Негізгі құралдардың есебі мен аудиті

Жүргізілген аудиттің нәтижелері бойынша аудиторлық есеп жасалады, ол аудит стандартына сәйкес келуге тиіс. Аудиторлық есепте аудитор лицензиясының  нөмірі мен берілген күн көрсетіледі.

Әлеуметтік, саяси және экономикалық шарттардың әр түрлілігі бухгалтелік  есептегі айырмашылықтарды тудырады. Бухгалтерлік есептің даму ерекшеліктеріне  байланысты мынадай модельдерге  бөлінеді: Британ — Американдық  модель; Континенталдық модель; Оңтүстік Амеикандық модель; Интенационалдық  модель; Исламдық модель.

Біздің елімізде 1996 жылдың қарашасында осы модельдердің «Британ - Американдық» модельді қолдану қабылданды. Британ - Американдық модель Ұлыбританияда, Голландияда және АҚШ — та негізін қалады. Бұл модельдің басты мақсаты инвесторларға және кредиторларға ақпарттар дайындау. Басқаша айтқанда қаржы есебінің ақпараты инвесторлар мен кредиторлар қажеттілігін қамтамасыз ету болса басқару шешімін қабылдауда оның ең маңызды критериі болып - ақпараттың сапалылығы табылады. Осы модельді қолданып отырған үш мемлекетте де құнды қағаз нарығы өте жақсы дамыған. Бұл елдерде қосымша қаржы көзі бар компаниялар саны өте көп. Сондықтан Қазақстан Республикасында англо — американдық модель өз өрісін кеңейтуде.

Бухгалтерлік е.сеп стандарттары: есеп жүргізу саясатын қалыптастыру бөлігінде - меншік нысандарына қарамастан субъектілерге қолданылады.

Есеп жүргізу саясатын ашып көрсету бөлігінде - өздерінің  қаржы есептемесін заңдарға, құрылтай құжаттаына сәйкес бомаса өз бастамашылығы  бойынша жариялайтын субъектілерге  қолданылады. Стандарттың ішіндегі №7 стандартқа дейінгі, олар жөніндегі  есептер ұлттық валютамен Қазақстан  теңгесімен бағаланады және жүргізіледі. Жылдық қаржылық есеп беру үшін есепті кезең 1 қаңтардан бастап 31 желтоқсанға  дейін күнтізбелік жыл болып  саналады. Жаңадан құрылған субъект үшін бірінші есепті жыл оның мемлекеттік тіркеуден өткен сәтінен басталып сол жылдың 31 желтоқсаны мен аяқталады. Есепті өткізу мерзімі болып 30 наурыз болып табылады.

«Облжылукоммунқуат» МКК  — да есеп жүргізу саясатын кәсіпорынның басшысы бекітеді. [16.107 б]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Схема 1.1. «ОЖКҚ» МКК - ның басқару құрылымы.

Схема 1.2. «ОЖКҚ» МКК - ның бухгалтериясының құрылымы. 

2. Негізгі құралдардың есебі

2.1 Меншікті негізгі  құралдарды жалпы ұғымы, оларды  топтастыру

және бағалау

 

Негізгі құралдар дегеніміз  ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық - заттық құндылықтар. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс  циклы барысында пайдаланылады. Пайдаланылады, олар бірте — бірте  тозады және өзінің қасиеті мен түрін  сақтай отырып өз құнын бірте - бірте  жаңадан өндірілген өнім аударылады. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды жүйелеп түгендейді.

Пайдалану мақсатына қарай  өндірістік және өндірістік емес болып 2 топқа бөлінеді.

Өндірістік негізгі құралдар тікелей және жанама түрге өндіріс  процестеріне қатысады немесе өндірістік процестің қалыпты жағдайда өтуіне мүмкіндіктерін жасайды. Мысалы: машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, ғимараттар, құрылыстар жатады.

Өндірістік емес негізгі  құралдар шаруашылық мәдени тұрмыстық  және әлеуметтік қажеттілігін қанағаттандырады. Мысалы: тұрғын үйлер, денсаулық сақтау мүлкі жатады.

Өндірістік емес негізгі  құралдар шаруашылық мәдени тұрмыстық  және әлеуметтік қажеттілігін қанағаттандырады. [17.122 б]

Иеленуге қарай негізгі  құралдар меншікті және жалға алынған  болып бөлінеді. Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар, ал жалға алынған құралдар - олар белгіленген мерзімде шарт бойынша  басқа субъектілерден алынған негізгі  құралдар.

Пайдалану сипатына қарай  жұмыс істеп тұрған, істемей тұрған және қорда тұрған деп бөлінеді. Жұмыс істеп тұрғанға пайдаланудағы  құрал — жабдықтар жатады. Жұмыс  істемей тұрған бұл тоқтатылып қойылуына  немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланлмайтын негізгі  құрал — жабдықтар. Қорда сақтаулы негізгі құрал — жабдықтарға  жұмыс істеп тұрғандары жоспарлы түрде ауыстыру үшін құралған қордағы  объектілер жатады.(9.15б)

Заттық құрылымына қарай  мүліктік және мүліктік емес болып  бөлінеді. Мүлікке заттай көрінісі бар, санауға және өлшеуге болатындар жатады. Мысалы: үйлер ғимараттар, машиналар  жатады. Мүліктік емеске пайдаланылған  жерлер және басқа күрделі қаржы. Сонымен, яғни заттық нысаны жоқ қаражаттар жатады. Мысалы: жер учаскелері, егістік  үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға  алынған негізгі құралдарға күрделі  қаржы жұмсау тағы басқалар жатады.

Пайдалану мақсатына және және атқарылған қызметіне қарай  негізгі құралдар мынадай түрлерге бөлінеді: жер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен құрал — жабдық күш беретін машиналар және жабдықтар: өлшеу және реттеу аспаптары, және қондырғылары мен лабораториялық жабдықтар және басқа да негізгі қорлар. Сонымен қатар есептеу техникасы, көлік құралдары, құрал - саймандары, өндірістік мүлкі жұмысшы, өнім беретін мол және көп жылдық еккен ағаштары, жерді жақсартуға шыққан күрделі шығын және басқа да негізгі құралдар. [10.307 б]

Келтірілген негізгі құралдардың  әрқайсысының құрамыына енетіндер: жер - субъект меншік құқығымен сатыа  алынған жердің көлемі мен құны кіреді.

Үйлер — халыққа еңбек  етуге, тұруға, әлеуметтік - мәдени қызмет көрсетуге жағдай жасауға және материалдық  құндылықтарды сақтауға арналған сәулетқұрлыс объектілері.

Ғимараттар — еңбек  заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі  бір қызметкерді орындау жолымен  өндіріс процесін жүзеге асыруға  арналған инженерлік — құрылыс объектілері.

Өткізгіш тетіктер — электр, жылу және механикалық энергияны  өткізу қондырғылары. Машиналар мен  жабдықтар — күш беретін машиналар  және жабдықтар, өлшеу және реттеу аспаптары, қондырғылар, лабоаториялық  жабдықтар; есептеу техникасы; басқа да машиналар  мен жабдықтар; негізгі құралдардың  бұл тобы бес топтан тұрады.

Күш беретін машиналар  мен жабдықтар жылу мен электр энергиясын өндіретін, генаратор машиналары т.б.

Жұмыс машиналары мен жабдықтар - еңбек өнімдерін жасау процесінде еңбек затына механикалық, жылулық, химиялық әсер етуге арналған машиналар, аппараттары жатады.

Өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық жабдықтар  өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен қондырғылар.

Есептеу техникасы — процестерді  жылдамдату және автоматтандыруға арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар:

• басқадай машиналар мен жабдықтар, аспаптар аппараттар және басқа құрал - жабдықтар, мысалы: телефон станцияларының, радио топтарының жабдығы, өрт сөндіргіш машиналар, жатады;
• көлік құралдары адамдар мен жуктерді тасымалдауға арналған қозғалыс құралы. Мысалы: автокөлік, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құралы;
• құрал — сайман қол еңбегінің механикаландырылған немесе механикаландырылмаған құралдары немес металдарды, ағашты және тағы да басқаларды өңдеу үшін машиналарға бекітілген заттар.

Шаруашылық мүлік —  кеңсе және шаруашылық мекемелерінің  заттары. Мысалы: орындықтар, шкафтар  тағы басқалары. Жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал - ат, өгіз, түйе, сиыр және басқа жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін малдар мүліктік объект болып табылады. Көп жылыдық  өсімдіктер қолдан егілген жас мөлшеріне  тәуелсіз көп жылдық өсімдіктер. Жас  өсімдіктер дамуы толысқан өсімдіктерден  бөлек есепке алынады.(11.31б)

Жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар ауыл шаруашылық мақсатына  пайдалану бүшін жерді үстірт жақсартту шараларына жұмсалатын мүліктік емес сипаттағы шығындар.

Басқадай негізгі құралдар — кітапхана құралдары, спорт  мүлкі, жалға алынған негізгі  құралдарға жұмсалған күрделі салымдар.

Негізгі қүралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты  оларды бағалаудың қабылданған бір  түтас принцип болып табылады. Негізгі құралдарды ақшаға шағын  бағалау болардың көлемін, құрылымын  тозуын айқындап қайта өңдейді, жоспарлауға  мүмкіндік береді. Негізгі құрал  — жабдықтардың бастапқы құны, ағымды, баланстық құн, сатып өткізу құны жойылу құны, тозу және қалдық құны болады.

Бастапқы немесе тарихи құн - негізгі құралдарды сатып алуға, сатуға және жасап шығаруға кеткен нақты шығындардан және сатып  алу барысында төленген салық  салаларынан сондай - ақ пайдалануға  беру тағы сол сияқты негізгі құралдарды жұмыс істеу жағдайына қарай  жеткізуге қатысты шығындардан  тұрады.

Ағымды құн — бүл  негізгі құралдардың белгілі  бір мерзімдегі нарықтық бағасы бойынша  бағаланған құн.

Баланстық құн - бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде көрсетілген  жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы негізгі құралдардың бастапқы немесе ағымды құны.

Сатылу немесе өткізу құны бір — бірін жақсы білетін  мәмілеге келуге дайын тәуелсіз шарттардың негізгі құралдарды өзара айырбасталуы мүмкіндік беретін құны болып  табылады.

Жабылу құны - тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою кезінде пайда болатын  қосалқы бөлшектердің болжамды құны.

Тозу құны - негізгі құралдардың  бастапқы және жойылу құндарының арасындағы айырмашылық былайша айтқанда негізгі  құралардан амортизацяиялық жолмен есептеліп өндіріске немесе айналымға  жататын шығындар.

Негізгі құралдардың қалдық құны - бұл өндірілген өнімге, орындалған жұмысқа және көрсетілген қызметіне  әлі аударылмаған құн. Қалдық құнды  анықтау үшін бастапқы құннан негізгі  құралдар объектісінің қолданыста болу уақыты ұлғайған сайын мөлшері өсе  түсетін есептелген тозу құнын алып тастайды.(12. 24б)

 

 

2.2  Негізгі  құралдардың келіп түсуі мен  есептен шығарылуы және олардың  есебі

 

Субъектіні негізгі құралдар есебі бухгалтерлік 6 «Негізгі құралдар есебі стандартына сәйкес ұйымдастырылады. Бұл стандарт меншік шаруашылық жүргізу және жедел басқару құқығы мен субъектіге қарайтын негізгі құралдар есебінің әдістемесін айқындайды.

Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп  түсуінің кәсіпорын ішіндегі ауыстыруының және шығуының дұрыс құжаттық рәсімдерін және бухгалтерлік есептеу уақтылы  көрсетілуін, олардың материалдық  жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды пайдалануын  бақылайды. Негізгі құралдарың есептелген амортизациясы мен тозу сомасынның есепте дұрыс көрсетілуін сондай —ақ есеп және калькуляциялық шығындарының есебі; сонымен қатар негізгі  құралдарды сату және олардың басқаша  шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуі қамтамасыз етуге тиісті; [15.407 б]

«Облжылукоммунқуат» МКК  — да негізгі құралдарды есепке алу бойынша 12 «Негізгі құралдар»  бөлімшесінің шоттары қолданылады:

122 — үйлер мен ғимараттар;

123 — машина және құрал  — жабдықтар, табыстау қондырғылары;

124 - көлік құралдары;

125 - басқалар;

126 — аяқталмаған құрылыс. 

Бұл шотта үйлер мен  ғимараттарды салу және күрделі құрылысқа  бағытталған есеп шығыстары бойынша  шығындар саналады.

Негізгі құралдарды өндірістік ғимараттарды және тұрғын үйлерді; құрылғыларды салу; машиналар мен жабдықтар  көлік құралдарын сатып балу; өз күші мен құрал - саймандар дайындау; объектілерді ұзақ мерзімге жалға алу; жарғылық қорға қосқан үлес нәтижесінде  келіп түседі. Негізгі құрал - жабдықтардың түсуі мынадай құжаттар мен рәсімделеді.

Негізгі құрал - жабдықтарды  қабылдау - тапсыру (орын ауыстыру) актісі (үлгі № НҚ - 1) негізгі құралдар құрамына жеклеген объектілерді енгізу үшін, қолданып жүрген заңдарға сәйкес олардың енгізілуі  ерекше тәртіппен рәсімделуге тиіс жағдайдан басқаларды, оларды пайдалануға  беру ушін; негізгі құрал — жабдықтардың бір цехтан (бөлімнен, учаскеден) екіншісіне орын ауыстыруын рәсімдеу үшін, сондай — ақ басқа субъектіге топтастыру кезінде негізгі құралдар құрамынан  шығару үшін қолданылады;

Негізгі құралдар келіп түскен кезде 12 «Негізгі құралдар» бөлімшесі  шоттарының дебеті және төмендегі шоттардың  кредиті бойынша шоттар корреспонденциясы  анықталады;

12 - ші бөлімнің тиісті  шоттары — негізгі құралдардың  кәсіпорын ішінде цехтан цехқа  және тағы сол сияқты орын  ауыстыруы; толық төленіп ұзақ  мерзімге жалға берілген негізгі  құралдардың қабылдануы; 126 - ақыға  салынған немесе сатып алынған  негізгі құралдар кіріске алынған;  жас төлдер негізгі құрамына  есепке алынғанда; негізгі құралдар  есепке алынғанда; негізгі құрал  — жабдықтарға жататын уақытта  салынған үйлер мен ғимараттар  пайдалануға берілгенде;

511 - құрылтайшылардың кәсіпорынның  жарғылық капиталына негізгі  құрал түрінде қосқан үлесін  кіріске алғанда;

641 — 643 еншілік, тәуелді  және бірлесіп бақылаған кәсіпорындардан  негізгі құралдар алғанда;

727 — кәсіпорынға сый  тараптылығынан негізгі құралдардың  құнына тегін алынған негізгі  қүралдардың құнына мүліктік  түгендеу кезінде анықталған  есепке кірмеген негізгі құрал  - жабдықтардың құнына;

32 431 — 432, 441, 451, 453, 671, 687 —  заңды және жеке тұлғалардан  ақысына сатып алынған негізгі  құралдар кіріске алынғанда.(16.54б)