Сауда кәсіпорындардың негізгі түрлері

      Тамақ өнімдері мен сусындарды ұсыну бойынша  қызметтер (қоғамдық тамақтандыру) –  тұтыну үшін дайын тағамдарды, сусындарды мейрамханаларда, барларда, кафелерде, таверналарда, асханаларда және тағы басқаларда сату, өзі шығарған өнімдерді, сондай-ақ тез арада пайдалануға жарамды басқа азық-түлік тауарларын өндірумен, өңдеумен, өткізумен және тұтынуды ұйымдастырумен байланысты кәсіпкерлік қызмет.

      Техникалық  қызмет көрсету және автомобильдер мен мотоциклдерді жөндеу бойынша қызметтерге көлік құралдарына техникалық қызмет көрсету және жөндеу: механикалық, электротехникалық жөндеу жұмыстары, отынды электронды бүрку жүйелерін жөндеу, жүйелі тексеру және ағымдағы жөндеу, шанақты, көлік құралдарына арналған қосалқы бөлшектерді жөндеу, жуу, жылтырату және т.б., тоңазыту және бояу, алдыңғы шынылар мен терезелерді жөндеу, отырғыштарды жөндеу; шиналар мен камераларды жөндеу, орнату немесе ауыстыру, тотығуға қарсы өңдеу; қосалқы бөлшектер мен өндірістік үдерістің бөлігі болып табылмайтын құрал-жабдықтарды орнату кіреді.

      Тауар қорлары – сауда кәсіпорындарында, қоймаларда, белгілі күнге жолда  болатын ақшалай немес заттай тұлғалаудағы тауарлар мөлшері.

      Тауарлар  құрылымы – абсолюттік немесе салыстырмалы шамада тұлғаланған, оларды сатудың жалпы көлемінде жекелеген тауарлар мен тауарлық топтардың бөлінуі.

      Бөлшек  сауда тауар айналымының нақты  көлемінің индексі - ағымдағы кезеңде  базистегімен салыстырғанда тауар  массасын сату көлемінің (тауар айналымының сандық факторының) өзгерісін сипаттайтын салыстырмалы көрсеткіш.

      Статистикалық есеп беру нысанының негізгі көрсеткіштері:

-сауда, қойма желісі, қызмет көрсету бойынша желілердің болуы;

-тауарларды (қызметтерді) жүзеге асыру көлемі, заттай және құндық көріністе;

-тауарлар қалдығы;

      Тауар айналымы көлемдерін, кәсіпорындар қызметін – заңды тұлғаларды анықтау жылдық, тоқсандық және айлық кезеңділіктегі мемлекеттік статистикалық есептілік  нысандарының негізінде жүргізіледі. Салаға ЭҚЖЖ экономикалық қызмет түрлерінің жалпы жіктеуішіне сәйкес, экономикалық қызметтің негізгі түрлері бар кәсіпорындар зерттеледі:

      45 – автомобильдер мен мотоциклдерді  көтерме және бөлшек саудада  сату, оларға техникалық қызмет  көрсету және жөндеу;

      46 - автомобильдер мен мотоциклдерді қоспағандағы, көтерме сауда;

      47 – автомобильдер мен мотоциклдердің саудасынан басқа, бөлшек сауда;

      56 – тамақ өнімдері мен сусындарды ұсыну бойынша қызмет көрсетулер.

      Жылдық  нысанды қызметкерлердің санына қарамастан кәсіпорындар тапсырады. Тоқсандық кезеңділіктегі нысанда – 46.2-46.7, 47.1-47.8 ЭҚЖЖ, 105, 110, 120 кодтары бар КМЖ кәсіпорындар бойынша - іріктеме, 130-311 КМЖ және 45-47 ЭҚЖЖ бар кәсіпорындар бойынша – жалпы зерттеу.

      Айлық нысан қызметкерлерінің саны 20 адамнан  асатын кәсіпорындармен толтырылады. Қызметкерлер саны 20-ға дейінгі шағын кәсіпорындар бойынша саланың айналым көлемін анықтау үшін олардың қызметтеріне бағалау жүргізіледі.

      Нарықта сауда қызметін жүзеге асыратын жеке тұлғалардың және жеке кәсіпкерлердің бөлшек сауда тауар айналымын анықтау тоқсан сайынғы іріктеме зерттеу негізінде «Сауда қызметін жүзеге асыратын жеке тұлғалардың және жеке кәсіпкерлердің бөлшек сауда тауар айналымы көлемін анықтау жөніндегі әдістемелік нұсқаулықтарға» сәйкес жүргізіледі.

      Тауар айналымы, қызмет көрсету көлемін  қалыптастыру экономикалық қызметтің  негізгі түрлері «Көтерме және бөлшек сауда; автомобильдерді және мотоциклдерді  жөндеу; тамақ өнімдері мен сусындарды ұсыну бойынша қызмет көрсету» болатын  кәсіпорындардың, олардың филиалдарының және бұл қызмет түрлері қайталама болып табылатын кәсіпорындар көлемінен құралады. Бұдан басқа, бөлшек сауда тауар айналымына сауда қызметін жүзеге асыратын жеке тұлғалармен және жеке кәсіпкерлермен азық-түліктік, азық-түлік емес, мамандандырылған, әмбебап нарықтарда халыққа тауарларды сату көлемі кіреді.

      1998 жылдан бастап сауда және қызмет  көрсету саласы бойынша статистикалық  ақпаратты қалыптастыру Экономикалық  қызметтің барлық түрлерінің  жалпы жіктеуішіне (ЭҚЖЖ) сәйкес, халықаралық стандарттарға сәйкес жүзеге асырылады. 
 
 

1.3.

18-«Табыс» Халықаралық  бухгалтерлік есеп стандартының (18-ХБЕС) 1-37-параграфтар мен А Қосымшасында  мазмұндалған. Барлық параграфтардың  бірдей күші болады, бірақ нағыз  стандартты ХБЕСБ қабылдаған  кезде ХБЕСК стандартының форматын сақтайды. 18-ХБЕС мақсатының, «Қаржы есептілігінің халықаралық стандарттарына алғысөз», сондай-ақ «Қаржы есептілігін әзірлеу мен ұсыну тұжырымдамалары» мағынасы мәтінінде оқылғаны жөн. Олар егжей-тегжейлі басшылыққа алатын әдебиет болмаған жағдайда есеп саясатын таңдау мен қолдану үшін негізді қамтамасыз етеді.

    Қаржы  есептілігін әзірлеу мен ұсыну  тұжырымдамаларында» табыс активтердің  құйылуы мен өсуі нысанында  есеп кезеңі ішінде экономикалық  пайданың артуы ретінде анықталады, мұның өзі меншікті капитал меншік иелерінің жарналарымен байланысты емес меншікті капиталдың көбеюінен көрінеді. Пайдаға табыс, сондай-ақ басқа да пайдалар жатады. Табыс - бұл әр түрлі, оның ішінде сатулар, сыйақылар, пайыздар, дивидендтер және роялти деп аталатын кәсіпорын қызметінің әдеттегі түрлерінен түскен қаражаттары. Осы стандарттың мақсаты операциялар мен оқиғалардың белгілі бір түрлерінен туындайтын табыс есебінің тәртібін анықтау болып табылады.

    Табыс  есебі кезіндегі басты мәселе - оны тану кезін анықтау. Табыс кәсіпорынның сенімді түрде өлшенетін болашақ экономикалық пайда алуының ықтималдығы болған кезде танылады. Осы стандарт өлшемдердің деректері қанағаттандырылған және, тиісінше, табыс танылған кездегі жағдайларды анықтайды. Ол сондай-ақ осы өлшемдерді қолдану жөніндегі практикалық басшылық береді.

Қолданылу саласы  

1.       Осы стандарт мына операциялар  мен оқиғалардан туындайтын табыс  есебі: 

(а)     ауарларды сату;

(b)     ызмет көрсетулер; және 

(c)     кәсіпорынның пайыздар, роялти мен дивидендтер келтіретін активтерін басқа тараптардың пайдалануы кезінде қолданылуға тиіс.

2. Осы стандарт 1982 ж. бекітілген 18-«Табысты тану»  ХБЕС-ын алмастырады. 

3. Тауарларға  кәсіпорынның сату үшін өндірілген, қайтадан сату үшін сатып алынған өнім, атап айтқанда, бөлшек сауда саудагері сатып алған тауарлар, немесе жер және қайтадан сатуға арналған басқа да мүлік жатады.

4.  Қызмет  көрсетулер әдетте кәсіпорынның  уақыттың белгілі бір кезеңі  ішінде шартта ескертілген міндеттерді  орындауын білдіреді. Қызметтер уақыттың бір немесе одан да артық кезең ішінде көрсетілуі мүмкін. Қызмет көрсетулеріне жасалған кейбір шарттар құрылысқа арналған шарттармен, мысалы, жобалар мен сәулетшілерге қызмет көрсетулеріне арналған шарттармен тікелей байланысты болады. Осы шарттардан туындайтын табыс осы стандартта қарастырылмайды, қайта 11-«Құрылыс салуға жасалған шарттар» ХБЕС-на сәйкес көрініс табады.

5. Кәсіпорын  активтерін басқа тараптардың  пайдалануы мына нысандағы табыстың  туындауына әкеп соқтырады: 

(а)     пайыздардың - кәсіпорынға берілуге тиісті ақша қаражаттарын немесе олардың баламаларын, немесе сомаларын пайдаланғаны үшін ақы;

(b)     роялтидің - кәсіпорынның ұзақ  мерзімді активтерін, мысалы, паттенттерді, сауда маркаларын, авторлық құқықтарды  және компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз етуді пайдаланғаны үшін ақы; және

(с)     дивидендтердің - пайданы меншікті  капиталына салынған инвестицияларды  иеленушілер арасында белгілі  бір топтағы капиталға тепе-тең  қатысуына қарай бөлу.

6.  Осы стандарттың  мыналардан туындаған табысқа қатысы болмайды:

(а)     жал шарттарына (қараңыз: 17-«Жалдау»  ХБЕС);

(b)     үлесті қатысуы бойынша есеп  әдісіне сәйкес ескерілетін инвестициядан  алынатын дивидендтерге (28-«Қауымдастырылған  кәсіпорындарға салынған инвестицияларды  есепке алу» ХБЕС-н қараңыз);

(c)     сақтандыру компанияларының сақтандыру  шарттарына;

(d)     қаржы активтерінің әділ құнына  өзгерістерге және қаржы міндеттемелеріне  немесе олардың шығаруларына; (қараңыз: 39-«Қаржы құралдары: тану және  өлшеу» ХБЕС)

(е)     басқа да айналым активтерінің  құнына өзгертулерге;

(f)      ауыл шаруашылығы мақсатындағы  биологиялық активтердің әділ  құнын бастапқы тануға және  олардың өзгерістеріне (қараңыз: 41-«Ауыл шаруашылығы» ХБЕС);

(g)     ауыл шаруашылығы өнімдерін бастапқы тануға (қараңыз: 41-«Ауыл шаруашылығы» ХБЕС). 
 

2.1.

     Сауда саласында тауарларды өткізу шығындары  осы қызметпен байланысты барлық шығыстардың негізгі бөлігін  құрайды. Егер шығынның жоғарылауы байқалса, онда тауарайналым көлемі де жоғарылауы тиіс деп болжауға болады.

     Шығынның  және тауарайналымның нақты көлем индекстерін салғастыруға келтіру үшін шығын көлемін (баға деңгейінің ықпалын есепке алмай) индекстеу жүргізіледі.

     Сауда кәсіпорындарының шығыстар бойынша  шығындар бағасының индексін есептеу  кестесі Шоттардың үлгі жоспарына  сәйкес негізгі элементтерге бөлінеді:

1. Материалдық шығын - барлығы

     соның ішінде:

1. Отын;
2. Энергия;
3. Сатып алынған бұйымдар және жартылай фабрикаттар;
4. Табиғи шикізатты қолданғаны үшін төлемдер (суға және тағы басқа төлемдер);
5. Жұмысқа және өндірістік сипаттағы қызмет көрсетуге төлемдер;
6. Өзге де шығындар.
2. Еңбек ақы төлеу шығыстары
3. Негізгі қорлардың тозуы
4. Өзге де шығындар
5. Шығындар (шығыстар) – барлығы

Шығындар  бағасының индексін есептеу келесі тізбекпен есептеледі.

     1. Негізгі шығындар үлесі (материалдық  (1), еңбекке ақы төлеу шығыстары  (2), негізгі қорлардың тозуы (3) және өзге де шығыстар (4)) жалпы  шығындарға қатынасымен анықталады: 

     d_1.i = ,          (1) 

     мұнда

     d_i     - негізгі шығындар үлесі;

     Z     - шығындар, барлығы;

     Z₁   - негізгі шығындар;

     i       - шығындар элементі (түрлері), i=1,...n.

     2. Осыдан соң шығындар элементінің  үлесі негізгі (материалдық) шығындарда есептеледі: 

     d2.i =           (2) 

     мұнда 

     d₂ - шығындар элементінің үлесі;

     Z₂ – материалдық шығындар элементі; 

     3. 1,2 тармақтарда есептелген деректер  негізінде шығындардың әрбір  элементі бойынша баға индексін есепке алумен салмақталған үлесі есептелінеді:

     dвзвеш.i = d1.2i*I/100%,        (3) 

     мұнда

     I – баға индексі (баға статистикасы деректері бойынша).

     Мұның өзінде, сатып алынған бұйымдар мен  жартылай фабрикаттар бойынша баға индексі бөлшек сауда тауарайналымындағы импорт пен отандық өндірістің тұтыну тауарларының үлесі бойынша жеке есептелетінін ескерген жөн. Үлесті тиісті баға индексіне көбейтумен салмақталған үлес есептеледі. Алынған үлестер қосындыланады, осылайша, сатып алынған бұйымдар мен жартылай фабрикаттар бойынша жиынтық индекс алынады. Яғни, есептеу келтірілген формулаларда көрсетілгендей ұқсас әдістермен жүргізіледі.

     4. Бұдан әрі материалдық шығындар  бойынша баға индексі анықталады: 

     I_ц.м =           (4) 

     5. Шығындардың жиынтық баға индексін есептеу төмендегі формула бойынша жүзеге асырылады:

     I_ц.з = I_ц.м + dвзвеш.i         (5) 

     Бөлшек  сауда тауарайналымындағы жасыру шамасын  табу үшін келесі көрсеткіштерді қолдану  қажет: