бөлшек сауда тауар айналымы салғастырылады, яғни базарлардағы және жеке кәсіпкерлер саудасын есепке алумен (бұрын есептелген тауарайналымға сауда базарларындағы және жеке кәсіпкерлерді іріктеме байқау деректері қосылады). 
 
 
 
 
 

2.3. Тауарларды сатумен байланысты кепілдік міндеттемелердін есебі

  Бөлшек сауда кәсіпорындарында тауарды сату бойынша сауда ережесіне сэйкес кепілдік міндеттемелер пайда болуы мүмкін.

  Кепілділікті берілген мерзімінің ішінде немесе жарамдылықмерзімінде, ал олар жок болған жағдайда тауардын сапасына карап келісім-шарт негізінде белгілеуіне болады. Сондыктан келісім-шартта айтылған немесе алдын ала белгіленген жағдайда түтынушы талап ете алады:

• сатып алу бағасын азайтуды;
• тауардың кемістігін тегін орнына келтіруді (гарантиялы жендеуді);
• кемістігін орнына келтіруге жасаған шығысын етеуді;
• тиісті сапасы бар тауарға айырбастауды;
• зиянды өтегеннен кейін келісім-шартты бүзуға қүкығы бар. Кепілдік мерзімі нормативтік кұжаттарында белгіленеді және ол

сатылган күнінен бастап есептеліне бастайды. Егер де бұндай нормативтік күжаттары болмаса, онда ол келісім-шарттың негізінде анықталады. Егер де түтынушы тауарды пайдаланудан бас тартса, бірақ жөнделгеннен кейін алатын болып ниет білдірсе, онда тауардың кемістігіне кепілдік мерзім беруші кәсіпорынның есебінен тауарды жендеу жүмыстары жасалынады. Кепілдік мерзім негізгі бүйыммен катар олардың қүрастырушы бұйымдарына да катысты болады.

  Сатып алынган тауардың кемістігі табылған жағдайда 14 күннің ішінде сол тауарды сатушы кәсіпорынға хабарлауы тиіс, сатып алынған күнін есептемегенде, ал егер де оның ашык дефектісі бар болған кезде және оны эксперт (сараптаушы) куаттаған жағдайда, оның хабарлау мерзімі алты айға дейін күшін жоймайды.

  Енді біз кепілдік міндеттемесінің орындалу жағдайының әртүрлі керінісін бухгалтерлік есепте көрсетеміз.

  Гарантиялы жөндеу (жөндеуге кепілдеме беру немесе тауар кемістігін тегін қалпына келтіру). Гарантиялы жөндеу бойынша шығыс сатып алушы мен сатушының арасында және сатушы сауда үйымымен және өндіруші негізінен акшасыз есеп айырысу жүйесімен жүмыс істейді, сондыктан босатылған тауарды куаттайтын күжаты болып накладнойы саналады, бакылау-кассалык машина чектері емес. Көтерме сауданың екі түрі бар: коймадан (коймалык айналым) және транзиттік (транзиттік айналым).

  Сауда үйымының коймасынан тауар сатылган жағдайда өзі жабдыктаушымен есептеседі, тауарды кабылдап алады, тауарды өз коймасынан сатып алушыға жөнелтеді және одан озі төлемін өндіріп алады.

  Транзиттік жолымен тауарды саткан кезде тауар сауда кәсіпорыннын коймасына түспейді, ол тікелей соңғы сатып алушыға бағытталады. Транзиттік жолымен есеп айырысуға көтерме кәсіпорны катысуы да, катыспауы да мүмкін.

  Бірінші жагдайда, котерме сауда кәсіпорны озі жабдықтаушылармен тауар үшін езі есептесіп және сатып алушылардан төлемін өзі ондіріп алады. Ал екінші, яғни, көтерме кәсіпорны катыспаған жағдайда, кетерме кәсіпорны тауарды ен соңғы сатып алушыға жеткізіп беруді ғана үйымдастырады, ал олардың есеп айырысуы жабдықтаушылардың және тікелей тауарды алушылардың арасында жүреді.

  Кетерме сауда кәсіпорнынан, әдетте, тауарды сатып алушыға женелту жазба келісім-шартының негізінде жүзеге асырылады, онда жеткізіп берудін барлык жағдайлары айтылады (саны, сапасы, тауар бағасы, тасымалдау жағдайы т.б.), сондай-ак сатушыдан сатып алушыға ететін меншік қүқығынын кезеңі де. Қазакстан Республикасының Азаматтык кодексінің 238 бабына сәйкес мүліктің берілген кезеңінен бастап келісім-шарт бойынша мүлікті алушыға меншік күкығы өтеді, егер де заң актілерінде немесе келісім-шартта баскаша жағдайлар карастырылмаса. Алушыға мүлікті беру кезінде танылады, ал алушыға женелту үшін транспорттық үйымдарына берумен тең немесе мүлікті алушыға жіберу үшін почтаға өткізумен тең, егер де заңда немесе келісім-шартта баскаша жағдайлар карастырылмаса (Қазақстан Республикасының Азаматтык кодексінің 239 бабы).

  Бартерлік мәміле тәртібінде сатылган өнімнің есебі. Ақшасыз тауардан тауарга меншік күкығымен бірге берілетін (ауысатын) тауар айырбастау операциясын бартерлік мәміле деп түсінеміз. Бартерлік мәміледен түсетін табыс №5 БЕС үсынылган әдістемесіне сэйкес танылады. Бартерлік операциясынын кезінде жасалған мәміле бойынша табысы алынган тауар сатылган күны бойынша бағаланады және танылады (бартерлік тәртіпте алынған тауардың сомасы 200000 тенге түрған, енді осы айырбасталынып алынган тауардын күны 250000 теңгеге бағаланган және оны сол бағаға сату мүмкіндігі тусын делік, онда 250000 тенге табыс ретінде танылады). Дегенмен де, бартерлік операциялардан түсетін табысты аныктау оңайга түспейді және оларды барынша дәл есептеу мүмкін емес, онда бартерлік тәртіпте алынган тауардын сомасы, яғни 200000 тенге табыс ретіңце танылады. Енді біз бартерлік мәміле бойынша жасалатын шоттар корреспонденциясын карастырып керейік. 

2.4

  Сатудан жасалатын жеңілдіктердін есебі (712 шоты). Қалыптаскан практикалык есеп айырысуда сатудан жасалатын женілдіктердің катарына мынатүрлері жатады:

  Сату көлемінен жеңілдік - айға, токсанга және баска да мезгіл кезеніне сату көлемінін нәтижесі бойынша сатып алушыға берілетін жеңілдік;

  Колма-қол төлемі үшін жеңілдік - шотты колма-кол акшамен төлеуші сатып алушыларға береді;

  "Сконто" жеңілдігі (бага жеңілдігі) - жабдыктаушынын шотында (инвойсында) көрсетілген мерзімде немесе контракт мерзімімен салыстырғанда одан ертерек төлеген сатып алушыларга беріледі, ол мәміле күнынын 3-5% күрауы мүмкін;

  Делдалдық (диллерлік) жеңілдік - тауардын сатылуын үйымдастырушы делдалдарга, агенттерге берілетін женілдік;

  Жабық жеңілдік - түйыкталған (онашаланған) кәсіпорындарға (экономикалык бірліктерге) тауарды сатканы үшін сатылған өнімнің көлемінен берілетін женілдік;

  Функщюналдық жеңілдік - тауар козғалысын арттырғаны үшін, тауарды тасымалдағаны үшін, сактау, коргау, есебін жүргізу т.б. кызметтері үшін сол тауарды өндірушілерге (жабдыктаушыларға) берілетін женілдік.

  Сатып алушыларға берілетін женілдіктердін барлык түрі келісім-шартта көрсетілуі тиіс және ол баска да күжаттарда көрініс табуы мүмкін (мысалы, есеп айырысу-төлем күжаттарында, протоколда, келісімдерде).

  Багадан жасалатын жеңілдіктердің есебі (713-шот). Жеңілдіктер дегеніміз - тауар бағасынын жалпы, не үйғарымды бағаға карағанда төмендетілуі. Жеңілдіктер көтере әдісімен сатып алғандарға мерзімінен бүрын төлем жасағандарға, түракты сатып алушыларға және баска жағдайларда беріледі. Женілдік процент түрінде немесе белгілі бір сомада көрініс табуы мүмкін. 

  Сатып алынатын тауардардың санына байланысты бага жеңілдігі (бонустык шегеру) тауарды бір жылдык келемінен көбірек сатып алушыларға беріледі.

  Уақытпен байланысты жасалатын жеңілдіктер — негізінен маусымдык сипатта көпшілік сүранысы бар өнім сауда саласында колданылатын баға жеңілдіктері. Тауарларды (қызметтерді) маусымнан баска уакытта сатып алушыларға жасалынады.

  Сандық жеңілдік — тапсырыстың көлеміне және саласына (сериялығына) байланысты берілетін баға женілдігі.

  Арнайы жеңілдік - белгілі бір жабдыктаушымен көптен бері (тұракты) байланысы бар және баска ерекшелік катынастары үшін сатып алушыларға берілетін баға жеңілдігі^

  Егер тауарлардын сапасы томен'болса (нормативтік-техникалык күжаттама шегінде) немесе прейскуранттарда (прайстарда) белгіленген талаптарға бағасы сай келмесе, жоғарыдағылардан баска біршама женілдіктер жасалуы мүмкін. Осы аталған себептер бойынша жеңілдіктердің келесі түрлеріне жол беріледі:

• табиғи факторлардың немесе өндірістегі объективтік жағдайлардын ыкпалымен жасалған сапа керсеткіштерінің нормативтен ауыткығаны үшін;
• жыл мезгілдері бойынша әртүрлі мелшерде түтынатындыктан (суға, жылуға, газға, энергияға) жасалатын маусымдық шегерімдері (женілдіктері);

- сапасы бірінші категориялы енімге жасалатын жеңілдіктер;

  - белгіленген мерзімде аттестацияланбаған немесе ондірістен алынуға жататын өнімге жасалатын женілдіктер.

  Баға жеңілдіктерінің барлык түрлері сатып алушы кәсіпорыннын табысы болып табылады және оларға занды түлғалардан алынатын табыс салығы салынады.

  712, 713-шоттары активтік, әрі күрделі болып табылады. Бүл шоттар бойынша сатып алушыларға жасалған женілдіктердің түрлеріне карай талдау есебі жүргізіледі. Талдау есебі үшін тізімдеме жүргізіледі, ол жыл басынан жасалған женілдіктердің түрлеріне дебеттік айналымдары бойынша жинакталады. 712, 713 шоттары жыл аяғында жабылады.

  Жасалынған баға жеңілдіктері сатып алушылардың жазған шот-фактураларында корініс табуы керек және оның негізінде накты экономикалык есептесудің есебі жасалынады.

  Егер де жеңілдік тауарды сату кезінде берілмесе, онда косымша шот-фактуранын негізінде берілетін женілдікті де, салык салынатын айналымнан ҚҚС молшерін де есептеугеболады. 712 және 713 шоттары бойынша жасалатын корреспонденцияны бізтөменде келтіреміз.

  Егер жеке кәсіпкерлікболып табылатын жеке тұлғаның табысы табыс көзінен салык салуға жатпайтын болса, онда оған тиесілі сомасы толык көлемде (570000 тенге) теленеді. Сонымен, комиссияда кабылданған тауарды сатканнан түскен табысын комиссионер 571 "Жиынтыктабыс (зиян)" шотындаанықтайды.ол 60172 теңгені кұраған (655172 - 25000 - 570000). Мүлікті сатудан кайтарып алу магазин директорынын (меңгерушісінің) жазбаша нұскауынын негізінде жасалады. Кайтарып алынған жағдайда акті жасалады. Актіге директор, бухгалтер және тауартану маманы кол кояды және осы актіде кайтарып алу себебі де көрсетіледі (жөндеу, химиялыктазалау т.б.). Мүліктін иесінен комитентоны сактағаны үшін төлем жасауды талап ете алады, бірак бүл түбіршектін немесе комиссиондык келісімнің кері жағында көрсетілсе ғана жүзеге асуы мүмкін. Кайтарылған мүліктін санын бағасы материалды жауапты түлғанынреестріне енгізіледі, содан соң о*л тексеру үшін бухгалтерияға беріледі.

  Комиссиондык магазиндер баска да үйымдар сиякты тауар козғалысының есеп беруін жасайды. Есеп берумен коса: түбіршектер, комиссиондык келісімдер, тауар чектері, кайтарылған мүліктердінтізімдемесі (ведомосы),тауардыңсомасы, атауы, түрлері, актілер және т.б. бірге тапсырылады.