Банк операцияларының аудиті

    Жай вексельдің ерекше белгісі  - қарыз алушы тұлғаға вексельді жазып беретін - вексель беруші болып табылады. Вексель ұстаушы оны өзінің қарызын вексель берушіге аудару арқылы өз контрагенттерімен есеп айрысуда пайдалана алады.

    Аудармалы вексель - бұл вексельдік қатынасты үш жақты реттейтін құжат: несие беруші, қарыз алушы және төлемді алушы (ремитент). Аудармалы вексельдің шығарылуы мен айналымының ерекшелігі - ол төлемнің жай құралы ретінде қызмет етпейді. Бұл қатынастың мәні мынада: трассант нақты ақша сомасын белгілі бір орында және белгілі бір мерзімде ремитентке төлеу туралы ұсынысымен трассатқа вексель жазып береді.

    Ремитент вексельді алғанымен онда көрсетілген трассаттың төлемді жүзеге асыратынына сенімсіз. Сондықтан да, алдымен қарыз алушының вексель сомасын төлеуге келісім бергенін немесе бермегенін біліп алу керек. Осы мақсатта вексель акцепт үшін трассатқа бағыт алады.

     ҚР-ның коммерциялық банктері вексельдермен белгіленген операцияларды жүзеге асыра алады: мұнда банк клиенті өтімді қаражатты сатып алады, ал банк оны вексель берушіден тікелей алады және қолайсыз қаржы жағдайында ғана соңғысы вексельді ұсынушыға жүгінеді. Вексельдер акцепті және авалы: Акцепт - вексель төлеміне жазбаша келісім, аваль - вексельдік кепіл беруші, оны жүзеге асыратын тұлға шамасына қарай басқа тұлғаның вексель бойынша міндеттемесін орындау жауапкершілігін өз мойнына алады. Банк қолданыста бар клиенттің несие желісі шегінде немесе берілген кепіл құнының шегінде аударылатын вексельдердің акцептін жүзеге асырады. Бұл жағдайда банк клиенті вексель беруші ретінде алға шығады, ал банк төлеуші ретінде болады. Қазақстандық банктерде клиенттердің вексельдерін акцептілеу және авалдау операцияларының жалпы табыстылығы (есепке алу кезінде есептік мөлшерме + акцепт немесе аваль үшін пайыз) ҚР Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесінен төмен болмауы керек.

     Егер вексель алушы төлем күні өзіне тиесілі соманы төлейтін кезде қандай да бір себептермен  төлеу орнында бола алмай қалған жағдайда, ол бұл істі банкке тапсырады. Сол үшін банк клиенттен біршама төлемді өндіріп алады.

     Төлем карточкалары дебеттік және кредиттік болып бөлінеді (24.08.2000 ж. № 331 Ұлттық банк бекіткен ҚР-да төлем карточкаларын шығару мен пайдалану ережесі). Ұлттық банк төлем карточкаларын шығарумен және Қазақстан Республикасында оны шығарудың және пайдаланудың талаптарын белгілеумен байланысты қызметті лицензиялайтын бірден-бір жалғыз орган болып табылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    ІІІ бөлім. Банк операцияларының аудиті 

    Ақшалай қаражат аудитінде банктік операцияларын  тексеруге көп назар аударуды талап етеді. Қолданылып жүрген заңнамаларға сәйкес кәсіпорындар өзінің ақшалай қаражатын қызмет көрсететін банк мекемелерінде сақтауға міндетті. Банк мекемелерімен есеп айырысу ағымдағы, корреспонденттік, жинақ шоттарында ақша сақтауға, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер алумен, оларды өтеумен және қайта ресімдеумен, шоттарда жаңылыс жазулар жөніндегі талап-тілекпен байланысты туындайды. Кәсіпорындар арасындағы банк мекемелері арқылы есеп айырысулар есептесудің қолма-қол ақшасыз түрі бойынша атқарылады. Ағымдағы шоттағы операциялардың аудитінде келесі жағдайға назар аудару қажет:

1. Ағымдағы шот ашылған банк мекемесі.
2. Соманын банк көшірмелері бойынша, оларға тіркелген 
   бастапқы кұжаттарда көрсетілген сомаға сәйкестігі.
3. Көшірмелерге   тіркелген   бастапқы   кұжаттарда   банк 
   мөртабанының бар болуы; жасалған операциялардын дұрыс- 
   тығын анықтау мақсатымен банкте карама-қарсы тексеру өткізген жөн.
4. Банкке тапсырылған қолма-қол ақшаның және басқадай 
   ақшалай каражаттың кәсіпорнының ағымдағы шоттарына дұрыс 
   және толық есепке алынуы.
5. Ақшалай қаражатты акцептелген төлем тапсырмаларымен 
   байланыстың пошта бөлімшесі арқылы аударудың дәйектілігі, сондай- 
   ақ аударым алушылардың тізбеде көрсетілген пошталық мекен- 
   жайының анықтығы.
6. Теңгені  конвертациялауға  байланысты  операцияларды 
   есепте көрсетудің дұрыстығы.
7. Бухгалтерлік өткізбе желілердің банктік   операциялар   бойынша   дұрыстығын, бұл операциялар бухгалтерлік есепте тиісті шоттарда көрсетілген бе? Бухгалтерлік есеп бойынша өндіріс шығынына есептен шығару операцияларына ерекше көңіл бөлу керек.

    8. Банк көшірмелерінің және парақтық  нөмірленуі мен шоттағы қаражат қалдығын ауыстыру бойынша анықталатын құжаттардың толық сенімділігі. Банктің бұрынғы көшірмесіндегі кезең соңының қаражат қалдығы шот бойынша келесі көшірмедегі кезең басының қаражат қалдығына тең болуы тиіс. Егер банк тізімдемесінде ескерілмеген түзетулер мен тазартып өшірулер табылса, банк мекемесінде ынғайласпа тексеріс өткізу керек.

    Банк  көшірмелерін тексеру банк кұжатгарының мәнділігі бойынша зерттеп білумен үйлесуі тиіс. Сонымен бірге аудитор мыналарды анықтауы керек; заңсыз банктік операциялар жасала ма, мысалы, тексерілетін кәсіпорынмен ешқандай шарттық қатынастары жоқ, басқа кәсіпорынның борышын өтеу немесе баска кәсіпорынның тауарсыз есеп айырысулар бойынша төлеу; кіріске алынған және төленген материалдық құндылыктардың түгелдігі мен уақтылығы; несие немесе карыз алуға, сондай-ақ каржылық жағдай мен қаржыландыру көзі тұрғысынан қарыз алуға ұсынылған құжаттардың анықтығы; қолма-қол ақшасыз есеп айырысу үшін банктен алынған чек кітапшалары есепте дұрыс көрсетілген бе және занды қолданыла ма; олар есеп беретін адамдарға қолхат арқылы беріле ме, есеп беретін адамдар чек кітапшаларын қолдану туралы есеп жасай ма, айналымдар мен сальдо есеп беретін адамдардың арнайы шоттар бойынша айналымдар мен сальдо есебіне сәйкесе ме және т.с.с.

    Аудитор жабдықтаушыға борышты өтеу үшін ақша аударудың қаншалықты нактылығы мен негіздігін тексеруге тиісті. Кәсіпорындар, мәселен, сауда кәсіпорнына сатып алынған азық-түлік тауарларына ақша аударуы мүмкін, ал шын мәнінде қоймаға түспеген немесе құжатта көрсетілген ассортименттен басқасы түскен оқиғалар болады. Кәсіпорындар орындалмаған кұрылыс-монтаж және жөндеу жұмыстары үшін, сондай-ақ делдалдарды «құтқару» мақсатымен жеткізіп берілмеген техника үшін ақша аударатын жағдайлар да аз емес. Сондықтан банктегі ақшалай каражат шоттары бойынша операциялар ревизиясында қарама-карсы тексерулер, әсіресе, біртектес операциялар бойынша өзара байланысқан бастапқы құжаттарды мұқият тексеріп өткізу талап етіледі

    Валюталық шоттағы операциялар аудитінде төменде келтірілген ерекше жағдайлармен сүрақтарға мұқият көңіл бөлу және анықтау керек;

1. Валюталық шоташылған банк мекемесін.
2. Банк көшірмелері бойынша оларға тіркелген сома бас- 
   тапқы құжаттарда көрсетілген сомаға сәйкес келе ме?
3. Сыртқы экономикалық істердегі есеп айырысу түрлерін 
   қолданудың негізділігі.
4. Валюталық шотты ашқаны үшін комиссиялық сыйақы 
   төлеудің дұрыстығы.
5. Валютаны сату мен сатып алу операцияларын есепте 
   көрсетудің дәлдігі.
6. Есепте бағамдық айырманы  анықтау  мен  көрсетудің 
   дұрыстығы.
7. Бухгалтерлік  өткізбелерді  жасаудың жүйелілігі.   Резидент болып саналатын ұйым-экспортерлердің валюталық түсімін уәкілетгі банктегі валюталық транзиттік шоттарға қосудың толықтығы мен уақтылығы.
8. Экспортерлерде ҚР Ұлттық банкінің рұқсатынсыз ашыл- 
   ған шетелдік банктегі есептерінің бар болу фактісінің тексеруі.
9. Экспортерлердің өзіндік валюталық түсімін қолданудың 
   дұрыстығы,  шетелдік валютаға алынған  колма-қол  шетелдік 
   валюта мен материалдақ құндылықтың сақталуы.

    10. Аудитор банктегі: «Аккредитивтердегі ақша», «Чек кітапшаларындағы ақша», «Карт-шоттардағы ақша», «Банктердегі басқа да шоттардағы ақша» бөлімшесінің «Банктегі аккредитивтегі, чектердегі, карт-шоттардағы және басқа да шоттарындағы ақша қаражаттары» арнайы шоттардағы ақша есебін ұйымдастырудың дұрыстығын тексеруге ерекше назар ауарғаны жөн.

    Сонымен қатар аудитор мыналарды тексеруі кажет:

    а) егер есеп айырысудың бұл формасы шартпен белгіленсе 
және жабдықтаушы сатып алушыны есептесудің есеп айырысудың аккредитивті түрін қолданудың дұрыстыгы мен зандылығына көзін жеткізсе. Әрбір аккредитив тек бір ғана жабдықтаушымен есептесуге арналған. Ол пошта немесе телефон бойынша ашылады.  Аккредитивтің  іс-әрекет ету  мерзімін тараптар келісім-шартта белгілейді. Аккредитивтен қолма-қол ақшамен төлеуге қолданыстағы заңнамамен тыйым салынған;

    ә) мекен-тұрағы бойынша дара балансқа бөлінбеген құрылымдық бөлімшенің ағымдағы шот ашуының заңдылығы мен дұрыстығы. Ағымдағы шоттарды есеп шот ашуға мүмкіндік беретін белгілері жоқ кәсіпорындар: өндірістік және ғылыми-өндірістік бірлестіктердің өндірістік бірліктеріне; олардың мекен-тұрағынан тыс жерлерге орналасқан, кәсіпорынның шаруашылық есептегі баска бөлімшелеріне ашылады;

    б) дара  балансқа  бөлінген  құрылымдақ  бөлімшелерден баланстар мен баска қажетті құжаттар ұсынылған ба?

    в) дара балансқа бөлінбеген кұрылымдық бөлімшелер шығынан негізгі өндірістің шығыстары немесе айналым шығындары құрамына енгізудің негізділігі;

    г) банктен алынған депозиттік сертификаттардың бар болуын;

    Аудитор жол-жөнекей ұлттық және шетелдік валютадағы қаражаттың (аударымның) кәсіпорынның ағымдағы шотына немесе басқа шотка есепке қосу үшін банк кассасына, жинақ кассасына немесе пошта бөлімшесінің кассасына салынған, бірақ белгілеуі бойынша әлі есепке алынбаған акшалай соманың қозғалысы туралы ақпаратты оқып-білуі керек. «Жолдағы ақша» шоты бойынша есепке алу үшін банк мекемесінің, пошта бөлімшесінің түбіртектері, банк инкассаторларына тапсыруға арналған ілеспе тізімдеме көшірмелері негіз болып саналады.

    Жолдағы ақша аудитімен бухгалтерлік есепте  «Жолдағы ақша» шотында есептелетін соманың шынайылығын, сондай-ак бухгалтерлік өткізбе желі кұрудың дұрыстығын және бастапкы құжатгардың 3 журнал-ордерде және Бас кітапта осы шот жөніндегі жазбалардың сәйкестігін тексеру қажет. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    Қорытынды

     Осы курстық жұмысты қорытындылай келе, банктік шот – бұл ҚР-да әрбір кәсіпорынға міндетті болып келетін, банк тәжірибесінде қалыптасқан іскерлік қатынас салтында қолданылатын заңдылықтар мен келісім шарттарда қарастырылған, клиентке банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырумен байланысты депозитті қабылдау және банктік операцияларды жүзеге асыру бойынша банк пен клиент арасындағы келісім шарттық қатынасты бейнелеу әдісі. Оны ҚР-ның ІІ деңгейлі банктерде ашуға, онда операциялар жүргізуге және оны жабуға болатыны айтылып кетті. Есеп айырысу шотындағы есеп айырысу операцияларының: қатысушыларға байланысты банктің есеп операциялары негізгі екі топқа бөлінеді. Ол екі топқа байланысты есеп айырысу былайша жіктеледі:  есеп айырысу нысандарындағы ерекшеліктерге байланысты банктің есеп айырсу операцияларын бөліп көрсетуге болады; атқарымдық негіздерінде, есеп айырысу мәні мен жүзеге асыу кезеңдеріне қарай банктің есеп айырысу операциялары бөлінеді. Бұл жіктелімдер есеп айырысуды оңтайландырады.

Қазақстан Республикасы банктерінде бухгалтерлік есепті жүргізудің негізгі – есепшоттар жүйесі, яғни екінші деңгейлі банктегі бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарын Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі 2002 жылы 30 шілдеде бекіткен. Шот жоспары төрт санды кодты шоттар тізімі болып табылады.

         Екінші бөлімде есеп айырысу шотының бухгалтерлік есепке алынуы мен құжатталуы қарастырылған. Төлем құжаттары – бұлардың көмегімен немесе негізінде азаматтық-құқықтық мәмәлелер, келісім шарттар, ҚР-ның заңдық нормалар және сот шешімдерінің шарттарына сәйкес ақшалай міндеттемелер орындалатын құжаттар. Аккредитив – банктің бір немесе бірнеше банктерге аккредитивте көрсетілген шарт негізінде қамтамасыз етілген сома шегінде жеке немесе заңды тұлғаларға клиент есебінен нұсқау бойынша тапсырысы. Вексель - бұл қандай да бір тұлғаға нақты ақша сомасын белгілі бір орында және белгілі бір мерзімде төлейтін шартсыз міндеттеме. Бұл ешқандай шартқа тәуелді болып қалмайтын дерексіз қарыз міндеттемесі.

   Үшінші  бөлім банкте есеп айырысудың дұрыстығын бақылайтын есеп айырысу аудиті қарастырылған. Кәсіпорынның есеп айырысу ағымдағы, корреспонденттік, жинақ шоттарында ақша сақтауға, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер алумен, оларды өтеумен және қайта ресімдеумен, шоттарда жаңылыс жазулар жөніндегі талап-тілекпен байланысты банктік аудит туындайды.  
 
 
 

     Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1."Бухгалтерлік есеп және қаржылық  есеп беру туралы"  2007-жылдың 28-ші ақпан Қазақстан Республикасының Заңы.

2.“Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы" 1998-жылғы 20-қараша Заң күші бар №20 жарлығы (2001 ж.  15 қарашадағы өзгертулер мен толықтырулармен).

3. Қазақстан Республикасы Ұлттық банк басқармасының 2000 жылғы 25 қарашадағы №133 қаулысымен бекітілген, клиент пен оған қызмет көрсетуші банк арасында қолма-қол емес төлемдерді жүзеге асыру Ережесіне сәйкес

4.  24.08.2000 ж. № 331 Ұлттық банк бекіткен ҚР-да төлем карточкаларын шығару мен пайдалану ережесі

5. Банктегі бухгалтер лік есеп. А. Міржақыпова. 2006 жыл, Экономика баспасы.

6.Бухгалтерлік  есеп  стандарттары.   Қазақстан   Республикасының 
Ұлттық комиссиясы.