910 - "Өзіне меншікті өндірісіндегі  шалафабрикаттар" шотының кредитінен шалафабрикаттардың дайын нақты өзіндік құны мен аяқталмаған өндіріс құны мына шоттардың дебетіне есептен шығарылады:

      900 - "Негізгі өндіріс", 920 - "Көмекші  өндіріс" - одан әрі өңдеу үшін  негізгі немесе көмекші өндірістерге  берілген шалафабрикаттардың бір  бөлігі;

      221 - "Дайын өнім" - сатуға жататын  шалафабрикаттардың дайын бөлігі;

      212 - "Өзіне меншікті өндірісіндегі  шалафабрикаттар" - шалафабрикат өндірісіндегі аяқталмаған бөлігі.

      Шалафабрикаттардың  талдамалық есебі олардың сақталатын жерлері және жекелеген атаулары (түрлері, сорттары, мөлшерлері және т.б.) бойынша жүргізіледі. Шалафабрикаттардың қайда жұмсалынып жатқаны туралы деректерді жинақтау үшін "Цехтардағы материалдарды есепке алу ведомосы" қолданылады, ол, әдетте, цехтардың, учаскелердің берген есептері негізінде жасалады. Ведомоста айдың басындағы және сонындағы шалафабрикаттардың қалдықтары; жалпызауыттық қоймадан, цехтардан дербес қоймаларынан түскен түсімдері, баска да түсімдері; жалпызауыттық қоймаларға қайтарылғаны, цехтардың дербес қоймаларына берілгендері; баска да босатулар және есептен шығарылғандар (оның ішінде кем шығу) көрсетіледі.

      Өндірістегі шалафабрикаттар қозғалысын, яғни жедел есебін кәсіпорынның басқару бухгалтериясы, не өндірістік-диспетчерлік қызметі жүргізеді. 
 

      2.4 Үстеме шығыстардың есебі

 

      Үстеме  шығыстарға өндіріске қызмет көрсетумен және негізгі және көмекші цехтардың  жұмыс ұйымдастыруымен байланысты шығыстары жатады, оларды тікелей дайын өнім түрлеріне (бірлігіне) жатқызуға болмайды.

      Үстеме  шығыстар, әдетте, біршама жалпы  сипатқа ие болады:

      - кешендік сипаты - шығыстар құрамында  барлық экономикалық элементтер  шығындары көрініс табады;

      - екі және одан да көп бұйымдар шығарған кезде бұл шығыстарды тікелей белгілі бір бұйымға жатқызу қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің арасына таратылады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.

      Үстеме  шығыстарды тарату тәсілі өндірістің ерекшелігіне және есептік саясатына тәуелді болып келеді. Негізінен ол шаруашылықтың есеп саясатына сәйкес көрініс табады:

      - өндіріс жұмысшыларының еңбек  ақысына пара-пар етіп (пропорционалды) таратылады;

      - тікелей материал шығыстарына пapa-пар етіп (пропорционалды) таратылады;

      -  өндірілген өнім санына немесе  өнделген шикізаттың салмағына  пара-пар етіп (пропорционалды) таратылады;

      - цех құнына пара-пар етіп (пропорционалды) (мысалға, кара металлургияда)  немесе шикізат құны шегерілген  цехтың өзіндік құнына пара-пар  етіп (пропорционалды) (мысалға, жеңіл өнеркәсібі) таратылады;

      - алдын-ала белгіленген шығындардың тұрақты коэффициенттері бойынша таратылады;

      - басқа да тарату базалары бойынша таратылады (құрал-жабдықгың жұмыс сағатына және т.б.).

      8040 - "Үстеме шығындар" бөлімшесі мынадай шоттардан тұрады:

      8040 - "Үстеме шығындар", онда транзиттік әрі бір элементтік шоттарды есепке алатын үстеме шығындар тұрады, оның құрамындағы;

      8041 - "Материалдар" — үстеме шығындардағы материалдардың барлықтүрлерін есепке алу үшін арналған;

      8042 - "Қызметкерлердің еңбегіне еңбек ақы төлеу" — жабдықтарға қызмет көрсетумен, оларды жұмысқа қосумен айналысатын жұмысшыларға және басқа жұмысшыларға, сондай-ақ цех қызметшілеріне есептелген жалақыны есепке алуға арналған;

      8043 - "Еңбекақыдан аударылатын аударымдар" — 8042-шотында есептелген еңбек ақыдан жасалатын аударымдарды есепке алуға арналған;

      8044  - "Негізгі құралды жөндеу" - өндіріс қызметінде пайдаланатын негізгі құралдарды жөндеу бойынша жұмсалған нақты шығындарды көрсету үшін арналған;

      8045 - "Негізгі құралдардың тозуы және материалдық емес активтердің амортизациясы" — өндіріс қызметінде пайдаланатын материалдық емес активтердің амортизациясының және негізгі құралдардың тозуының есептелген сомасын көрсету үшін арналған;

      8046 - "Тұрғын-үй қызметі" — тұрғын-үй қызметінің барысында тұтынылған құнын көрсетуге арналған, оған қызмет көмекші өндірістен немесе сыртқы ұйымдардан да керсетілуі мүмкін;

      8047 - "Жал ақысы" — өндірісте пайдаланатын негізгі құралдарды ағымдағы жалға беру бойынша жал ақысының сомасын көрсетуге арналған;

      8048 - "Басқа да" — әлеуметтік сфераға (аясына) негізгі және көмекші өндірістердің көрсеткен қызметінің шығысын көрсетуге арналған.

      Үстеме  шығыстың аналитикалық (талдамалық) есебі  келесі номенклатуралық бап үлгілері бойынша жүреді:

      Мысал. Аяқ киім тігетін өнеркәсіп кәсіпорны  төрт өнім түрін шығарады делік:

      теріден тігілген ерлер аяқ киімі - 100 мың  жұп айына;

      теріден тігілген ерлер туфлиі — 7 мың жұп  айына;

      жеңіл материалдардан тігілген әйелдердің туфлиі — 12 мың жұп айына;

      үйде киетін әйелдер туфлиі - 12 мың жұп айына.

      Үстеме шығыстарын тарату кезінде мыналар қабылданды:

      - алдымен құрал-жабдықты пайдалану  мен күтіп-ұстау шығыстары бойынша  таратылады, ол кезде құрал-жабдықтың  жұмыс сағатына кеткен осы  шығыстын деңгейі және тиесілі өнім түрін әзірлеген кездегі құрал-жабдықпен жұмыс істеу ұзақтылығы ескеріледі. Бұл үшін құрал-жабдықтың жұмыс істеу машина / сағаты туралы сандық мәліметтің негізінде нормативтік (сметалық) мөлшерлеме анықталады;

      — содан соң жалпы үстеме шығыстары  өндіріс жұмысшыларының жалақысына пропорционалды түрде таратылады.

      Сметалық  нормативтік мөлшерлеме есептеу  үшін мына формуланы пайдаланады:

      Н=СР,

      Мұнда,

      Н - сметалық (нормативтік) мөлшерлеме;

      С — құрал-жабдықтың бір сағатына кететін сметалық шығыстың сомасы;

      Р - құрал-жабдықтың жұмыс істеу барысында жасалған машина/ сағатының саны.

      Соңғы көрсеткіштің деңгейі өнімнің бір  түрін әзірлеуде пайдаланатын әртүрлі  топтағы құрал-жабдықтың машина/сағатын  түзету коэффициентіне көбейту арқьшы есептелінеді. Түзету коэффициенті өндірістік сипаты бойынша біртектес құрал-жабдықтардың топтары бойынша анықталады, мысалға, детальдарды штамповка жасау үшін арналған пресс (тығыздау), токарь станогі, фрезерлік станок т.б. Өнімді өндіру үшін құрал-жабдықтардың әрбір топтарының қажетті жұмыс сағатының санын технологиялық құжаттарының негізінде анықтайды:

      - цех құрал-жабдықтарының шығындарын олардың күрделілігіне, қуаттылығына және құнына тәуелді етіп таратады, сондай-ақ әрбір құрал-жабдықтың бірлігіне келетін шығыстың мөлшері бойынша да 4 топқа бөлінеді: А, Б, В, Г;

      - құрал-жабдықтың әрбір топтары бойынша жылдық сметалық шығыс жасалған, оның жалпы сомасы 5985 мың теңге құраған;

      - әрбір топ бойынша жұмыс істеу  сағаты, яғни машинаның жұмыс  істеу мерзімі белгіленген, осыдан  барып өндіріс құрал-жабдығының бір нормативтік сағатының сметалық мөлшерлемесі анықталады.

      Жоғарыда  келтірілген мысалда теріден  тігілген ерлер аяқ киімін әзірлеуге  арналған құрал-жабдықты күтіп-ұстауға  кеткен шығыстың сметалық мөлшерлемесін  есептеу жолы көрсетілген. Енді біз басқа бұйымдар үшін сметалық мөлшерлемені мына төменде келтірілген мәліметтер бойынша анықтаймыз.

      Есептеуді оңайлату мақсатында тек өздерінің  конструкциясы, технологиясы және басқа  параметрлері бойынша ұқсас типтік бұйым түрлерінің сметалық мөлшерлемесін алуға рұқсат етіледі. Бұл тапсырыс бойынша орындалатын құрал-саймандарға, запас бөлшектерге қатысты болып келеді. Олардың шығыс нормасы типтік бұйым түрлерінің сметалық мөлшерлемесінің негізінде белгіленеді, өздерінің бұйым топтарына сәйкес өндірістік жұмысшының жалақысына пайыздық қатынасының көмегімен оларға түзетулер енгізілуі мүмкін.

      Бұл арада атап өтетін бір жайт, ол құрал-жабдықтарды  пайдалану мен күтіп-ұстау шығыстары  оның калькуляцияланатын объектілеріне істелген машина сағатына пропорционалды түрінде сметалық (нормативтік) мөлшерлемесін пайдалана отырып таратады және ол өндіріс жұмысшыларының жалақысына тәуелді емес. Сондықтан бұл шығындардың сметалық (нормативтік) мөлшерлемесі өндіріс жұмысшыларының жалақысына пайыздық қатынасы арқылы есептелінеді және осы әдістің көмегімен өнімнің өзіндік құнына енгізіледі, демек, оларды таратудың техникалық әдісі болып табылады. Көмекші процестердің сметалық мөлшерлемесі де осыған ұқсас есептелінеді.

      Көмекші өндірісте біртектес өнімдер  әзірленсе, онда құрал-жабдықтар, машинаны пайдалану және күтіп-ұстау шығыстары негізгі өндіріс жұмысшыларының жалақысына пропорционалды таратылады.

      Есептелген  сметалық мөлшерлеменің негізінде  құрал-жабдықты пайдалану және күтіп-ұстау  шығыстарын өнімді шығару туралы мәліметтерін тарату үшін келесі есептеулер жасалады. 
 
 
 
 
 
 
 

      Қорытынды

 

      Қортындылай келе кез келген өнімдерді өндіру жұмыстарды атқару және қызмет көрсету белгілі бір шығындармен байланысты болады. Өндірістік есепті дұрыс ұйымдастырудың кез келген кәсіп орын үшін маңызы зор. Әрбір кәсіпорын үшін өндіріс шығындарын дұрыс есептеу кәсіпорынның әрі қарай өркендеуіне ықпал етеді. Өнімдердің өзіндік құнын  нақты есептеу үшін өндіріске жұмсалған шығындарды толық дер кезінде және шынайы есепке алу керек. Өндірістің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру көбіне өндірістің типіне байланысты болады. Өндіріс жеке, сериялық және жаппай өндіріс болып үш топқа бөлінеді. Жеке өндіріс-өнімнің жеке даналарын немесе аса көп емес қайталанатын партиялармен дайындалатын өндіріс. Бұл ауыр машина жасауға, кеме жасауға, бірегей станоктар мен трубиналарды өндіруге тән. Сериялық өндіріс - біркелкі бұйымдарды дайындап шығарудың оқтын-оқтын қайталанып отыруымен сипатталады. Жаппай өндіріс – ұзақ уақыт кезең бойынша біркелкілі өнім өндіретін өндіріс. Бұл машина жасауда, прибор жасауда, кондитерлік өндірісте қолданылады. Кәсіпорынның өндірістік цехтары негізгі және көмекші өндірістерден тұрады. Негізгі өндіріс-өнімдерді өндіруге сондай-ақ ішкі зауттық тұтынуға қажетті жартылай өнімдерді дайындауға арналған өндіріс. Көмекші өндіріс –негізгі өндіріске қызмет көрсететін өндіріс яғни негізгі өндіріске қажетті құрал-саймандарды дайындаудың немесе негізгі өндіріс құрал-жабдықтарының жөнделуін қамтамасыз ететін өндіріс. Негізгі өндіріс шығындарын есепке алу үшін шоттар жоспарында 8010 шотын қолданады.8010 шотта дебитінде өнім өндірумен байланысты және шығарылған өнімнің негізін құрайтын шығындар жинақталады. Өндіріске жұмсалған барлық шығындарды қортындылау үшін 8010-Негізгі өндіріс шоты арналған. Осы шоттың 8011-Материалдар, 8012-Өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы, 8013-Еңбек ақыдан аударылатын аударымдар, 8014-Үстеме шығыстар көрсетілген.

      Негізгі өндіріс тұтынатын өнімді шығарып  жұмыс жасайтын және қызмет көрсететін өндіріс көмекші өндіріс деп  аталады. Көмекші өндіріс қазандық, электростанциялар, сумен жабдықтау, жөндеу механикалық цех,автокөлік цехы т.б. Көмекші өндірістің шығындарын есептеуге 8030 шоты арналған. Көмекші өндірістің талдамалық есебі әрбір цехта өнім түрлері және шығындары баптары бойынша жүргізіледі. Өндіріске жұмсалған барлық шығындарды қортындылау үшін 8030-Көмекші  өндіріс шоты арналған. Осы шоттың 8031-Материалдар, 8032 -Қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу, 8033-Еңбек ақыдан қаржы бөлу, 8034-Амортизациялық қаржы бөлу.Сонымен қатар өндірісте өндірістегі акқауларды есепке алу және үстеме жығыстарды есептеу де маңызды орын алады. Сапасы жағынан белгіленген стандарттарға немесе технологиялық шарттарға сәйкес Өндірістегі ақауларды есепке алу өндірілген өнімнің сапасы әрбір еңбек ұжымы бойынша олардың қызметінің нәтижесін бағалауда айқындаушы болып табылады. Үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетумен және негізгі және көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастырумен байланысты шығыстары жатады, оларды тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуға болмайды. Үстеме шығындарын есепке алу үшін шоттар жоспарында 8040 шотын қолданады. Үстеме шығындар бөлімшесі мынадай шоттардан тұрады: 8041-Материалдар, 8042-Қызметкерлердің еңбегіне еңбекақы төлеу,8043-Еңбекақыдан аударымдар, 8044-Негізгі құралдарды жөндеу, 8045-негізгі құралдардың тозуы.осы шығындарды дұрыс есептей отырып кәсіпорынның экономикалық жағдайын көре аламыз. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Закон ''О  бухгалтерском учете'' Указ Президента РК, имеющий силу закона от 24 июня 2002 г. №2732;
2. О государственной программе развития и совершенствования бухгалтерского учета и аудита в Республике Казахстан на 1998 – 2000гг., Указ Президента Республики Казахстан от 28. 01. 1998 г №3838.
3. Корреспонденция счетов типовых хозяйственных операций по   Генеральному плану счетов бух. учета финансово-хозяйственной деятельности субъектов: Утв. Минфином РК 12.11.97, № 64.- Алматы, 1997
4. Дюсембаев К.Ш. ''Анализ финансового положения предприятия'', ''Экономика'', 1998. (294 стр).
5. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов (с 1 января 2003 г. Аудиторская фирма Ержанов и К.''
6. Ержанов М.С., Ержанова С.М. Учетная политика на казахстанском предприятии (практический аспект).- Алматы, Издательский дом «БИКОң, 1997
7. Козлов В.П., Парашутин Н.В., Бабченко Т.Н., Голонина Е.Н. Бухгалтерский учет'' Москва: финансы и статистика'', 1994г,(458 стр);
8. Кириянова З.Ф., ''Теория бухгалтерского учета'' Москва: ''Финансы и статистика'', 1996 г (192 стр);
9. Радостовец В.К.,Радостовец В.В., Шмидт О.И., ''Бухгалтерский учет на предприятии'' Алматы: ''Центраудит – Казахстан'', 2002г, (728 стр);
10. Радостовец В.К. Финансовый и управленческий учет на предприятии. – Алматы: НАК «Центраудит» 1997
11. Соколов Я.В., ''История развития бухгалтерского учета'' Москва, Финансы и статистика, 1985 г (367 стр)
12. Хорнгрен Ч.Т., Дж. Фостер   Бухгалтерский учет: управленческий аспект. Москва: Финансы и статистика, 1995