Негізгі құралдардың есебі мен аудиті

- бюджет қаражыты есебінен  қамтылған ұйымдардағы бухгалтерлік

есеп;

- коммерциялық емес ұйымдағы  бухгалтерлік есеп;

- ішкі бақылау мен тәуелсіз  аудит;

- бухгалтерлік есепті  компьютерлендіру.(7.10б)

Нарықтық экономикасы  дамыған елдердің бухгалтерлік есепті енгізу, қаржылық есепті дайындау ерекшеліктеі және қаржылық есеп беруді құру субъектілерінің  негіздерінде барлық шаруашылық субъектілеріне қолданылады.

Стандарт дегеніміз барлық шаруашылық субъектілер үшін орындаған  міндетті есептік жүйе денгейін нормативтік  құқықтық құжаттармен реттеу.

Шоттардың бас жоспары  — Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп жөніндегі ұлттық комиссияның 1996 жылы 18 қарашадағы №6 қаулысымен бекітілген. [11.407 б]

Шоттардың бас жоспары - бухгалтерлік есеп шоттарының ғылыми  негізделген, жүйеленген және шифрленген тізімі. Шоттардың  бас жоспары субъектілердің (банктер  мен бюджеттік ұйымдардың басқа) бухгалтерлік есебінің шоттарында шаруашылық операцияларды көрсету тәтібін  анықтайтын нормативтік құқықтық акт  бола отырып, бухгалтерлік есепке шаруашылық қызметтің фактілеріне тіркеу мен  топтаудың схемасын білдіреді. Онда бөлімдердің атаулары, бөлімшелер, синтетикалық шоттардың атаулары мен  кодтары келтірілген. Бұл шоттар тек қана Қазақстан Республикасының  бухгалтерлік есебінде қолданылады. Бас  жоспар негізгі 10 — бөлімнен тұрады. Бұл жоспар халықаралық стандартқа негізделіп жасалған. Бұл жоспардың негізгі бөлімдерінің 1 — 8 бөлімдері қаржылық бухгалтерияға арналған, 9 — бөлім басқару бухгалтериясына арналып жасалған. Ал 10- бөлім «Баланстан тыс шоттар» болып табылады.

Есепшілердің назары өндіріс  шығындарының есепке алуға өндірістің нақты көлемін есептеуге, бағдарламаның  орындалуын бағалауға және түрлі  бөлшектерді қызмет нәтижесіне аударылатын  болды. Капиталдың шоғырлану жағдайында ішкі және сыртқы бақталастық болуына  инфлияция кезінде өндіріс шығындарының көлемі өсуіне байланысты әр түрлі  басқару талабына сәйкес болмай қалды. Сондықтан тиімді жүргізу үшін бухгалтерлік есеп екі салаға бөлінеді:

1) Қаржы есебі;

2) Басқару есебі.

Бұлардың әрқайсысында өзінің мақсатында есептері, функциялары бар. Бұл бөлінуге себепші ретінде  калькуляциялық есептің мәнін алдын  ала құрастыру болып табылады. [13.17 б]

Жалпы алғанда қаржы есебі  жүйесінде сыртқы пайдаланушыларға мәлімет дайындалады, яғни осы кәсіпорын  құрамын кірмейтін тұлғалар үшін.

Ал басқару есебінің мақсаты  осы есеп жүргізіп отырған кәсіпорын  құрамына кіретін тұлғаларды ақпаратпен қамтамасыз еткіштер жүйесін айтамыз.

Қаржылық есеп беру деп  кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржы  шаруашылық қызметін кешенді түрде  сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін  айтамыз.

Қаржылық есептің мемлекеттік  маңызы бар. Есеп берудің деректері  бойынша кәсіпорынның қызметін қорытындылайды. Ол талдау жасаудың, жоспарлаудың ақпарат  көзі болып табылады. Сонымен қатар  қаржы жөнінде есеп беру деректерін салықтардың және басқа да бюджеттік  төлемдердің дер кезінде төлеуіне бақылау жасау үшін пайдаланылады.

Қаржы жөнінде есеп беру Қазақстан Республикасы Президентінің  №2732 заңдық күші баар «Бухгалтерлік  есеп туралы» жарлығы негізінде  бірнеше арнайы формадан тұрады.

Атап айтқанда, олар:

1. Бухгалтерлік баланс;

2. Қаржы шаруашылық қызметінің  нәтижесі туралы есеп беру;

3. Ақшалы қаржылардың  қозғалысы туралы есеп беру.

Қаржылық есеп берудің  сондай - ақ түсіндірме жазбамен, қосымша  кестелермен және бухгалтерлік есеп стандарттарының талаптарына сәйкес басқа да материалдық деректер мен  толықтырылуы мүмкін.

2003 жылдың 15 қаңтарында «Аудиторлық  қызмет туралы» Қазақстан Республикасының  заңына өзгерістер мен толықтырулар  енгізіле отырып заң қайта  қабылданды. Бүгінгі күні 2003 жылында  шыққан жаңа заңмен іс жүргізіледі.

Аудит Қазақстан Республикасының  заңдарында белгіленген талаптарға сәйкес қаржылық есептіліктің дұрыс  және объективті жасалғаны туралы  тәуелсіз пікір білдіру мақсатында заңды тұлғалардың қаржылық есептілігін тексеру болып табылады. [12.111 б]

Аудиттің түрлері міндетті аудит және бастамалық аудит болып  табылады.

Міндетті жыл сайынғы  аудитке: банктер кредиттер серіктестіктер, банк операцияларының жекелеген  түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар және бағалы қағаздар нарығында қызмет істейтін ұйымдар, сақтандыру ұйымдары, жинақтаушы зейнетақы қорлары, зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компаниялар, инвестициялық қорлар, табиғи монополия  субъектілері, шетел қатысатын кәсіпорындар, ашық халықтық қоғамдар жатады.

Аудит жүргізу, сондай - ақ Қазақстан  Республикасның заң актілерінде  көзделген өзге жағдайларды да міндетті болып табылады.

Бастамалық аудит аудиттелетін субъектің бастамасы бойынша  аудиттелетін субъектінің және аудитордың, аудиторлық ұйымның арасында аудит  жүргізуге жасалған шартта көзделген  нақты міндеттер аудит мерзімі  мен көлемі ескеріле отыып жүргізіледі.

Аудиторлық ұйымның құрамындағы  аудиторлардың саны көлемінде екі  адамна құрылуы тиіс.(8.12б)

Жүргізілген аудиттің нәтижелері бойынша аудиторлық есеп жасалады, ол аудит стандартына сәйкес келуге тиіс. Аудиторлық есепте аудитор лицензиясының  нөмірі мен берілген күн көрсетіледі.

Әлеуметтік, саяси және экономикалық шарттардың әр түрлілігі бухгалтелік  есептегі айырмашылықтарды тудырады. Бухгалтерлік есептің даму ерекшеліктеріне  байланысты мынадай модельдерге  бөлінеді: Британ — Американдық  модель; Континенталдық модель; Оңтүстік Амеикандық модель; Интенационалдық  модель; Исламдық модель.

Біздің елімізде 1996 жылдың қарашасында осы модельдердің «Британ - Американдық» модельді қолдану қабылданды. Британ - Американдық модель Ұлыбританияда, Голландияда және АҚШ — та негізін қалады. Бұл модельдің басты мақсаты инвесторларға және кредиторларға ақпарттар дайындау. Басқаша айтқанда қаржы есебінің ақпараты инвесторлар мен кредиторлар қажеттілігін қамтамасыз ету болса басқару шешімін қабылдауда оның ең маңызды критериі болып - ақпараттың сапалылығы табылады. Осы модельді қолданып отырған үш мемлекетте де құнды қағаз нарығы өте жақсы дамыған. Бұл елдерде қосымша қаржы көзі бар компаниялар саны өте көп. Сондықтан Қазақстан Республикасында англо — американдық модель өз өрісін кеңейтуде.

Бухгалтерлік е.сеп стандарттары: есеп жүргізу саясатын қалыптастыру бөлігінде - меншік нысандарына қарамастан субъектілерге қолданылады.

Есеп жүргізу саясатын ашып көрсету бөлігінде - өздерінің  қаржы есептемесін заңдарға, құрылтай құжаттаына сәйкес бомаса өз бастамашылығы  бойынша жариялайтын субъектілерге  қолданылады. Стандарттың ішіндегі №7 стандартқа дейінгі, олар жөніндегі  есептер ұлттық валютамен Қазақстан  теңгесімен бағаланады және жүргізіледі. Жылдық қаржылық есеп беру үшін есепті кезең 1 қаңтардан бастап 31 желтоқсанға  дейін күнтізбелік жыл болып  саналады. Жаңадан құрылған субъект үшін бірінші есепті жыл оның мемлекеттік тіркеуден өткен сәтінен басталып сол жылдың 31 желтоқсаны мен аяқталады. Есепті өткізу мерзімі болып 30 наурыз болып табылады.

«Облжылукоммунқуат» МКК  — да есеп жүргізу саясатын кәсіпорынның басшысы бекітеді. [16.107 б]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Шаруашылықта  негізгі қүралдардың есебін  ұйымдастыру

2.1. Негізгі  қүралдардың жалпы сипаттамасы

Кез келген өндіріс  өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс процесінде аткаратын роліне қарап анықгалады. Мысалға, завод дайындаған бу қазаны сол завод үшін дайын өнім болып табылады, ал орнатуға сатып алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазаңды келешекте сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.

№16 халықаралық  қаржылық-бухгалтерлік есеп стандартында негізгі құралдар материалдық өндіріс саласыңда да, өндірістік емес (әлеуметтік) салада да үзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.

Негізгі қүралдар дегеніміз үзақ уақыт бойы жүмыс  істейтін материалдық-заттық қүндылықгар болып табылады.

"Негізгі қүралдарға"-қозғалмайтын  мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықгар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен қүралдары, вагондар, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың программалық қүралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықгың ішкі жолы, тағы да басқалары жатады.

Көлемінің үлкен-кішілігіне, бағасының азды көптілігіне (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарына жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына шаруашылық субъектісінің қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықгар мен машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет ететін жабдықгар, жасалып (салынып) біткен, бірақ әлі пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықгар, сондай-ақ құрылыс монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған, титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер, сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.

Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Ол бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субъект балансында көрініс табады. Негізгі кұралдар үзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс цикл барысында пайдаланылады, олар бірте-бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақгай отырып, өз құнын бірте-бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады (мысалы, станок немесе автомашина өндірісте бір жыл бойы пайдаланылады).

Негізгі құралдардың  есебі 12-ші "Негізгі күралдар" бөлімшесінің мынандай мүліктік активті шоттарында жүргізіледі:

121. шот-"Жер"
122. шот-"Ғимараттар мен қүрылыс жайлары"

123 шот-"Машиналар     мен     жабдықгар,     ісүш     беруші 
қондырғылар"

124 шот-"Көлік құралдары"

125 шот-"Басқа  да негізгі құралдар"

Сонымен бірге, 126-шы "Аяқгалмаған құрылыс" шотында  аяқгалмаған күрделі салымдар, көпжылдық  өсімдіктерді өсіруге кеткен шығындар, өсіруге арналған жас малдар мен семіртуде тұрған малдарға шыққан шығындар есептеледі.

Субъектідегі  негізгі құралдар есебі Бухгалтерлік есептің 6-шы "Негізгі құралдар есебі" стандартына сәйкес ұйымдастырылады. Бүл стандарт меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығымен субъектіге қарайтын негізгі құралдар есебінің әдістемесін айқывдайды.

Негізгі кұралдардың  бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың  келіп түсуінің, кәсіпорын ішінде ауыстыруының және шығуының дүрыс күжаттық рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақгаулы мен ұтымды пайдалануын бақылайды; негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен тозу сомасының есепте дүрыс көрсетілуін, сондай-ақ есеп және калькуляция объектілері бойынша амортизацмя шығындарының есебін; негізгі құраддардың қор қайтарымын анықгауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістерінің тиімділігін; негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындардың сенімді есебін; негізгі құралдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгілінде және толық өткізуді және олардың нәтижесін есепте көрсетуді; негізгі құралдарды сату және олардың басқаша шығу нәтижелерін есепте нақгы көрсетуді қамтамасыз етуге тиісті.

6-шы «Негізгі  қорлардың есебі» стаңдартында  атап көрсетілгендей, негізгі құралдардың есебіндегі басты мәселе қабылдау сәтін, бастапқы құнын, пайдалы қызмет ету мерзімін, амортизация есептеу тәртібін және олардың шығу нәтижелерін анықгау болып табылады.

Инвентарлық объектілер негізігі құралдардың есеп бірлігі  болып табылады. Инвентарлық объект күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құраддардың есебін дұрыс үйымдастырудың басты шарты оны жіктеу мен бағалау болып табылады.

2.2 Негізгі  құралдардың жіктелінуі және  бағалануы

Өндіріс процесіне  қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.

Негізгі өндіріс  құралдарына өндіріс процесіне  тікелей қатысатын объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек құралдарына (машина, кұрал-жабдық, құрал-саймандар, т. б.) әсер етуі жүзеге асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды (ғимараттар, құрал-жабдықгар, өткізгіш қондырғылар). Негізігі өңдірістік қүралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіш-қор қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы өндірілетін заттай немесе аісдіалай түріндегі өнімді көрсетеді.

Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықгар-тұтынуға арналған құрал-жабдықгар. Олар ркымның мәдени тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын-үй, коммуналдық шаруашылық, денсаулық сақгау мүлкі, т. б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге арналған.